R O C Z N IK I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X V , z e s z y t 1 — 1978
K S. A N T O N I T R O N IN A
POLE SEMANTYCZNE POJĘĆ ’EM ET I ’EM Ü NÄH W PSAŁTERZU*.
W spółczesna sem antyka odnosi się nieufnie do analiz zw anych „dia- chronicznym i”, a opartych na badaniach historycznych, głównie na ety mologii w yrazu. „Znaczenie pierw otne” okazuje się bowiem często płynne, zależne od kontekstu ł. Toteż dziś postuluje się raczej m etodę „syn chroniczną”, polegającą na sem antycznym opisaniu słowa przy pomocy term inów w ystępujących w jego k o n tek ście2. W ażniejszą od rozważań etymologicznych, od porów nań z pokrew nym i w yrazam i w innych języ kach semickich jest analiza pola znaczeniowego danego w yrazu w grani cach języka hebrajskiego.
Pole sem antyczne to zbiór zw iązanych z om awianym term inem re lacji językow o-skojarzeniow ych 3. Należą tu zwłaszcza charakterystyczne dla poezji synonim y (A), pojaw iające się w paralelizm ie członów. Bliż szemu w yjaśnieniu badanego term in u służy też zestaw ienie w yrazów bli skoznacznych (B), zachodzących w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Należy również wziąć pod uwagę term iny przeciw staw ne (C), szczególnie widocz ne w paralelizm ie antytetycznym , opartym na dwójkowym system ie an tonimów. Wreszcie w polu znaczeniowym analizowanego rzeczownika mieszczą się czasowniki (D), z którym i łączy się on w konstrukcjach zda niowych.
A. P O JĘ C IA S Y N O N IM IC Z N E
Do najczęstszych synonim ów bliskoznacznych term inów ’em et
i ’em ünäh należą określenia prawości (fd ä g ä h , miśpaf, jäsär, tämim), do broci (hesed, tób, raham im ), w ybaw ienia (jeśa’, t's ü ’äh) i „pokoju” (śalóm). * F r a g m e n t r o z p ra w y d o k to rs k ie j n a p is a n e j p o d k ie ru n k ie m ks. p ro f. S. Ł ac h a. 1 P o r. P . G u i r a u d . S e m a n ty k a . W a rs z a w a 1976 s. 30.
* M eto d ę tę w p ro w a d z ił d o egzegezy b ib lijn e j J. B a r r (T h e S e m a n tic s o f B ib lica l L a n g u a g e . O x fo rd 1961); k o n k r e tn e p r z y k ła d y je j z a sto s o w a n ia p o d a je T. D o n ald (T h e S e m a n tic F ie ld o f „F o lly ” in P ro v er b s, Job, P sa lm s a n d E cclesia stes. VT 13:1963 s. 285-292), J . F . A. S a w y e r (S e m a n tic s in B ib lic a l R esea rch . N e w M e th o d s o f D e fin in g H e b r e w W o rd s fo r S a lv a tio n . L o n d o n 1972. P o r. J. C h m i e l . N o w a s e m a n ty k a b ib lijn a . R B L 27:1974 s. 319-327).
Odnosi się to w szczególny sposób do słownictwa Psalmów, w -k tó ry ch w s z y s t k i e t e pojęcia są u ż y w a n e n i e m a l z a m i e n n i e . S t w i e r d z e n i e powyż sze nie dziwi, skoro się z w a ż y , ż e chodzi o pieśni liturgiczne, w ielokrot nie przerabiane i podlegające mechanicznym skojarzeniom słownym. Stąd częste przemieszanie tem atu wierności Jahw e i Jego sprawiedliwości, do- bAci, miłosierdzia, wybawienia. Prosząc o pomoc Boga, psalmiści nie d o -
trzebują oczywiście rozgraniczać Jego przymiotów. Przeciw nie naw et, po w ołują się chętnie na wszystkie oznaki zmiłowania Jahw e, by tym sku teczniej je wybłagać i.
Te same przymioty, które Psalm y w ysław iają w działaniu Boga, są również wym agane od Izraela w życiu społecznym. Najw ażniejszym z po jęć oznaczających życiowe związki człowieka w ST jest niew ątpliw ie
fd ä q ä h ■ Dla, narodu Przym ierza sprawiedliw ość stanow i k ry teriu m wszel
kich relacji: zarówno z Bogiem, jak i między ludźmi, a naw et z otaczającą człowieka przyrodą. G. von R a d 5 słusznie nazwał tę sedäqäh najwyższą w artością życiową i podstawą ładu społecznego. ST nie ograniczą więc tego term inu do roli abstrakcyjnej norm y praw nej. Sprawiedliwość w uję ciu biblijnym jest cnotą moralną, zawsze jednak rozpatryw aną w odnie sieniu do innych członków wspólnoty. W tym znaczeniu zakres term inu
fd ä q ä h ulega ciągłemu rozszerzaniu, aż zacznie oznaczać doskonałe prze
strzeganie przykazań Tory 6.
Znaczenie takie zaw ierają również inne pojęcia w yrażające relacje spo łeczne: jä sä r7 i täm (tämlm) 8.. W sensie przenośnym przym iotnik jäsär oznacza praw e postępow anie9; podobne znaczenia przybierają pochodne od tegoż rdzenia rzeczowniki jośer, mlśbr 10 i m esärlm J1. Gdy jednak Bóg może być wyjątkowo nazw any jäsär 12, to nigdy nie orzeka się o Nim bez pośrednio täm im 13. Określenie to odnosi się tylko do stw orzeń i oznacza pierw otnie doskonałość fizyczną zw ierząt ofiarnych. Dopiero przenośnie może oznaczać doskonałość postępowania człowieka u , a naw et doskona
4 Zob. J. G u i l l e t . T h e m e s b ib liq u e s. P a r is 1951 s. 82. * T h eo lo g ie des A T . 2. A u fl. Bd. 1. B e rlin 1969 s. 382.
6 P o r. K. K o c h , sdq, g e m e in s c h a fts tr e u — h e ilv o ll sein. T H A T I I 507-530; A. Z. K o ń c z a k , sed ä q ä h w P sa łte rz u . L u b lin 1974 (mps).
7 W b liższy m czy d a ls z y m p o w ią z a n iu z ’e m e t: 1 K ri 3,6; 2 K m 31,20; N e 9,13; P s 19,9; 25,8.21; 111,8; 119,137; z ’e m ü n ä h : P s 33,4; 37,37; 92,16.
8 z ’e m e t: Jo z 24,14; Sdz 9,16.19; P s 15,2; 19,8; 25,21; 26,1.11; z ’e m ü n ä h : P s 37,37. 8 P o r. zw ł. d e u te ro n o m is ty c z n ą fo rm u łę : ’śh h a jjä sä r be’en e, „czynić co słu sz n e w (czyichś) oczach” (zob. G. L i e d k e, jsr, gerade sein. T H A T I 790-794).
10 z ’em et: M l 2,6; P s 45,7.
11 z ’e m u n ä h : P s 96,10; 98,9; z ’e m e t: P r z 8,7. 12 P w t 32,4; P s 25,8; 92,16.
18 P o r. K. K o c h , tm m , v o llstä n d ig sein. T H A T I I 1049. 14 S tą d np., w y ra ż e n ie h ä la k tä m im czy d e r e k tä m im .
PO L E S E M A N T Y C Z N E '£ M E T I 'E M Ü N S H 3 9
łość Bożych dzieł, Jego drogi czy T o ry 1S. O sam ym Jahw e mówi się r a czej, że jest On „św ięty” (qädis). Pojęcie to, choć zaw iera ideę czystości18, m a jednak treść głębszą, suponującą coś właściwego wyłącznie Bogu. Świętość Jahw e, Jego nieskażoność spraw ia, że różni się On całkowicie od wszystkich stw orzeń, jest nieskończenie od nich wyższy i nieporów nyw alny z żadnym bytem , tra n sc e n d e n tn y 17. Teksty, w których świętość Jahw e zestaw ia się z Jego wiernością 18, m ają podkreślić niezwykłość Bo żej ’em et, jej nieporówriywalność z ludzką zawodnością.
Doskonała w ierność Jah w e wobec Przym ierza objaw ia się zwłaszcza w Jego funkcji sędziowskiej. W racam y tu do pojęcia sedäqäh, k tó ra od noszona do Boga w yraża się w kierow aniu historią. K onkretne przejaw y sprawiedliw ości Jah w e (pi. sidqot) są sławione już w najstarszych tekstach biblijnych jako ak ty zbawcze wobec Iz ra e la 19. Ten zbawczy charakter Bożej sprawiedliw ości jest szczególnie akcentow any u D tlz *°, k tó ry chęt nie zestaw ia ją z pojęciem
wybawienia-Ową iustitia salutifera najlepiej w yrażają term in y wywodzące się z pierw iastka jś’: jeśa’, f s ü ’äh i mosä’öt, w szystkie oznaczające pomoc, wybawienie. Cała historia św ięta potw ierdza w iarę Izraela, że „zbawienie spraw iedliw ych pochodzi od Jah w e” (Ps 37,39) i tylko On jest W ybaw cą21. Dlatego psalmiści sławiąc wierność Boga, tak często powołują się przy tym n a Jego jesa’ 22, bądź tfs ü ’äh 23. To połączenie m a uw ydatnić zasadniczą praw dę teologiczną, że zbawcze interw encje Jah w e na rzecz narodu w y branego czy poszczególnych jednostek są w yrazem Jego wierności P rzy m ierzu 24.
„Spraw iedliw ość” oznacza w ST najczęściej postępowanie m ające za pobiegać szerzeniu się bezpraw ia 2S. W tym znaczeniu odpowiada jej po jęcie m iśpat, tłum aczone zw ykle jako sąd, w yrok, prawo. Rdzeń śpt m a jednak sens szerszy: nie ogranicza się do postępow ania karnego, ale może też oznaczać ogólnie władzę. Sędziowie Izraela, S5fetim , to ludzie spraw u
15 P o r. A. V a n h o y e. D osko n a ło ść. S T B 217-220. ł* J e g o p rz e c iw ie ń s tw e m je s t często hol, p r o fa n u m . 17 Z ob. M. G a r c i a C o r d e r o . E l S a n to d e Is r a e l. W : M e la n g e s b ib liq u e s re d . en l ’h o n n e u r d e A. R o b e rt. P a r is 1957 s. 167 n . 18 Z ch 8,3; P s 30,5. 10; 43,3; 71,22; 89,34. 36; 98,1. 3; 145,13 b (L X X ). 18 S d z 5,11; 1 S m 12,7; M i 6,5; P s 103,6; D n 9,16.
20 45,8; 46,13; 51,5-8. Z ob. te ż S. G r z y b e k . S p r a w ie d liw o ś ć B oga w n a u c za n iu p r o r o k ó w S T . R B L 12:1959 s. 433-451. 21 P s 27,1; 35,3; 62,7. Z ob. W . J . R o s ł o n . Z b a w ie n ie c z ło w ie k a w S ta r y m T e s ta m e n c ie . W a rs z a w a 1970, zw ł. s. 37-48. 22 z ’e m e t: P s 25,5; 69,14; 85,8.10; 119,155; z ’e m ü n ä h : P s 36,7; 96,2; 98,2 n. “ z ’e m e t: P s 40,11; 51,16; 71,15; 119,41; z ’e m u n ä h : P s 37,39; 119,81. 84 P o r. F . S t o l z . jS ’hi. h e lfe n . T H A T I 788.
25 P o r. E. T o a f f . E v o lu zio n e d e l c o n c e tto eb ra ico d i ze d a q ä . „ A n n u a rio di S tu d i E b ra ic i" 2:1968-69 s. 111-122.
jący rządy w czas|jjif,przedkrólew skich; ich głównym zadaniem jest jed nak załatwianie spraw spornyeh, w ydaw anie wyroków i określanie praw. Te funkcje sądownicze,; zwane ogólnie m iśpatim, przejm ą po nich królo- lowie. Tak więc miSpaf jest p o prostu^wierjnym 'w ykonyw aniem spraw ie dliwości 26. Pisarze święci są świadomi niedoskonałości ludzkich praw i są dów: jedynie Bóg jest Sędzią sprawiedliw ym . Przekonanie to w yrażają zwłaszcza psalmiści przez synonimiczne używ anie term inów miśpdt
i ’e m e t 27 bądź ’em ün& h28; Jahw e okazuje wierność Przym ierzu przez swo
je s]J|kwiedlifle iS^röSji. Przedm iotem Bożego sądu (m iśpat) jest naród w ybrany, i^ppególnie biedni, uciśnieni, niesłusznie oskarżeni. N aw et jeśli kwlfe On złych i wrogów Izraela, czyni to w konkretnym celu: aby po
móc tym, z którym i się związał Przym ierzem .
T utaj ukazuje się drugi aspekt Bożej sprawiedliwości, dostrzegalny już w zestawieniu ze w ^ jm m a n y m wyżej rdzeniem jK g Jah w e wybawiając z ucisku swój naród, przyw racając spraw iedliw y porządek i prawoj oka zuj e swą dobroć, żyB p|||ość, łaskę. W ten jjjlosób ?1l|äqäh Jah w e zb|§ga się ostatecznie z Jego m iffisierdziem 29 |fj w y stę p v ® S p |in ie z wieloaf p rap nym term inem hesed^któriy w yraża bądź przym iot Boga, bądź też kon- kretneiiSary Jego ddŁE®ćiij(wówczas w l.mn.). W tekstach ST hesed Boży w i ||e się mocno z pojęciem Przym ierza (b‘rit), co skłoniło N. Gluecka do określenia go jako „wierności, solidarności Boga z narodem wybranym , niezm iennej pomocy zbawczej” 30- Dzisiaj autorzy nie zacieśniają znacze nia hesed do zobowiązań w ynikających z Przym ierza, nadając mu
znaczenie szersze: dobroć,™ życzliw ość31. Niemniej oczyw isty po
zostaje nadzwyczaj ścisły związek tego term inu z okreśdeniam i wierności — | em et 11 emünäh.
Jeszcze od innej strony ukazuje łaskawość Bożej sprawiedliwości n a stępny z jej synonimów: rahämim. Jako form a l.mn. od rzeczownika kon kretnego rehem, „łono m atczyne”, oznacza w sensie przenośnym uczucia | E. B e rk o v its okfiefiEft; m tśp a iż ja k o „a ju s tic e t h a t is e x a c tin g ’’-äfCfep B ib lica l M e a n in g :o f J u stic e , „ J u d a is m ” 18:1969 si 205).
« P s 25,9 n ; 111,7; 119,43. 137 n. 149. 151. 156. 160. 88 P s 33,4;t{- 36,6 n ; 89,15; 119,30. 75, 84. 86. 90 n.
29 P o r. H. H. S c h m i d t . G e r e c h tig k e it u n d B a r m h e r z ig k e it. W u D 12:1973 s. 31-41. 80 D as W o r t h e se d im a ltte s ta m e n tlic h e h S p ra c h g e b ra u c h e a ls m e n s c h lic h e u n d g ö ttlic h e g e m e in s c h a ftg e m ä s se V erhaltur$i& ii$ire. G ie sse n 1927 s. 67. B Z A W 47. P o d o b n ie o s ta tn io J . A n a n d a le (H esed o f Y a h w e h . „T h eo lo g ia E v a n g e lic a ” 3:1970 s. 67-74).
81 A . J e p s e n . G n a d e u n d B a r m h e r z ig k e it. K u D 1:1961 s. 268: „C h esed is t B B fi h ie r (w P s a łte rz u ) d e r zu h e lfe n d e r T a t f ü h r e n d e g u te W ille, d e r n ic h t a n die P flg jh t g e b u n d e n is t”. P ie rw s z y sp rz e c iw ił się te z ie G lu a c k a H . J . S to e b e w d y s e r ta c ji p t. G o ttes h in g e b e n d e G ü te u n d T r e u e , B e d e u tu n g u n d G e sc h ic h te d e s B e g r iffe s H e se d ( M i f i t e r 1950), k tó re j w y n ik i j j t r e ś c i ł w a r t. D ie B e d e u tu n g d e s W o rte s h ä sa d im A T (VT 2:1952 s. 244-254). P o r. te ż jeg o a r t. h e se d G ü te (T H A T I 600-621).
PO L E S E M A N T Y C Z N E 'E M E T I 'E M Ü N Ä H 4 1
m acierzyńskie: litość, w spółczucie,' stąd poprzez tłum aczenie greckie i ła cińskie także m iłosierdzie32. Od hesed, życzliwości okazywanej w dzia łaniu, różni się sw ym charakterem w ew nętrznego uczucia, w zruszenia pły nącego z głębi duszy. Nadto gdy fyesed oznacza obustronne więzy życzli wości, to raham im dokonuje się w jednym kierunku: od silniejszego ku słabszemu (przełożony wobec podwładnego, m atka wobec dziecka. Bóg wo bec grzesznika). Bóg ustaw icznie okazuje sw ą wrażliwość na ludzką nę dzę, człowiek zaś w inien Go w tym naśladow ać świadcząc miłosierdzie bliźnim. O tym m iłosierdziu ludzkim ST mówi dość rzadko, natom iast
Psalm y w ielokrotnie sław ią rafyämim Jahw e, najczęściej łącząc je z hesed,
i e m e t 33. Takie zestawienie, spotykane już u proroków, podkreśla w ierną miłość Boga, w ytrw ale czekającego n a pow rót człowieka i wiecznie go towego przebaczać i zb a w iać34.
W szystkie w spom niane powyżej term iny opisują ten sam przym iot Bo ga, któ ry jest zarazem spraw iedliw y i miłosierny. K. H. F a h lg re n 35 nazy w a je różnym i stopniam i tej samej skali, n a której m iejsca skrajne zajm ują „sąd” i „m iłosierdzie”, a centrum stanow i „w ierność” . Lista podana przez Fahlgrena nie jest oczywiście kom pletna; pom ija term iny nie związane bezpośrednio z ideą P rz y m ie rz a 36. Należy do niej dodać, oprócz omówio nych już pochodnych rdzenia jś, dw a dalsze synonim y zbawczej wierności Boga: tób i salom.
Znaczenie przym iotnika tób, „dobry” i rzeczownika f5bäh, „dobro” jest bardzo szerokie zależnie od kontekstu, w jakim się one znajdują. W Psal
m ach przym iot ten przypisuje się tylko Bogu i. zestaw ia z innym i określe
niam i Jego dobroci. Częste łączenie go z ’e m e t 37 w skazuje na niezm ien ność, trw ałość Bożej dobroci. Stąd charakterystyczna form uła liturgiczne go uw ielbienia Jahw e za to „że jest dobry (tób), że wieczne jest Jego m iłosierdzie38- K ilkakrotnie w P sałterzu Bożą ’em et określa bliżej rze czownik raęin, k tó ry wówczas nabiera znaczenia: dobroć, życzliw ość39. ** P o r. J . G. G o u r b i 11 o n . L a m is e r ic o r d e d a n s la B ib ie . W : E v a n g ile d e la m ise ric o rd e . P a r is 1965 s.109-117; S. T u ł o d z i e c k i . M iło sie rd zie B o że u p ro ro kó w . W : „...Bo J eg o m iło s ie r d z ie n a w ie k i" . P o z n a ń 1972 s. 243-268. P o w o ła n ie c z ło w iek a 2.
»» P s 25,6; 40,12; 51,3; 69,17; 86,15; 111,4; 119,77. 156.
M P o r. J . K u d a s i e w i c z . M iło s ie rd z ia chcę, a n ie o fia r y. W : P o w o ła n ie do a p o sto lstw a . P o z n a ń 1975 s. 123-143. P o w o ła n ie c z ło w iek a 4.
*5 S edäq ä , n a h e s te h e n d e u n d e n tg e g e n g e s e tz te B e g r iffe im A T . U p p s a la 1932 s. 146: „ m ü p ä t is t a m m e is te n p flic h tb e to n t u n d a m w e n ig s te n g e fü h ls b e to n t, w ä h r e n d r a h a m tm am m e is te n g e fü h ls b e to n t u n d am w e n ig ste n p flic h ts b e to n t ist. D en v e r m itte ln d e n Ü b e rg a n g z w isc h en d ie s e n E x tre m e n b ild e n sedäqä, ’e m e t u n d h esed ".
86 Z ob. F . A s e n s i o. M ise rico rd ia e t V e r ita s. R o m a 1949 s. 60.
*’ P s 25,7 n.; 31,20; 54,8; 69,17; 85,13; 86,5. 17; z ’e m ü n ä h P s 37,3. 27; 100,5. »o J r 33,11; P s 110,5; 106,1; 107,1; 118,1. 29; 136,1; E zd 3,11; 1 K r n 16,34; 2 K m 5,13; 7. 3. P o r. H. J . S t o e b e . tó b g u t. T H A T I 652-664.
Pojęcie tób bliskie .jfiBfcnaileniowo, zwłaszcza w kontekście przym ie rza, określeniu śaZóm40. W jpaz tefi tłumaczony zw ykle za LXX i Vg przez „pokój”, m a jednak treść o w iele bogatszą41. Rdzeń slm oznacza przenośnie: i jb y ć nienaruszonym , pełnym , dokonanym ” 42. S tąd Sälim w znaczeniu absolutnym to dobrobyt, pomyślność duchow a i m aterialna. W relacji zaś do innych oznacza stan harm onijnej równowagi, w jakiej znajduje się człowiek wobec przyrody, sjfiitlczflości, Boga, wreszcie siebie samego. Podstaw ą tej w spólnoty t w o r z ą ® stan integralności, porządku i prawoffii w e współżyciu jest zaw arcieüprzym ierza (berit). pPrz£&iwień- stwem pojęciąG§Sl3m B fig est więc w o jn a 4S, altf iltflWsąęśtko, co sprzeciwia się w ew nętrznej integralności jczłowieka i harm onii z otoczeniem. Tak ro z u m ilj^ „pokój” | | s t darem B ożym 44. Ludzkie grzechy ciągle niszczą śaZ5rf|między Jahw e a Izraefemj. Dopiero Mesjaszów czasach ostatecznych zaprowadzi I|pokój bez końca” (Iz 9,6), bo „On sam będzie Pokojem ” (Mi 5,4). To nieskończone trw anie eschatologicznego „pokoju” w yraża ze staw ienie rzeczownikęgf śalbm i ’e m e t4S. „Praw dziw y pokój”, śalóm
w e’em et, osiągną tylko ci, którzy „postępt||ą wobec Jah w e w iernie i z ser
cem praw ym ” 48.
W omówionej grupie synonimów ’ś m e t zajm uje pod pew nym wzglę- dwn miejsce centralne. N adaje bowiem pozostałym pojęciom, w yrażają cym relacje społeczne, | p ^ e k t trwałości, niezawodności, wifjtygodności. Saltolei pojęcia ’em et i ’em ünäh zyskują przez k ontakt z wym ienionym i term inam i — przede wszystkim! z fdäqäfi'*7 (ęedeą) 48 oraz h e se d 49 — tak
A l i zakres znaczeń, że mogą w poszczególnych tekstach być tłum a
40 Zob. . A . L a m a d r i d . P a x e t b o n u m . „S h a lo m ” y „ tób” e n rela ció n eon „berit". E stB ib 28:1969 s. 61-77.
41 W L X X o d p o w ia d a m u p o n a d 25 te rm in ó w ; p rz e w a ż n ie je d n a k eiren e, co p rz e ję ła V g (p a x) i p rz e k ła d y n<)wożytne.
48 Zob. np. H. H. S c h m i d . - Salöm .-jfP'rieden’’ in A lt e n O r ie n t u n d im A T . S tu tt g a r t 1971 s. 45. SB S 51; in ac ze j o sta tn io G. G e r l e m a n (Die W u r z e l Slm , ZAW 85:1973 s.1-14; t e n ä l e . Sinn gerilVg h a b en . T H A T I I 919-935).
48 P o m jjjln ie p fö W a d z o B w o jn a m o że być ta k ż e n a z w a n a Salowi. (2 S m 44 u d z ie lo n y m zw ł. w b ło g o sła w ie ń stw ie k a p ła ń s k im , zob. L b 6,24-26. 45 J r 33,6; Z ch 8,19; P s 85,9.
48 be ’e m e t ü b H ebäb Salem , 2 K r i 2 0 ,3 = Iz 38,3; p o r. Z ch 8,16; M l 2,6; P s 37,3. 37. 47 1 K r i 3,6; Iz 48,1; 59,14; J r Ś ; Ez 18,8; Z ch 8,8; P s 31,2; 40,11; 51,16; 71,2. 15 n. 19. 24; 111,3 n ; 119,142. 160; z ’em u n Ą h : P s 33,5: 36,7. 11; 37,6; 88,13; 89,17; $8,2; 143,1. 48 Iz 16,5; E z 18,8; P s 15,2; 19,10; 40,10; 45,5. 8; 85,11 n. 14; 89,15; 119,137. 142. 144; z ’e m ü n ä h : P s 96,13; 98,9; 119,75. 137. 41 R dz 24,27. 49; 32,11; 47,29; 2 S m 2,6; 15,20; P r z ä,b; 14,22; 16,16; 20,28; J o z 2,14; Iz 16,5; Oz 4,1; M i 7,20; P s 25,5-10; 26,3; 31,8. 17. 22; 40,11 n ; 51,3; 57,4; 11; 61,8; 69,14. 17; 85,8. ( 1 86,5. 13. 15; 115,1; 117,2; 119, 41,149. 159; 138,2. 8; z ’e m ü n ä h : P s 33,5; 36,6. 8. i f f 88, 12; 89 p a s s im ; 92,3; 98,3; 100,5; 119,76. 88; 143,8.
PO L E S E M A N T Y C Z N E 'E M E T I 'E M Ü N Ä H 4 3
czone jako: sprawiedliwość, prawość, dobroć, życzliwość, łaskawość czy wreszcie pokój, bezpieczeństwo, wybaw ienie.
B. W Y R A Ż Ą B L IS K O Z N A C Z N E
Należy te ra z zająć się tym i term inam i, które w psalm ach pojaw iają się obok określeń ’em et i em ünäh, nadając im szczególne znaczenie teo logiczne. Chodzi tu zwłaszcza o następujące pojęcia: derek, ’ór, kabód, ni-
flä ’öt, ’özer, ’oläm.
W obrazow ym języku Biblii d e r e k 60 może przedstaw iać ludzkie życie jako drogę, po której się zm ierza do celu. Etymologicznie najlepszym od pow iednikiem polskim jest wówczas „postępow anie” 51 czy „postaw a”. Znaczenie to rozpowszechnia się w literatu rze mądrościowej, do której należą też niektóre psalm y 52. W yrażenie „drogi Boże” oznacza przenośnie postępow anie i plany Boga wobec lu d z iS3. S potykany często w literaturze deuteronom istycznej zw rot „chodzić drogą Jah w e” nie mówi o naślado w aniu Boga, lecz o postępow aniu zgodnym z Jego przykazaniam i, które służą w życiu za drogow skaz54. Tam, gdzie psalm ista mówi o „drogach” i ’’ścieżkach” 55 Jahw e, że są one ’e m e t56, chce przez to podkreślić nie zawodność Bożych przykazań. P row adzą one tych, którzy są im w ierni, do spotkania z sam ym Jahw e. W tej drodze przew odnikiem człowieka, obok Bożej ’em et, jest Jego „światłość” 57.
W odróżnieniu od ner, „pochodnia, lam pa”, ’ór oznacza zw ykle światło dzienne, pochodzące bezpośrednio od Boga. W tradycji kultycznej, a zwłaszcza w p salm ac h 58, św iatło jest w yrazem Bożej opieki i życzliwości. Może ono symbolizować także ogólnie dobro, życie, szczęście i zbawie
60 R z ec zo w n ik te n p o c h o d zi od rd z e n ia d r k , s tą p a ć , d e p ta ć , s tą d z n a c ze n ie d o s ło w n e : (u d e p ta n a , b ita ) d ro g a. 61 P o c h o d z i ta k ż e o d : s tą p a ć . “ Z ob. A . R o e s t C r o l l i u s . D e R e k in th e P sa lm s. B T B 4:1974 s. 312-323. 58 P o r. P . N ö t s c h e r. G o tte s w e g e u n d M e n s c h e n w e g e in d e r B ib e l u n d in Q u m ra n . B o n n 1958 s. 23 n. (BBB 15). 54 Z ob. J . N e g e n m a n . D en W e g d e s H e r r n g e h en . „ S c h rift” 30:1973 s. 208-211. 55 O b o k te r m in u d e r e k w y s tę p u je c z a se m jeg o sy n o n im ’ora h (w p o łąc ze n iu z ’e m e t: P s 25,4. 10). Z ob. też L. S t a c h o w i a k . „D rogi” i „ ście żk i" w K s ię d z e J e r e m ia sz a
(e k s k u rs ). W : K się g a J er em ia sz a . P o z n a ń 1971 s. 523-526 P S T X 1. 68 P s 25,4. 8. 12; 86,11.
*» H e b r. ’ó r: P s 43,3; p o r. 36,10; 37,6; 89,16.
n i e 59. Zestawione z ’em et w yraża stałość łaskawości Boga, niezm iennie niosącego wybawienie swym wiernym.
W opisach teofanii światło i ogień 60 są w yrazem „Chwały (kabód) Ja h w e”. Zgodnie ze swym źródłosłowem kbd, pojęcie „być ciężkim” zawiera ideę ciężkości, powagi, znaczenia. „Chw ała” ludzka zasadza się na bo gactwie m aterialnym ; w yraża też pozycję społeczną człowieka czy powagę związaną z urzędem. Otacza ona szczególnie króla, którego bogactwa i prze pych panow ania zyskują m u cześć i sławę u ludzi. N atom iast „Chwała Jahw e” oznacza m ajestat samego Boga, objawiającego się w blasku swej świętości (qödes) i potędze zbawczych dzieł 61. Psalm iści łączą chętnie ten term in z pojęciem Bożej w ierności62: Bóg objaw ia swą chw ałę przez nie zwykłe czyny wybawiania, będące dowodem Jego wierności Przym ierzu. W tym znaczeniu pojęcie k eb5d Jahw eh zbliża się bardzo do takich określeń, jak pele’ i niflä’it. Obie te form y wywodzą się od rdzenia słow nego pi’, który w koniug- Ni znaczy: „być nadzwyczajnym , niepojętym , cudownym ”. Można je więc tłum aczyć jako „cudowne dzieła” Jahwe,^ pa m iętając o tym, że w ujęciu biblijnym „cud” nie jest koniecznie zja wiskiem nadprzyrodzonym, ale przede wszystkim znakiem (’51) potęgi i w iernej miłości Boga do swego narodu 63. Zrozumiałe więc, że zarówno
pele 64, jak i znacznie częstsza form a ptc. pl. niflä’ö t 85 pojawia się w Psal mach obok określeń zbawczej wierności Jahw e. Cudowność, nadzw yczaj
ność Jego dzieł polega na tym, że są one absolutnie niemożliwe do wyko nania przez człowieka, przekraczając nieskończenie ludzkie siły.
Ten aspekt ’em et — zbawczej pomocy Bożej — podkreśla jej zesta wienie z pochodnymi rdzenia ’zr: imiesłowem ’özer, „wspomożyciel” 68 oraz rzeczownikiem ’ezer, „pomoc” 87 i jego form ę żeńską o tym samym znaczeniu, ’e zrä h 88.
Należy wreszcie wspomnieć o pojęciu ’oläm, bardzo często w poezji 59 J. H e m p e l . D ie L ic h ts y m b o lik im A T . S tu d G e n 13:1960 s. 352-368.
60 Zob. F. A s e n s i o. El D ios d e la L u z . R o m a 1958.
61 S. Ł a c h . K ebdd J a h w e h (e k sk u rs). W : K się g a W y jś cia . P o z n a ń 1964 s. 343- -346 P S T I 2; J . S y n o w i e c . H is to r y c z n y sz k ic d y s k u s ji n a te m a t k ebód Ja h w eh . R T K 15:1968 z. 1. s. 33-45.
62 z ’e m e t: P s 26,3. 8; 57,4. 6. 11. 12; 85,10-12; 138,2. 5; z ’e m ü n ä h : P s 96,3. 7. 8. 63 P o r. J. S c h a r b e r t . W a s v e r s te h t d as A T u n te r W u n d e r ? B u K 22:1967 s. 37-42; L. S a b o u r i n . L e s m ira c les d e l’A n c ie n T e s ta m e n t. B T B 1:1971 s. 235-270; J. K u d a s i e w i c z . C uda w S T . „ Z n a k ” 17:1965 s. 1305-1919. 84 P s 88,11-13; 89,6. 85 P s 26,3. 7; 71,17. 22; 86,10 n ; 96,3. 13. 1,6 P s 30,11; 54,6. 87 P s 115,1. 9-11; 146,5. 88 P s 40,14. 18; 71,12. Zob. U. B e r g m a n a , ’z r h e lfe n . T H A T I I 256-259.
PO L E S E M A N T Y C Z N E 'E M E T I 'E M Ü N Ä H 4 5
P sałterza łączonym z ’e m e t 69. Pojęcie to, różnie tłumaczone („w iek”, „wieczność”, „św iat”), zw ykle w yprow adza się od źródłosłowu ’Im, „ukryć, schować, zataić” ; oznacza więc coś ukrytego, nieznanego70. W ST ’öläm jest rozum iane zw ykle w znaczeniu czasowym, oznaczając czy to odległą, nieznaną przeszłość, czy też rów nie u k ry tą przed ludzkim przew idyw a niem przyszłość. Określenie Jahw e jako ’el ’ó la m 71 może w yrażać nie tylko Jego odwieczne istnienie, ale także ideę trw ałości i niezm ienności72. Tę w łaśnie cechę Boga w yraża w spom niane łączenie ’em et z ’ólam. Jahw e, k tó ry związał się z Izraelem wiecznym Przym ierzem , okazuje m u nie zm iennie swą wierność, ingerując w jego historię 73. Takie ujęcie pozwala pogodzić w iarę w doskonałą transcendencję Boga z przekonaniem o Jego
obecności w świecie. «
C. W Y R A Ż E N IA PR Z E C IW S T A W N E
Do najczęstszych antonim ów pojęć ’em et i ’em ünäh należą: śaw’, śeąer,
m irm äh, ’äwön, ’awläh, reśa’ i Ya\
W yraz säw mógł pierw otnie oznaczać siłę magiczną', czary sprowadza jące chorobę 74. Nie m ożna jednak tego znaczenia udowodnić z tekstów ST, gdzie śaw’ m a sens bądź czegoś bezwartościowego, błahego, bądź też fałszu, oszustwa, k ła m stw a 7S. Psalm iści używ ając tego pojęcia w przeciw staw ie niu do ’em et czy ’em ünäh, chcą podkreślić niezawodność, wiarygodność 9® P s 25,6; 30,13; 45,3. 7; 61,8; 86,12; 111,5. 8; 117,2; 119, 44. 144. 160; 138,8; 146,6. 10; z ’e m ü n ä h : P s 33,11; 93,2; 100,5; 89 p a s s im ; 119,89. 70 O p a r a le la c h w in n y c h ję z y k a c h se m ic k ich i o z w iąz an y c h z n im i e ty m o lo g ia ch m ó w i E. J e n n i (D as W o r t ’ó la m im A T . B e rlin 1953). 71 R d z 21,33; p o r. Iz 40,28; J r 10,10; P s 90,2; 102,13; 103,17. 72 T a k ie z n a c z e n ie m a im ię je d n e e o z b ó s tw k a n a n e js k ic h ś m ś Im , „n ie zm ien n e s ło ń ce” ; p o r. M. F i l i p i a k . S e n s ’ó la m w K o h 3 ,llb . W : M a tę r ia ły K o n g re su B i b lijn e g o w K r a k o w ie 6-8 c ze rw c a 1972. K ra k ó w 1974 s. 66.
78 P o r. E. J e n n i . ’ö läm E w ig k eit. T H A T I I 240.
74 T a k S. M o w i n c k e l (P s a lm e n s tu d ie n . 2. A u fl. Bd. 1. A m s te rd a m 1961 s 50 n.), p o w o łu ją c się n a z ak a z p r a w n y W j 20,7). M. A. K lo p fe n ste in , (D ie L ü g e n a ch d e m A T . Z ü ric h 1964 s. 315 n.) d o d a je tu jeszcze Iz 5,18; Jo b 11,11; P s 41,7 i P s 26,4 ( m ete - S ä w = c z a ro w n icy ). R aczej je d n a k d ru g ie p rz y k a z a n ie d e k alo g u m ów i og ó ln ie 0 n a d u ż y c iu im ie n ia J a h w e (zob. S. Ł a c h . K się g a W y jś c ia ! P o z n a ń 1964 s. 190. P S T 1 2).
75 P o r. S. P o r ü b f a n . S in in th e O T. R o m a 1963 s. 47 n ; F. A. S a w y e r. ś a w ’, T r u g , T H A T I I 883.
ludzi pobożnych wobec niestałości i zawodności grzeszników 76, a także przewagę „Boga prawdziwego” nad „bezsilnymi bałw anam i” pogan
77-Znaczenie śaw’ może się czasem pokrywać z seqer, „fałsz, kłam stw o” 78. I w tym zestaw ieniu 79 ’em et oznacza prawdomówność człowieka, nieza wodność jego słów i uczynków. Szczególnie często w Ps 119 80 przeciw staw iane jest kłam stwo — prawdzie. W odróżnieniu od „drogi kłam stw a”, którą chodzą grzesznicy, „droga praw dy” jest przestrzeganiem przykazań Jahwe.
Do tej samej serii należy rzeczownik m irm äh, pochodny od słowa rm h pi., „zwieść, oszukać, zdradzić”. Można go więc tłum aczyć: „fałsz, zdra da” 81. A ntyteza: ’em et — m irm ä h 82 m a wydźwięk m oralny: zdradę, więc grzech popełnia ten, kto nie kieruje się w życiu społecznym szczerością i prawdomównością. Psalm y zaś 83 ukazują kontrast między zwodniczym postępowaniem ludzi a wiernością Boga.
W obydwu wspom nianych wyżej psalmach synonim em m irm äh jest
’awläh (43,1) bądź ’äwön (36,3). Oba term iny wywodzą się prawdopodobnie
od jednego pierw iastka: ’w h 8i, „zgiąć, skrzywić, przekręcić” i m ają po dobne znaczenia: „przewrotność, niepraw ość” 8S. Używanie określeń ’äwel
(’awläh 86 oraz äwön 87 w przeciwieństwie do ’em et) ’em ünäh m a — jak
w poprzednich przypadkach — uw ypuklić charakter wierności jako cnoty m oraln ej: „szczerości, rzetelności, niezawodności” itp.
Pojęciem, które już w yraźnie mówi o grzechu jako postępow aniu wbrew przykazaniom Bożym, jest reśa’. Używa się go najczęściej w opozycji do
sedäqäh, stąd jego zwykłe tłum aczenie: „niesprawiedliwość, bezprawie,
bezbożność” 8S. Tam, gdzie jest przeciwstaw ione ’e m e t89, podkreśla kon tra st postępowania grzeszników i ludzi w iernych P raw u Bożemu.
Ogólnymi wreszcie określeniam i zła są pochodne rdzenia r”: ra’ rä’,
rä’äh 90, oznaczające bądź złe postępowanie, bądź też nieszczęście będące
16 P s 12,3; 26,4; 119,37. 77 P s 31,6 n.
78 P o r. W j 20,16 ’ed seq er z p a ra le ln y m P w t 5,20 ’ed sa w ’. 79 J r 9,4; 14,13 n ; 23,26.28; Z ch 8,16 n ; P r z 11,18; 12,19. 80 W. 29. 69. 78. 86. 104. 118. 128. 163. 81 P o r i i b ć a n , jw . s. 61: „d eceit, tr e a c h e r y ”. f2 J r 9,4 n.; P rz 12,17; 14,25. 83 P s 43,1.3; z ’e m ü n ä h : P s 36,4.6. 84 P o r. P. J o ü o n . G ra m m a ire § 88 m ; P o r u b C a n , jw . s. 14-19. 85 Zob. R. K n i e r i m . ä w ö n V e r k e h r th e it. T H A T I I 244-249. 8C P w t 32,4; Ml 2,6; Ez 1 8 ,8 ;-Ps 37,1; 43,1. 87 J r 33,8; D n 9,13; M l 2,6; P r z 16,6; P s 25,11; 36,3; 40,13; 51,7; 89,33. 83 Zob. F a h l g r e n , jw . s. 1-6.
89 P r z 8,7; 11,18; N e 9;33; P s 45,8; por. P s 26,3.5; resä’im — ’e m ü n im : P s 12,2.9; 31,18.24.
P O L E S E M A N T Y C Z N E 'E M E T I 'E M Ü N Ä H 4 7
jego skutkiem . W zestaw ieniu z ’e m e t91 chodzi o zło m oralne jako zaprze czenie postaw y szczerości w życiu społecznym.
Omówione tu term iny ukazują przez kontrast czym jest ’em et: jest ona n a rów ni z sedäqäh podstaw ą życia społecznego; m ożna na niej bezpiecznie polegać, gdyż gw arantuje ona niezawodność i prawdomówność partnerów przym ierza. J e st zaprzeczeniem wszelkiego podstępu, fałszu i zdrady, to też m ożna ją nazwać praw dą. O piera się na wierności przykazaniom Jahw e, „Boga praw dy”, k tó ry nigdy nie zawiedzie sw ych w iernych.
D. C Z A S O W N IK I
W śród czasowników tw orzących pole sem antyczne pojęć ’em et i ’em ünäh należy w ym ienić na pierw szym m iejscu ogólnosemicki rdzeń k ü n 9ä. Jego znaczenie wiąże się w yjątkow o ściśle z pierw iastkiem ’mn, określając to, co trw ałe, prawdziwe, słuszne. W języku hebrajskim trzeba zwłaszcza pod kreślić form y czasownikowe: Polel, „utwierdzić, założyć, ugruntow ać”, Hi- „ustanowić, przygotować, um ocnić” i N i — „być stałym , prawdziwym, pew nym ”. Jeszcze w yraźniej to pokrew ieństw o znaczeniowe widać w języ ku akadyjskim , gdzie w brak u rdzenia ’m n znaczenie jego przejął czasow nik kanu, „być (stać się) trw ałym , stałym, w iernym , praw dziw ym ” 93. Z te go uderzającego podobieństw a znaczeń wyciąga W. von Soden 94 wniosek o semickiej stru k tu rze pojęcia praw dy, różnej od koncepcji greckiej. He brajskie pojęcie ’em et nie oznacza abstrakcyjnej „praw dy”, ale przede w szystkim „stałość, niezawodność, w ierność” 9S. „P raw da” w znaczeniu biblijnym nie należy więc do sfery poznania, ale czynu. Toteż często w y stępuje ten term in w zdaniach, gdzie orzeczeniem są verba agendi, zwłasz cza ’śh. « 1 S m 12,24 n .; Iz 59,15; J r 2,19. 21; 9,2; 33,5 n.; D n 9,13; P r z 12,19 n.; 14,22; .16,6; P s 15,2 n .; 36,5 n .; 40,12 n.; 54,7. •* Z ob. E. G e r s t e n b e r g e r , k u n , n i. fe s ts te h e n . T H A T I 812-817. 18 W . v a n S o d e n . A k k a d is c h e s H a n d w ö r te r b u c h . R o m a 1959 s. 438-440. 481 n. 494 n . p o d a je te ż p o c h o d n e teg o r d z e n ia : k in u , „ trw a ły , p e w n y , w ie rn y , rz e te ln y , p ra w d z iw y ” ; k in u tu , „ w ie rn o ś ć ” i k i tt u „stało ść, n iezaw o d n o ść, p ra w o ść , w ie rn o ść, p ra w d z iw o ś ć ” .
M A lte O r ie n t u n d A T . W d O 4:1967 s. 44: „... f ü r d e n a lts e m itis c h e n W a h rh e its b e g r if f in d e r T a t d ie B e s tä n d ig k e it u n d U n w a n d e lb a r k e it im S ein , R e c h tlic h k e it im V e r h a lte n u n d d ie S te tig k e it u n d T re u e im H a n d e ln k o n s titu tiv i s t”.
•s P o r. H. v o n S o d e n . „ W a s is t W a h r h e it? ” W : U r c h r is te n tu m u n d G esch ich te. B d. 1. T ü b in g e n 1951 s. 10: „ w a s D a u e r, B e sta n d , Z u k u n f t h a t, is t w a h r, so m it in s b e s o n d e re d as E w ig e a ls d a s U n v e rg ä n g lic h e , B le ib e n d e ”.
Czasownik ’äsäh, trzeci pod względem częstotliwości w ST, w yraża w znaczeniu przenośnym postępowanie m oralne w relacjach m iędzyludz kich i wobec Boga 96. W tym znaczeniu łączy się najczęściej z rzeczowni kami określającym i czyny etycznie dobre 97 lub złe 98. W szystkie te uczyn
ki człowieka podlegają ocenie „w oczach Jah w e” Zw roty takie, jak: „czy
nić zgodnie z praw dą i słusznością” 10°, „okazywać wierność” 101 bądź też „życzliwość i wierność” 102 świadczą w yraźnie, że ’em et jest przede w szyst kim postulatem etycznym, w ym aganym od narodu Przym ierza. P ostulat ten opiera się na fakcie, że sam Jahw e „czyni ’em et” 103, podobnie jak spra wia On „zbawienie”, „cuda”, „znaki”, „pokój”, „czyny sprawiedliwości”, „okazuje łaskawość”, „spraw uje sąd” na rzecz skrzywdzonych, ale także „sprowadza nieszczęście” na złych 104. Wszechmoc i bóstwo Jahw e okazuje się w doskonałej zgodności Jego słów z czynami zbawczymi, w ustawicz nej wierności — (’e m e t ) swemu narodowi i poszczególnym jednostkom.
W yrażają to także inne czasowniki odnoszące się do Bożej ’em et: Jahw e „nie porzuci” (Io’ ’äzdb) swej wierności i ła s k i10s, nie zawiedzie” (sqr) w swej w iern o ści106; „pam ięta” (zäkar) o niej 107, „udziela” jej (nätan) 108, „objaw ia” ją (galäh) 109 czy „w ysyła” (śalah) 110 z nieba. „On dochowuje zawsze w iern o ści1U, a Jego „łaska i wierność strzegą” (śmr, nsr) 112 pro szących o to. Jahw e „przysiągł (śb’ni.) n a swą w ierność” pomagać Dawi d o w i113; podobnie Izrael m a składać przysięgi n a Jego im ię „zgodnie z praw dą” 114.
88 Zob. J. V o l l m e r , ’śh m a c h en , tu n . T Ö A T I I 362.
97 m isp ä f, hesed, ’e m e t, jäsär, fö b /fö b ä h , tä m lm , sed ä q ä h , m is w a h , höq — h ü q q ä h , räsön, sä lö m i töräh.
98 r a ' — rä ’äh, to ’ebäh, seqer, n ebäläh, h ä m ä s, h ö n ä f, ’ä w e n .
99 Z w ro t: b e’en e J h w h w p o łąc ze n iu z ’śh w y s tę p u je p o n a d s to k ro tn ie , zw łaszcza w d tr.
100 ’śh be ’e m e t u b etä m tm : S dz 9,16.19.
101 ’sh ’e m e t: 2 K rn 31,20; Ez 18,9 (te k s t n iep e w n y ); p o r. ’śh be ’e m ü n ä h : 2 K ri 12,16; 22,7; 2 K rn 34,12; o ra z ’śh ’e m ü n ä h : P r z 12,22. 102 ’śh h esed w e ’e m e t: R dz 24,49, 47,29; Jo z 2,14; 2 S m 15,20 (LXX). 108 ’śh 'e m e t: N e 9,33; por. P s 33,4; 111, 7; ’ś h h esed w e ' e m e t: R d z 32,11; 2 S m 2,6. loi T e k s ty zob. V o l l m e r , jw . s. 366. 105 R dz 24,27; por. P r z 3,3.
106 lö' — ’asa q q er b e’e m ü n ä ti, P s 89,34. 197 P s 98,3; p o r. 25,6 n.; 105,8; 106,45; 111,5. 198 Mi 7,20; por. J r 14,3.
199 J r 33,6. 119 P s 43,3.
111 P s 146,6: h a śśo m e r ’e m e t le’ öläm . 112 P s 40,12; P r z 20,28.
118 P s 89,50.
P O L E S E M A N T Y C Z N E 'E M E T I 'E M Ü N Ä H 4 9
Zresztą na podstaw ie Przym ierza synajskiego Izraelici są zobowiązani do kierow ania się we w szystkich sytuacjach życia Bożą ’em et, „w iernoś cią — praw dą”. W teologii deuteronom istycznej n a w yrażenie takiego do skonałego postępow ania używ a się, obok omówionego już zw rotu ’śh ’em et, także czasowników oznaczających „chodzenie” : hlk i drk. Zam iast częstego w P w t zw rotu: „chodzić drogą Jah w e”, oznaczającego zachowywanie prze pisów P raw a llS, psalmiści m ówią skrótow o o chodzeniu w Jego „w ier ności” czy „praw dzie” 116. Tak więc i w tym połączeniu ’em et jest pod staw ą m oralną człowieka w iernego Bożym przykazaniom 117. Wierność ta m a się w yrażać przede w szystkim w bezstronnych w yrokach sądowych
(spt) 118, ale także w m ów ieniu (d b r)119 praw dy. Toteż nieraz orzeka się
o czyjejś wypowiedzi (däbär), że jest ona ’em et. „Jahw e, Tyś je s t Bogiem, a słowa Tw oje stanow ią praw dę” 120 — odpow iada Dawid n a Bożą obiet nicę.
U żyty tu czasownik häjäh podkreśla aktyw ną rolę słowa Bożego, które zawsze m usi się sp e łn ić 121. Żw rot powyższy m ożna więc przetłum aczyć: „słowa Twoje n a pew no się spraw dzą”. Nie często da się tak powiedzieć o słowach lu d z k ic h 122. Jerem iasz ubolewa, że n ik t nie „stara się o w ier ność” (5,1: bos ’em ünäh), że „zaginęła” (’bd) ona, „została w yrw ana” (k rt) z ich u st” (7,28) i „nie panuje (gbr) już w k ra ju ” (9,2). I tu taj chodzi więc o postaw ę m oralną m ającą regulow ać życie społeczne Izraela. J e st ona ideałem, k tó ry w pełni zrealizuje się (h jh ) dopiero w czasach m esjań skich 123. Na razie m ędrcy zachęcają, by „zdobywać znajomość” (śkl hi.) Bożej p ra w d y 124, „nabyw ać” (qnh) ją razem z innym i Jego d a r a m i12S. Wy baw iającą ’em et Jah w e w inno się ciągle „rozgłaszać” (ndg, jd ’ hi. ) 126 i tęsk nie jej „oczekiwać” (śbr) 127.
W reszcie praw dziw y k u lt polega n a tym , aby „lękać się (jr ’) Jahw e 115 h l k b ed e r e k jh w h , te k s ty zob. S. Ł a c h . J ę z y k i s ty l P w t. W : K się g a P o w tó rzo n eg o P ra w a . P o z n a ń 1971 s. 65. P S T I I 3. 116 P s 25,5; 26,3; 86,11: h lk — d r k ba ’a m itte k ä . »» P o r. G. S a u e r , h l k g e h en . T H A T I 486-493. 118 E z 18,8; Z eh 7,9; P r z 29,14; z ’e m u n ä h : Iz 59,4. “ • 1 K r i 22,16; J r 9,4; 23,28; Z ch 8,16; P s 15,2; z ’m r : Iz 43,9. 120 2 S m 7,28: ü d eb ä re k ä j i h j u ’e m e t.
121 h jh w q a l m o że zn aczy ć n ie ty lk o : „ b y ć”, a le ta k ż e : „ s ta ć się, zaistn ieć , d z ia ła ć , z d a rz y ć się, o k a za ć się, u s to s u n k o w a ć s ię ” itd . (Zob. S. A m s 1 e r . hjh. sein . T H A T I 478). 122 Z ob. P w t 22,20; 1 K r i 10,6: ’e m e t h ä jä h h a d d ä b ä r. i2» Iz 11,5; 33,6. D n 9,13. «5 P r z 23,23. « • Iz 38,19; P r z 22,21; P s 30,10; p o r. D n 11,2. Iz 38,18. 4 — R o c z n ik i T e o lo g ic z n o - K a n o n ic z n e
i służyć Mu w iernie (’bd be ’em e t)12S. „Bojażń Jah w e” wiąże się ściśle w teologii Przym ierza z wiernjujri przestrzeganiem Praw a, stanowiąc jedno z określeń postaw y wierności Izraela wobec swego B o g a129.
Czasownik zaś ’abad, „służyć” jest term inem technicznym na oznacze nie kultu należnego Bogu na podstawie Przym ierza. W kulcie liturgicz-
Hym przypom ina się i przeżywa na nowo zbawcze w ydarzenia z historii
Igfeela, aby pobudzić naród do odw zajem niania się Bogu w iern o ściąls0.
Z przeprowadzonej analizy pola sem antycznego term inów ’em et i emü
näh wynika, że w yrażają one zależnie od kontekstu różne aspekty działa nia Jahw e, który jest zarazem Bogiem spraw iedliw ym i miłosiernym.
W opisach zbawczych czynów Jahw e, Jego potęgi i m ajestatu term in ’emet
m a uw ydatnić niezmienność i niezawodność pomocy udzielanej przez Boga swemu ludowi. Tam natom iast, gdzie om aw iane pojęcia odnoszą się do lu dzi, m ają akcentować postawę w ierną Bożym jjrzykazaniom , a przeciwną wszelkiej obłudzie i zakłam aniu grzeszników. Taką postawę m ożna nazwać oddawaniem czci Bogu „w duchu i praw dzie”:
L E C H A M P S E M A N T IQ U E D E S IN O T IO N S D A N S L E P S A U T IE R R ś s
ujSf
L es d e u x te rm e s b ib liq u e s v o is in s : ’ś m e t e t ’p fe ü n äh . se c a r a c te ris e n t p a r un c h a m p s e m a n tiq u e e x tre m e m e n t v a s te . P a r m i les synori jfaięs!,! c itc n s en o u tr e des n o tio n s d e p r o b itt (sed ä q ä h , m iäp ät, jaśaig tä m im ), dejjfcontś (hesed. tö b , ra h am lm , d e s a lu t B n |M it* M N h ) e t d e „ p a ix ” (äälöm ). C es r e m a rq u e s o n t p a rtic u lie re m e n t t r a i t a u ijfo c a iiila irS iH e P s a u m e s. L es a u te u r s s e m b le n t en e ffe t n e p a s f a ir e d e d if fe re n c e e n tre i t g s H i u a li t ś s d e Ia h v e . B ien a u c o n tra ire , ils e v o q u e n t e n m em e tem p s to u s les sig n e s d e s a m is e ric o rd e p o u r les o b te n ir p lu s s ü r e m e n t p a r le u r s s u p p lic a - tionjgj D an s le g ro u p e d e s y n o n y m e s cites, ’e m e t o c cu p e ä c e rta in s ś g a r d s u n e p lace c e n tra le . II d o te les a u tr e s n o tio n s, e x p r im a n t d e s r e la tio n s so ciales, d e 1’a sp ę ę t de p e rm a n e n c e d ’in fa iU ib ilitt, de v ć rid ie itć .
T re s so u v e n t, les te r m e s : ’e m e t e t ’e m ü n ä h p a r a is s e n t d a n s le P s a u t i e r accom - p a g n e s d e c e rta in e s ä ß i n s q u i le u r a p p o r te n t u n e sig n ific a tio n th e o lo g iq u e p a r ti- cu lie re . D e te ls te r m e s q u e p.ex , c h e m in (d erek ), lu m ie re (’6 r), m ira c le s (n ifla ’St), p u is s a n c e g fe z e r), v e u le n t d ire d a n s ce c o n te x te l ’i n f a illib ilitt d e s d e cisio n s d iv in es, la c o n s ta n te b ie n v e illa n c e e t la p u is s a n c e s a lv a tr ic e d e s a f i d ś l it t .
L es a n to n y m e s de „ f id e litś ” (śaw ’, śe q e r, ’ä w ö n |* | a u tre s ) m o n tr e n t, a u m o y en de c o n tra s te , ce q u ’e s t ’e m e t d e m&me q u e „ ju s tic e ”, e ile e s t la b a se d e la v ie sociale, g a r a n tis s a n t l’in f a illib ilitt e t la v e rid ic ite d es p a r te n a ir e s d e l ’a llia n c e . C ’e st la con tra d ic tio n d e to u te ru se , d e to u t m en s o n g e e t d e to u te tra h is o n , l ’o n p e u t done B B p e le r „ v e rite ”. E lle se fo n d e s u r la f i d ś l i t t a u x c o m m a n d e m e n ts d e Ia h v e , „D ieu d e v ś r i t e ”, q u i n e tro m p e ja m a is les e s p ś ra n c e s d e ses fid e le s .
«8 Jo z 24,14; 1 S m 12,24; por. P r z 16,6.
*2* J . B e c k e r|i| G o tte s fu r c h t im A T . R o m a 1965 s. 85) o k re ś la j ą ja k o „ V e re h ru n g H f tw e s u n te r d em b e s o n d e re n A s p e k t d e r T re u e zu ih m a ls d em B u n d e s g o tt”,
