Widok Współczesne tendencje lokalizacji usług w częściach śródmiejskich polskich miast

Franciszek KŁOSOWSKI

Uniwersytet Śląski w Katowicach

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE LOKALIZACJI USŁUG

W CZĘŚCIACH ŚRÓDMIEJSKICH POLSKICH MIAST

CURRENT TENDENCIES FORLOCATIONOFSERVICES

IN CENTRAL AREASOF POLISHCITIES

ABSTRACT: The paper is anattempt to formulate generalized conclusions related tolocationofservicesin centralareas of Polish cities. The main focus is laidupon the following points:

1. determination of current factorsthat affect location ofservices in cities;

2. definition of placesthat promote development ofservices in central city areas with referencetoservice structure;

3. periodical changes inservices, which resulted in determinationof 4 stages comprising the years1989- 1990,1991-1994,1995-1999,and the period after the year2000.

KEY WORDS: services, cities,location of services

Wprowadzenie

Mijająca w tym roku rocznica 20-lecia transformacjiskłaniado podsumowań, w tym także w odniesieniu do procesów zachodzących w przestrzeni polskich miast. Nie ulega wątpliwości, że był to okres znaczących zmian,do których z pewnością zaliczyć można wzrost znaczenia usług w strukturze funkcjonalnej. Najbardziej wi­ docznym tegoprzejawemjest przyrost liczby placówekusługowych, atakże zmiany w ichlokalizacjach. Przekłada się tonaprzekształcenia przestrzennego układu usług w mieście, powodując zmiany m.in. w gęstości placówek,ich strukturze, oddziaływa­ niach przestrzennych czy relacjachpomiędzy poszczególnymiczęściami (dzielnicami) miasta.

Dosyć liczne w ostatnich latach publikacje poświęcone rozmieszczeniu usług w przestrzeni szeregu miast pozwalają na podjęcie próby dokonania pewnych

uogól-nień odnośnie do tendencjiw zakresie lokalizacji usługw polskich miastach. W litera­ turze znaleźć możnaprzykłady tego typu prac wyodrębniających pewne etapy czy fazy zmian w usługach, jednak odnoszą się onegłównie do handlu w wybranych miastach (Kaczmarek,Kaczmarek2006;Kaczmarek, Szafrański2008),czy co prawda do całości usług (Jelonek 1994), lecz wtymprzypadku uwzględniony jest jedyniepoczątkowy okres zmian, itobezodniesień do czasu wystąpienia poszczególnych etapów.

Trzebajednocześnie zwrócić uwagę nafakt,iżdokonanietego typu uogólnieńjest zadaniem niezwykletrudnym, gdyż:

- zachodząceprocesynie występują we wszystkichmiastach; - wwielu przypadkach różnią się formą iskalą zmian;

- występują przesunięciaczasowe odmomentu zainicjowaniaokreślonego typu zmian do chwili ich szerszego upowszechnienia.

Z reguły prekursorami nowychtendencji lokalizacyjnych w usługach są największe miasta, z Warszawą na czele. Następnie na zasadzie dyfuzji innowacji przenikają one do mniejszychmiast, chociażze względunaszereg uwarunkowań,związanych m.in. z popytem na usługi, a tym samym ograniczoną ekonomicznąopłacalnością niektórych inwestycji, w wieluprzypadkach procesyte nie zachodzą w grupie mniejszych miast. Ztego też względu, zwłaszcza w przypadku periodyzacji zmian, za podstawę przyjęto początki występowaniaokreślonychtendencji. Ze względuna bardzoszeroki zakres problematyki niniejsza analiza ograniczona zostanie wyłączniedo częścimiasta, ale bezwątpienia tej najważniejszej,jaką jest śródmieście.

Cechyrozmieszczeniausług w gospodarce centralniesterowanej Niedorozwójusług w odniesieniu do miast, wtym także nienadążanie inwestycji usługowych za rozwojemprzestrzennym, sprawiał,żeco prawda śródmieścia domino­ wałypodwzględem usługowym nadinnymi częściami miasta, ale jednocześnie- prócz największych ośrodków (m.in. Warszawy, Krakowa, Wrocławia, Poznania czy Gdań­ ska) -obszar intensywnego zagospodarowaniausługowego był z reguły stosunkowo niewielkii ograniczał się do rynkui najbliższego otoczenia(zwykle o promieniu do kil­ kuset metrów) oraz głównych ulic handlowo-usługowych wraz z ulicami poprzeczny­ mi (Górka 1973;1986). Wraz z oddalaniem się od śródmieścia gęstość placówek usłu­ gowych radykalnie malała, chociażoczywiściezdarzały sięlokalnewzrostygęstości związane z lepiej wyposażonymiusługowodzielnicami (Tkocz 1995).Z tym związana jest także inna kwestia -szczegółowa lokalizacja usług. Brak „rywalizacji o najlepsze lokalizacje” sprawiał, że usługirozmieszczanebyły główniewe frontowej i partero­ wejczęścibudynków. Chociaż zwłaszczaw dużych miastach usługi lokowały siętakże nawyższych kondygnacjach budynków, lecz najczęściej dotyczyło to pewnej grupy działalności, które wymagałydużejpowierzchni do świadczenia usług, związanych np. zdomami towarowymi, hotelami, szkołami, szpitalami czy administracją.

O lokalizacji usług w głównej mierze decydowały przyjmowane przez władzę nor­ matywy (chociaż bardzo rzadko w pełni realizowane w praktyce), struktura placówek była zróżnicowana i w dużym stopniu odpowiadała ogólnej strukturze usług w mieście. Obok najważniejszych placówek o oddziaływaniu ogólnomiejskim czy wykraczającym poza granice miasta funkcjonowało także szereg placówek świadczących podstawowe usługi o charakterze lokalnym, m.in. usługi bytowe.

Proces

zmian

w usługach

po

1989 roku

Na całokształt zmian w usługach wpływ wywarło wiele różnorodnych czynników. Bez wątpienia „megaczynnikiem” który zapoczątkował ten proces, była zmiana ustroju społeczno-politycznego i wprowadzenie gospodarki rynkowej, gdyż w sposób zarówno bezpośredni, jak i pośredni oddziaływała ona na dalsze czynniki, takie jak:

a) powrót renty gruntowej, czego wyrazem są słowa S. Liszewskiego (1997, s. 13): „rozwój gospodarki rynkowej przywrócił w miastach znaczenie renty gruntowej jako głównego organizatora przestrzeni miejskiej. Cena ziemi, która była głównym organi­ zatorem tej przestrzeni w okresie kreowania miasta przemysłowego i wczesnego okre­ su kapitalizmu, wraca dziś do pierwszoplanowego czynnika kształtowania struktury przestrzennej miast”;

b) pojawienie się kapitału zagranicznego, który dysponując znacznie większymi środkami finansowymi niż podmioty polskie, sytuuje się zarówno w bardzo dogodnych lokalizacjach oraz realizuje bardziej śmiałe i większe inwestycje;

c) wzrost znaczenia wskaźników ekonomicznych w działalności usługowej, w tym głównie rentowności (dotyczy to przede wszystkim usług rynkowych, ale w coraz więk­ szym stopniu także usług nierynkowych);

d) polityka władz samorządowych i prywatnych właścicieli nieruchomości, którzy po latach „ubezwłasnowolnienia” w dysponowaniu własnym majątkiem w wielu przy­ padkach starali się szybko „nadrobić” wcześniejsze straty, stąd najczęściej obowiązuje zasada „kto da więcej”, wpływając tym samym na strukturę usług śródmieścia;

e) proces restrukturyzacji gospodarki (ograniczenie roli sektora przemysłowego) i z reguły niższe koszty stworzenia miejsc pracy w usługach.

W późniejszym okresie dołączyły do tego czynniki będące efektem szerszych zmian o charakterze cywilizacyjnym, w tym zwłaszcza odnoszących się do potrzeb społe­ czeństwa, zarówno w zakresie ich skali (znaczny wzrost zapotrzebowania społeczeń­ stwa na usługi), jak i struktury (zwłaszcza w odniesieniu do usług rynkowych, które po 1989 r. rozwinęły się najbardziej). Zwiększające się potrzeby społeczeństwa kreują nowe, wcześniej niewystępujące rodzaje usług.

Zmianyukładu przestrzennego terenów usługowych

Zmiany systemu gospodarowania wyzwoliłyaktywność sporej częścispołeczeń­ stwa, przyczyniając się zjednej strony do postępującej prywatyzacji uspołecznionej częścigospodarki, a zdrugiej strony do dynamicznego rozwojuprywatnych podmio­ tów gospodarczych.W latach1995-2007 liczbapodmiotów gospodarki narodowej, za­ rejestrowanych w systemie REGON,działających w usługach polskich miast,wzrosła o66% (tj. z 1687tys.do 2793tys.podmiotów). Gdyby jednak do tego dodać zmiany w bardzo dynamicznym dla rozwoju usługokresie początków dekady lat 90. XX w., to możnaby szacować, iż w polskich miastach nastąpiło podwojenie liczby placówek usługowych. Chociażoczywiście trzebauwzględnić fakt, żedane zsystemuREGON są zawyżone (jednak problem ten dotyczy - z różnym nasileniem -całego okresu funk­ cjonowania tegorejestru).Tenwzrost oczywiście musiał wywrzeć określony wpływ na przestrzenny układ usługw miastach.

Podstawowe tendencje zmian w lokalizacji usług w częściach śródmiejskich to z jednej stronyprzekształcenia w istniejącej już sieciplacówek usługowych, a zdrugiej strony lokalizacja nowych placówek.

W przypadku zmian w istniejącychjużplacówkachnajczęściej obejmowały one: 1. Podział dużychobiektównamniejsze placówki.

2. Zagospodarowywanie częścimagazynowych istniejących placówek (zwłaszcza handlowych).

3. Wynajemistniejących powierzchni wielu podmiotom (indywidualne stoiska w obiektach typu dom towarowy, hale targowe).

4. Znacznierzadziej - łączenie istniejącychobiektów i tworzenienowych, więk­ szych (Kłosowski 1997).

W przypadku całkowicie nowych placówek miały miejsce:

1. Pojawienie się na ulicach czy placach handluo charakterze targowiskowym - „handel stolikowy”(Jelonek 1994), który -jak zauważa G. Węcławowicz(1999)- w początkowymokresie transformacji stałsię głównymelementem wzrostu intensyw­ ności użytkowania ziemi.

2. Zagospodarowywanie usługowe obiektów, któredotej pory pełniły inne funk­ cje, m.in. mieszkaniowe (Górka2004). Dotyczyto zarówno części frontowej i partero­ wej budynków,jak i „wchodzenia” usług na wyższe ichkondygnacje (Wolaniuk 1997; Tkocz,Duś 1997;Burnus,Miszewska1998)czy wykorzystywania usługowego podwó­ rzy, oficyn (Kłosowski 1997; Tkocz, Duś 1997), wktórych - jak wykazał przypadek ul. Piotrkowskiejw Łodzi - może być zlokalizowanapodobna liczba placówek, jak w przypadkuczęści frontowych ulic (Wolaniuk 1997). Powoduje toznaczny wzrost wskaźnikówzarówno gęstości, jaki nasycenia usług,wzmacniając rolę usługową śród­ mieść (Dzieciuchowicz, 2005;Winiarczyk-Raźniak2008).

3. Zmiany przestrzenne usługw ujęciu strukturalnym, wynikającez mechanizmów rynkowych w kształtowaniu opłatzawynajem nieruchomości.Elementten ulega

sta-tymzmianom,ale generalnie dajesięzauważyć proces wypierania usługtanich(głów­ nieo charakterze bytowym) przez usługi drogie, przedewszystkim usługi finansowe, adwokackie,doradcze czy też - w przypadkudominującego handlu-usługi związa­ ne zzakupami o charakterze bardziejprestiżowym (m.in. w sklepach odzieżowych, obuwniczych,jubilerskich)czy też usługi gastronomiczne (Górka1994;2001; Kłosow­ ski 1997; Kociuba 2006; Parysek 2006). Procesy te przyczyniają się do dużej zmien­ ności branżowej placówek. Do tego dochodzi zróżnicowanieusług ze względu na szczególne czynniki ich lokalizacji, tj. terenochłonność obiektów,rozwój motoryzacji, przenoszenie się ludności (konsumentów) na tereny podmiejskie,(Kaczmarek 2008) czy pewna uciążliwość dlamieszkańców lub środowiska, powodujące „wypychanie” niektórych usług ze śródmieścia. Tymsamymwykształcająsię pewne typy lokalizacji usług w przestrzeni miejskiej-o charakterze centralnym, peryferyjnym czy pośrednim (Wilk2001; Kaczmarek 2008; Winiarczyk-Raźniak2008).

4. Dotychczasowe badaniawskazują,iż tendencją do centralnej lokalizacji charak­ teryzują sięm.in.usługi: gastronomiczne, turystyczne, prawne, doradcze, internetowe, związane z obrotem nieruchomościami(Wilk 2001;Kaczmarek 2008).

5. Zagospodarowywanie „nowych przestrzeni” bezpośrednio sąsiadujących ześci­ słym centrum miastoraz wzdłuż głównych dróg, w którychwcześniej funkcja usłu­ gowa miała ograniczonycharakter (Jaroszewska-Brudnicka 1997). Obejmowała ona adaptacje nacele usługowe już istniejącychbudynków, a także powstawanie nowych, zwykle o charakterzepawilonów. Powoduje to„rozlewanie się" obszaru intensywnie zagospodarowanegousługowo.

6. Powstanie lokalnych skupień usługowych poprzez zagospodarowywanie usługo­ we obiektów poprzemysłowych, magazynowych, atakżebudowa biurowców (z reguły wnajwiększych miastach).

7. Lokalizacja w częściach zewnętrznychśródmieść nielicznych centrów handlo­ wych i hipermarketów orazlicznych supermarketów.Jak wykazujeprzykład Wrocła­ wia, taka lokalizacjaprzyczynia się często do ichwiększegosukcesurynkowego w po­ równaniu z obiektami położonymi na peryferiach miasta (Namyślak2006).

8. Pojawienie się w ścisłych śródmieściach największych miast dużych i bardzo du­ żych centrów handlowo-usługowo-rozrywkowych, takichjak: ZłoteTarasy,Arkady, Manufaktura, Stary Browar.

Periodyzacja

zmian

Biorącza podstawę zachodząceprocesy, jakrównież czasich wystąpienia, wyróżnić można co najmniej cztery charakterystyczneokresy zmian,obejmujące:

a) pierwszy -lata 1989-1990; b) drugi - lata 1991-1994; c) trzeci - lata1995-1999;

d) czwarty -od 2000 r.

Ad a) W okresiepierwszym zachodziły następujące procesy:

- zapoczątkowanezmiany w usługach przebiegały bardzo dynamicznie i w dużym stopniu żywiołowo; najbardziej widocznym i charakterystycznymelementem tego okresu było powstawanie (na placach, skwerach) licznychtargowiskczy minitargowisk z „handlem stolikowym” (Jelonek 1994),któreskutecznie konkurowałyze sklepami (ze względunabogatsząofertę handlową i znacznie niższeceny);

- rozpoczęły siętakżezmianywłasnościowe, a tymsamym w śródmieściach zaczę­ łysiępojawiać corazliczniejsze placówki prywatne (sklepy, różnego rodzajupunkty usługowe); proces prywatyzacji i „zderzenie” z regułami wolnegorynku przyczyniły się do częstego „przebranżawiania” placówek usługowych,zwłaszcza tychzwiązanych z handlem.

Ad b) Kolejny okres to bardziej „cywilizowany” rozwój usług, w którym głów­ nym czynnikiem byłyzmiany w trwałychelementach zagospodarowania usługowego. Postępującaprywatyzacja sprawiła, że zjednej strony prywatny kapitał przejmował kolejne placówki uspołecznione (głównie handlowe), a z drugiejstrony powstawały także noweplacówki, powodując wypełnianiei zagęszczanie centrummiasta (Wola- niuk1994).Lokują się one zwłaszcza w tych miejscach, które łatwoi stosunkowo tanio można było zagospodarować (Kłosowski 1997). Wzrost liczby placówek usługowych następuje poprzez:

- podział istniejących placówek na mniejsze; - zagospodarowywanie częścimagazynowych;

- „wchodzenie” usług na wyższe kondygnacje budynków ipodwórza;

- lokalizację na słabiej zagospodarowanych usługowo obszarachbezpośrednio przylegających do ścisłego centrummiasta.

Ad c) Trzeciokresto kontynuacjawcześniejszychzmian, ale przy istotnychprze­ wartościowaniach głównych ichakcentów,tj.zmiana zcharakteru ilościowego najako­ ściowy. Kontynuowana jest ekspansja usług na obszary przyległe do centralnych części śródmieść, powodując „rozlewanie się” obszarów intensywniezagospodarowanych usługowo (Jaroszewska-Brudnicka1997;Kłosowski, Runge 1999). Bardziej istotnesą jednakzmiany w samejstrukturze usług. Oddziaływanie renty gruntowej powoduje wzrost i zróżnicowanie stawek za wynajem powierzchni handlowej i usługowej.Za­ ostrza siękonfrontacja między branżamiusługiposzczególnymi placówkami (Jelonek 1994), w efekciez centrówmiast „znikają” niektóre tańsze usługi (m.in. usługi byto­ we,handel artykułamispożywczymi), aichmiejsce zajmują droższe (m.in.finansowe, związane z obrotem nieruchomościami, adwokackie czy wzakresiehandlu odzieżą, obuwiem) (Kłosowski 1997; Kozieł, Miszewska1997; Jaroszewska-Brudnicka 1997). Pojawiają siętakże całkowicienoweusługi, wcześniej praktycznie niewystępującelub bardzo słabo reprezentowane (np.bogaty wachlarzusług doradczych, finansowych, usługi internetowe), czy teżnoweformy świadczenia pewnychusług, jakimi w przy­ padku usług finansowych są bankomaty (Retkiewicz 2001; Unicki2006).

Innymważnym elementem jest coraz szersze wchodzenie do handlu i usług ka­ pitału zagranicznego,zewzględuna duże(znacznie większe niż rozdrobniony polski kapitał) możliwościfinansowe, sytuującego się z reguły w najbardziej korzystnych do prowadzenia działalności lokalizacjach,przyczyniającsięjednocześnie do zachodzenia korzystnych zmian w fizjonomiimiast(Namyślak2005).

W odniesieniudo całego miasta należyzwrócićuwagę na pewnezmniejszanie się roli części śródmiejskiejw zaspokajaniu potrzeb usługowych(zwłaszcza handlowych) mieszkańców, a to ze względuna:

- rozwój od połowylat90. XX w. w dużychmiastach hipermarketów, lokalizowa­ nych zreguływczęściach peryferyjnych;

- rozwój usług w dzielnicach peryferyjnych i na nowych osiedlach mieszkanio­ wych, dotychczas bardzo ubogich w usługi.

Pomimo to nie ulega wątpliwości, że śródmieścienadalodgrywadominującą rolę zarówno w zagospodarowaniu usługowym, jak i w zaspokajaniu tej części potrzeb mieszkańców (Szymańska2002).

Jednocześnie należyzwrócić uwagę na „dwie prędkości zmian” Opisywanepowy­ żej przeobrażeniaw usługach dotyczą przedewszystkim miast dużychoraz położo­ nychw zachodniejiśrodkowej części Polski. W miastach średnichimałych, zwłaszcza w części wschodniej, uwidoczniłysię tylko niektóre elementy zmian.

Add) W okresie czwartym zjednejstronytrwa kontynuacja zmian charakterystycz­ nych dlaokresuwcześniejszego(aleprzy wzroście intensywności niektórychprocesów, np. zmian struktury usług),a z drugiej strony pojawiają się nowe tendencje, w tym zwłaszcza budowa w śródmieściachnowoczesnych centrów handlowo-usługowo-ro- zrywkowych. Jest ich jużkilkanaście, a powstają kolejne, także w nieco mniejszych, ale ponad 100-tysięcznychmiastach(np. ArkadywBytomiu). Centrate charakteryzują się:

- dosyćciekawą formą, z regułynowoczesną (np. wrocławskie Arkady i Galeria Dominikańskaczy szczecińskie Galaxy), a także będącą wynikiem rewitalizacji zabyt­ kowych obiektówi dostosowania ich do nowej funkcji (łódzka Manufaktura,poznański Stary Browar);

- dużą-wielkością (największa Arkadia ma powierzchnię 287 tys. m2) i różnorod­ nością działalnościusługowej (często jest to ponad 100 placówek, w tym obok najlicz­ niejszych sklepów znajdują się także placówki gastronomiczne, kulturalne czyrekre­ acyjne);

- dogodną lokalizacją wśródmieściu i dużymi parkingami (chociaż niezawsze bez­ płatnymi);

- przyczynianiem się do ponownegowzrostu znaczenia usługowegośródmieścia, gdyżmiejscate stają sięnowymicentramiżyciaspołeczno-kulturalnego, jako nietylko miejsce robienia zakupów, ale takżemiejsce organizowania wieluimprezkulturalnych, spotkańczyspędzania wolnego czasu (Kajdanek2006).

Natomiast cechą charakterystyczną średnich imniejszych miastjest większyudział mniejszychsklepów wielkopowierzchniowych i sieci supermarketów, wśródktórych

palmępierwszeństwa dzierży sieć „Biedronka” (posiadająca ponad 1000 placówek w całym kraju).

Podsumowanie

Po 1989 r. w tendencjachlokalizacyjnychusług wpolskich miastach dokonały się znaczące zmiany. Śródmieście pozostało atrakcyjnym miejscem lokalizacji usług. Sytuowanie na tym obszarze nowych placówek z jednejstrony powodujewzrost ich gęstości, a z drugiej strony „rozlewaniesię” obszaru dużej intensywności zagospoda­ rowania usługowego.Wobecnadal sporego znaczenia funkcjimieszkaniowejw śród­ miejskich częściach polskichmiast należy sądzić,iż procesy te będą postępowały także w kolejnych latach. Jednocześnie dajesię zauważyć większe zróżnicowanie czynników lokalizacji w odniesieniudo poszczególnych rodzajów usług,w czym swój udziałma oddziaływanie rentygruntowej. Stądpreferencje pewnych usługdo lokalizacji central­ nej, peryferyjnej czy pośredniej.

Konsekwencją wspomnianych wyżej procesów jeststopniowa zmiana oblicza śród­ mieść - poprzez wzrost udziału nowoczesnych i estetycznych placówek (np. banków, niektórych placówek handlowych), a takżezmianastruktury usług,powodujące -na cozwraca uwagę wielumieszkańców -ich „zamieranie”w godzinach wieczornych. Jest to szczególnie bolesne w miastach o pewnej tradycji „życia nocnego”.

Zwraca takżeuwagę kontynuowaniepewnych cech charakterystycznych dla po­ szczególnych etapów również w następnych okresach.Dobrym przykładem jest tu Poznań, w którymhandel bazarowy itargowiskowy nadal odgrywa istotną rolę (Kacz­ marek, Kaczmarek2006).

Bibliografia

BurnusD., Miszewska B., 1998,Zmianyfunkcji budynków Rynku wrocławskiego w okresietransformacji, [w:] S. Ciok, J. Łoboda (red.),Przekształcenia regionalnych strukturfunkcjonalno-przestrzennych, Studia Geograficzne LXIX, Wydawnictwo UWr, Wrocław, s. 143-158.

Dzieciuchowicz J., 2005,Rozwójistruktura przestrzenna usług rynkowych,[w:] J.Dzieciuchowicz (red.), Usługi rynkowe wŁodzi w dobietransformacji,WydawnictwoUŁ, Łódź, s. 7-46.

Górka Z., 1973,Koncentracja handlu detalicznegoKrakowa w dzielnicy katastralnej Śródmieście, „Folia Geo-

graphica, Series Geographica-Oeconomica”,vol. 6,s. 61-76.

Górka Z., 1986, Śródmiejskie ośrodki usługowe wybranych miastPolski Południowej,Wydawnictwo UJ, Kraków. GórkaZ., 1994,Zmianyw strukturze funkcjonalnej centrumKrakowa w dobietransformacji społeczno-eko­ nomicznej Polski, [w:] J. Kaczmarek (red.), Region miejski.Centrum a peryferia wokresietransformacji politycznej, gospodarczej i społecznej, VII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast

i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja GeografiiOsadnictwa i Ludności PTG,Łódzkie Towarzy­ stwoNaukowe, Łódź, s. 39-44.

GórkaZ., 2001, Bieżąceprzemiany funkcji handlowej dzielnicy śródmieście w Krakowie w obrębiePlant,[w:] I. Jażdżewska (red.),Miasto postsocjalistyczne- organizacja przestrzeni miejskiej i jejprzemiany, cz. 2, XIV Konwersatorium Wiedzy oMieście, Katedra GeografiiMiast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego,

Komisja Geografii Osadnictwa i LudnościPTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 237-242. Górka Z.,2004,Przemiany śródmieść miastpolskich w dobie transformacji, [w:] J. Słodczyk(red.), Przemiany

strukturyprzestrzennejmiastw sferze funkcjonalnej i społecznej, WydawnictwoUO,Opole,s.79-85. Jaroszewska-BrudnickaR., 1997, Struktura usług nastarym mieście w Toruniu,[w:]J. Kaczmarek (red.),

Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast, IX Konwersatorium Wiedzy oMieście, KatedraGeografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego,Komisja Geografii Osadnictwa iLudności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 105-114.

UnickiD., 2006,Usługabankomatowa jako nowezjawiskow starej przestrzeni, [w:] I. Jażdżewska (red.),

Nowe przestrzenie w mieście, ichorganizacja i funkcje, XIX KonwersatoriumWiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast iTuryzmuUniwersytetu Łódzkiego,Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź, s. 287-302.

Jelonek A., 1994,Zmianyw lokalizacji usług w regionie miejskimwokresie transformacji, [w:] J. Kaczmarek (red.), Regionmiejski. Centrum a peryferiaw okresie transformacjipolitycznej,gospodarczej i społecznej,

VIIKonwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź, s. 39-44. Kaczmarek U.,2008, Usługi komercyjnewPoznaniu - strukturaprzestrzenno-funkcjonalna, [w:] A.

Roch-mińska (red.),Theoretical and EmpiricalResearches onServices during Socio-Economic Changes, Space

- Society-Economy, No 8, Department of Space Economy andSpatial Planning,University of Łódź, Łódź,s. 79-93.

KaczmarekT., Kaczmarek U.,2006, Starainowa przestrzeń handlowaPoznania, [w:] I. Jażdżewska (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, XIX KonwersatoriumWiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UniwersytetuŁódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź, s. 221-230.

KaczmarekT.,SzafrańskiT.,2008,Poziom rozwoju i struktura przestrzenna handludetalicznego wPoznaniu,

[w:]A. Rochmińska (red.), Theoretical and Empirical Researches onServicesduring Socio-Economic Changes, Space - Society - Economy, No 8, Department ofSpace Economyand Spatial Planning, Uni-versity of Łódź, Łódź, s.95-110.

Kajdanek K., 2006,Nowe przestrzeniecentrum?Oznaczeniu galerii handlowychw obrazie przestrzenno--funkcjonalnym centrum miasta Wrocławia, [w:] I. Jażdżewska (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzyo Mieście, Katedra Geografii Miasti TuryzmuUni­ wersytetu Łódzkiego,KomisjaGeografiiOsadnictwa iLudnościPTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź,s.255-264.

Kłosowski F„1997, Główne ulice handlowe wybranychmiast aglomeracji katowickiej wlatach 1991-1995,

[w:] J.Kaczmarek (red.), Współczesne przemiany strukturprzestrzennychdużych miast, IXKonwersato­ riumWiedzy o Mieście,KatedraGeografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s.97-104.

Kłosowski E, Runge J„ 1999, Usługi w przestrzeni miejskiej na przykładzieCieszyna,[w:] J. Kaczmarek(red.),

Przestrzeńmiejska, jejorganizacja i przemiany, XII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geo­ grafii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 21-29. KociubaD.,2006, Noweprzestrzenie handloweLublina, [w:] 1. Jażdżewska (red.), Noweprzestrzenie w mie­

ście, ich organizacja i funkcje, XIXKonwersatoriumWiedzy oMieście, Katedra GeografiiMiast i Tury­ zmuUniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź, s. 231-244.

Kozieł R., Miszewska B., 1997, Morfologia iekstraorganizacyjnefunkcje ulicy Świdnickiejwe Wrocławiu, [w:] J. Kaczmarek (red.), Współczesne przemiany struktur przestrzennych dużych miast,IX Konwersato­ riumWiedzy o Mieście,Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 79-88.

Liszewski S„ 1997, Miasto wcentrum zainteresowańgeografa, [w:] J. Kaczmarek(red.), Współczesne prze­ mianystruktur przestrzennych dużychmiast, IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, KatedraGeografii Miast iTuryzmuUniwersytetu Łódzkiego, KomisjaGeografiiOsadnictwaiLudności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 7-19.

Namyślak B.,2005,Wpływ inwestycji zagranicznych nazmianyw fizjonomii miasta. PrzykładWrocławia, [w:] I. Jażdżewska (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra GeografiiMiast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i LudnościPTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 309-320.

Namyślak B., 2006, Rozwój wielkopowierzchniowych obiektów handłowych weWrocławiu, [w:] I.Jażdżewska (red.), Nowe przestrzenie w mieście,ichorganizacja i funkcje,XIX Konwersatorium Wiedzy oMieście, KatedraGeografii Miasti Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG,ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź,s. 265-276.

Parysek J., 2006, Stare inowe obszarymiast polskich, [w:]I. Jażdżewska (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacjai funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy oMieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, KomisjaGeografiiOsadnictwai LudnościPTG, ŁódzkieTowarzystwoNa­ ukowe, Łódź, s. 49-62.

Retkiewicz W., 2001, Siećbankomatów w Łodzi, [w:] I. Jażdżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne - or­ ganizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, cz.2, XIV KonwersatoriumWiedzy o Mieście, Katedra GeografiiMiasti TuryzmuUniwersytetuŁódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i LudnościPTG, ŁódzkieTowarzystwo Naukowe, Łódź,s.335-340.

Szymańska W., 2002,Rozmieszczenie usług w przestrzeni miasta w świetle atrakcyjności inwestycyjnej na przykładzieSłupska, [w:] I. Jażdżewska (red.), Współczesneformy osadnictwamiejskiego i ich przemiany,

XV Konwersatorium Wiedzy oMieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, KomisjaGeografiiOsadnictwa i Ludności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź,s. 201-208. TkoczM., 1995, Katowicejako ośrodek regionalny w latach 1865-1995, WydawnictwoŚląsk,Katowice. Tkocz M., Duś E., 1997,Tendencje zmian w użytkowaniufragmentu centrum Katowic w latach1994-1995,

[w:] J. Kaczmarek (red.), Współczesneprzemiany struktur przestrzennych dużych miast, IX Konwersato­ rium WiedzyoMieście,Katedra GeografiiMiast iTuryzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 115-121.

WęcławowiczG., 1999, Miasto polskie w transformacji -kształtowanie się miasta postsocjalistycznego, [w:] J. Kaczmarek (red.), Zróżnicowaniaprzestrzenne struktur społecznychwdużych miastach, XI Konwer­ satorium Wiedzyo Mieście, KatedraGeografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geo­ grafii, Osadnictwa i LudnościPTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 33-43.

WilkW., 2001, Czynniki lokalizacji i rozmieszczenie wybranych usług wWarszawie,Wydział Geografii i Stu­ diów Regionalnych,WydawnictwoUW, Warszawa.

Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Wybrane usługi a jakość życia mieszkańcóww regionie miejskim Krakowa,

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.

Wolaniuk A., 1994,Przemieszczaniecentrum wielkiego miasta -przykładŁodzi, [w:] J. Kaczmarek (red.), Re­ gion miejski.Centrum a peryferiawokresie transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej, VII Kon­ wersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra GeografiiMiast iTuryzmu Uniwersytetu Łódzkiego,Komisja Geografii Osadnictwa i LudnościPTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 69-76.

Wolaniuk A.,1997, Ulica Piotrkowska, [w:] J. Kaczmarek (red.), Współczesne przemiany strukturprzestrzen­ nych dużych miast, IX Konwersatorium Wiedzy o Mieście,KatedraGeografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 63-78.

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE LOKALIZACJI USŁUG W CZĘŚCIACH ŚRÓDMIEJSKICH POLSKICH MIAST

ABSTRAKT: Artykuł jest próbą sformułowania ogólnych wniosków dotyczącychlokalizacji usług w central­ nych obszarach polskich miast.Główny nacisk jest położony nanastępujące kwestie:

1. określenie obecnych czynników, które wpływająna lokalizacjęusług w miastach;

2. określeniemiejsca wspierających rozwój usługw centralnych obszarach miasta w odniesieniu dostruk­ tury usług;

3. okresowe zmiany wusługach, które spowodowały wyróżnienie4okresów: 1989-1990, 1991-1994,1995-1999oraz okresu po 2000 r.