BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2006 VARSOVIE
TOM (VOL.) LVIII
r
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguj e zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations:
Anna Kinecka, Marta Stasiak-Cyran, Andrzej Jacek Tomaszewski
Jacek Andrzejowski
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
]R]
Rycina na ok?adce: emaliowana zapinka br?zowa
z Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys. L. Kobyli?ska)
Cover picture: enamelled bronze disc brooch
from Babi Dó?-Borcz, distr. Kartuzy (drawn by L. Kobyli?ska)
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2006
© Autorzy, 2006
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? kultury
finansowan? przez
Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji i pe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office:
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
,
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Tom
(VoI.)
LVIIISPIS
TRE?CI
Contents
ROZPRAWY
El?bieta C i ep i ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? powierzchniowych
w mi?dzyrzeczu Pilicy i Wis?y 3
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers
Barbara B a rg ie ?, Kultura strzy?owska w ?wietle znalezisk grobowych
The Strzy?ów Culture in the light of burial finds
65
Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)
Late spring-cover brooches (A II 41)
101
MISCELLANEA
Anna D r z e w icz, Niezdobiony naszyjnik br?zowy z haczykowatym zapi?ciem ze zbiorów Pa?stwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie 121
Bronze plain neck ring with hooked terminal sfrom the collection of the State Archaeological Museum in Warsaw
Anna St r o b in, P?setka br?zowa z cmentarzyska kultury oksywskiej w Wyczechowie, pow. kartuski
Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. Kartuzy
127
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Agnieszka U rb a n i ak, Prowincj onalnorzymska zapinka tarczowata z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 145
Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture cemetery at Babi Dó?
-Borcz, distr. Kartuzy
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena
On selected variants of Oscar Almgren group II, eastem series, brooches
159
Jacek A ndr zej ow s ki, ?ukasz Maurycy S tan a s z ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i
s zk a, Mod?a, grób 169
-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu wp?ywów rzymskich z ziem polskich 185
Mod?a, grave 169
-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki ?elaza w Tynwa?dzie
na Pojezierzu I?awskim 201
AWielbark Culture grave from an Early Iron Age cemetery at Tynwa?d in Ilawa Lake District
MATERIA?Y
Andrzej Jacek T o m as z e w ski, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z cmentarzyska
kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew
Teresa W ? g r zy n o wi cz, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski
Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. Legionowo
215
Rados?aw P r o c h o wi cz, Osada z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Strzy?owie,
pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265
Late Pre-Roman and Roman Period settelment from Strzy?ów, distr. Hrubieszów. Insights from investigation made in 1935-1937 and 1939
Andrzej Ma ci a?o w i cz, Cmentarzysko kultury przeworskiej z m?odszego okresu przedrzymskiego
w Suchodole, pow. sochaczewski 283
Przeworsk Culture cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew
ODKRYCIA
Marek Z ale w s k i, Rogowy harpun z rzeki Wilgi
An antler harpoon from the Wilga river
371
Jerzy L ib e r a, Niecodzienny zabytek z Polesia Lubelskiego
An unusual artefact from Polesie Lubelskie
372
Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z ek, Znaleziska grobowe (?) kultury mierzanowickiej na Mazowszu
Burial finds (?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze
374
Tadeusz W i ?
n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic
Auniqe find near Starachowice
375
Marek F lor e k, Siekierka br?zowa z miej scowo?ci Senis?awice, pow. kazimier ski
Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka
377
Miros?awa A ndr z ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z ek, Groby kloszowe na warszawskiej Sadybie
Cloche graves from Sadyba in Warsaw
378
Rados?aw Pr o ch o w ic z, Szpila holszty?ska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostro??cki
Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4
384
Zbigniew N o w ako w s k i, Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski
New finds from Kamie?czyk, distr. Wyszków
388
Piotr ?u c z k i e w i cz, Perespa
-kolejne cmentarzysko z okresu rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny? 390
Perespa
-apreviously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?
Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzi?ska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega, Prusiek,
pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze cmentarzysko ludno?ci kultury przeworskiej w polskich Karpatach
Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture cemetery recorded in the Polish Carpathians
394
Jacek An dr z ej ow ski, ?ukasz Maurycy St an a s z ek, Andrzej Gr zymkow ski, Nieznane cmentarzyska
z okresu wp?ywów rzymskich w
?mijewie
Ko?cielnym i?mijewie
Gajach, w pow. m?awskim 401New cemeteries from the Roman Period at ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo Gaje, distr. M?awa
Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N
o w a k ie w icz, Cezary S o b c z ak, A?urowa zapinka ze wsi Szczeberka,
pow. augustowski
-import czy na?ladownictwo? 407
Openwork brooch from Szczeberka, distr. Augustów: import or imitation?
Marek F lor e k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy z Sandomierza
Early Medieval inhumation burial from Sandomierz
410
Jacek Andrzejowski
?ukasz Maurycy Stanaszek
Andrzej Grzymkowski
NIEZNANE CMENTARZYSKA Z OKRESU WP?YWÓW
RZYMSKICH W?MIJE WIE KO?CIELNYM
I W?MIJEWIE GAJACH W POWG M?AWSKIM
Jesieni? 2005 roku Pan Marek Brzezi?ski z Pa?stwowego
Insty-tutu Geologicznego przekaza? do Muzeum Ziemi Zawkrze?skiej
w M?awie (dalej: MZZ) zabytki z grobu cia?opalnego, odkrytego
przypadkowo kilka dni wcze?niej podczas bada? geologicznych
we wsi
?mijewo-?ab?dy,
gm. Stupsk, pow. m?awski. Zgodnie zes?owami znalazcy, gliniane naczynie zprzepalonymi ko??mi
le?a-?o upodnó?a ?ciany niewielkiej ?wirowni, maj?cej wtym miejscu
oko?o 2-3 m g??boko?ci. ?wirownia zajmuje po?udniow? cz???
niewysokiej polodowcowej moreny na prawym, po?udniowym brzegu rzeczki Giedniówki, p?yn?cej na wschód ku ?ydyni.
Opisane miej sce odpowiada stanowisku 1z miej scowo?ci
?mi-jewo-?ab?dy, zarejestrowanemu podczas bada? powierzchniowych
prowadzonych w 1983 przez Jerzego Gul? i Jacka Kowalskiego (AZP 40-61/18). Zebrano tu wówczas 21 fragmentów ceramiki,
a samo stanowisko opisano jako osad? kultury przeworskiej z
ok-resu wp?ywów rzymskich (archiwum izbiory MZZ). W1992 roku,
w ramach uzgadniania jednolitej siatki ci?? arkuszy map AZP,
Marek Czarnecki dokona? korekt kart arkusza AZP 40-61 w
zmie-nionym zasi?gu (archiwum O?rodka Ochrony Dziedzictwa
Archeo-logicznego [dalej: OODA], 2005 r.; AZP40-61/14). Wspomniane
stanowisko zosta?o wówczas oznaczone numerem 1wmiej
scowo?-ci
?mij
ewo Ko?cielne'.Ryc. l. Po?o?enie cmentarzysk na stan. 1 w ?mij e wie
Ko ?c ie lnym ina stan. 2 w ?mij ewie- Gaj ach, pow. M?awa
Fig. I. Locationofthecemeteriesat ?mijewo Ko?cielne, site l,
and at ?mij e w o
-Gaj e, site 2, distr. M?awa
Nienaruszona zawarto?? naczynia odkrytego w 2005 roku
po-zwala stwierdzi?, ?e najpewniej osun??o si? ono w sposób
natural-ny razem zpiaskiem ze skarpy tego wybierzyska. Podczas
inspek-cji stanowiska Andrzej Grzymkowski z MZZ nie natrafi? jednak
na ?adne ?lady jamy grobowej, które pozwoli?yby stwierdzi?, na
jakiej g??boko?ci naczynie zalega?o pierwotnie, oraz bli?ej okre?li?
form? tego grobu. W?ród ko?ci wype?niaj?cych naczynie
znale-ziono zapink? zbr?zu (lub mosi?dzu?) i dwa fragmenty grzebienia
zko?ci iporo?a. Zabytki zarejestrowane zosta?y wMZZ pod
nume-rem inw. A/1400 i oznaczone jako grób 1.
wykonana zporo?a, prawdopodobnie jeleniego (szer. p?ytki 1,1
cm), oraz uszkodzony fragment wewn?trznej p?ytki uchwytu z zachowanym brzegiem, z nieokre?lonej ko?ci zwierz?cej',
Opisan? mis? zaliczy? mo?na b?d? to do typu VIC, adok?adniej
jednej zdwóch odmian, okre?lonej jako seria zasadnicza, b?d? do
trzeciego wariantu typu XaA ceramiki kultury wielbarskiej w
kla-syfikacji Ryszarda Wo??giewicza (1993, s. 14-15, 17, por. tabl. 19,
27:5-7,73)
-takie trudno?ci s? w wypadku naczy? misowatych
stosunkowo cz?ste (op. cit., s. 14). Wodniesieniu do misy
?mije-wa to rozró?nienie ma zreszt? znaczenie czysto formalne, obie
odmiany s? bowiem równie d?ugotrwa?e (fazy BiCI-D), jak
po-wszechne na ca?ym terenie kultury wielbarskiej (op. cit., s. 26, 30,
102 lista 6C, s. 110 lista 10aA, mapa 6, 11).
1. Misa gliniana o wkl?s?o-wypuk?ym profilu, lekko przepalona
i zdeformowana. Powierzchnia jasnobe?owa, g?adka, nierówna,
sp?kana, z widocznymi wi?kszymi ziarnami domieszki. Glina
z domieszk? drobnego i ?redniego t?ucznia mineralnego. Wys.
ok. 7,5 cm, ?redn. wylewu 15-16,5 cm, dna ok. 7 cm. Zapinka odpowiada generalnie typowi 170 wklasyfikacji
Osca-ra Almgrena (1923, tabl. VII: 170). Na ziemiach polskich
chrono-logia fibul zbli?onych do tego typu powszechnie zamykana jest
w ramach faz Clb-C2 (K. God?owski 1974, s. 39; 1985, s. 89; 1994,
s. 487; R. Wo??giewicz 1993, ryc. 1; A. Bursche, 1.
Okulicz-Ko-zaryn 1999, s. 143-144), cho? niektórym odmianom przypisuje
si? jeszcze pó?niejsz? metryk? (tzw. wzór FG98; por. A. Kokow-ski 1995, s. 49; 1997, s. 723, 823 lista l4a). Profilowane
zako?-czenie nó?ki zapinki ze
?mijewa
mo?e jednak pozwoli? naspre-cyzowanie tego datowania. 2. Zapinka kuszowata zpe?n? pochewk?, dwucz??ciowa, ze stopu
miedzi. Kab??k niski, ?ukowaty, w przekroju niemal trójk?tny,
zwyra?nie zaznaczonym grzbietem i s?abo widocznym
faceto-waniem na obu bokach. Nó?ka w?ska, bardzo s?abo zw??aj?ca
si? ku ko?cowi, na którym dwie wyra?ne poprzeczne bruzdki.
Spr??ynka 6-zwojowa na br?zowej osi zako?czonej
pier?cie-niowatymi nak?adkami. D?ug. 4,7 cm, wys. 1,7 cm.
3. Dwa fragmenty p?ytek grzebienia trójwarstwowego: p?ytka
?rodkowa, z otworem na (br?zowy?) nit i u?amanymi z?bami,
Podobne zdobienie maj? np. zapinki typu Almgren 161 z
guz-kiem na g?ówce z Cecel, pow. siematycki, grób 81, z Pruszcza
Gda?skiego, pow. loco (gda?ski), stan. 10, grób 359, czy z grobu
odkrytego w 1896 r. w Kolonii Czerwi?skiej, pow. p?o?ski (dzis.
l
?ab?dy to dawny male?ki za?cianek w?mij ewie, dzi? cz??? wsi ?mijewo
Ko?cielne; tradycyjna nazwa jest jednak ci?gle u?ywana, o czym ?wiad-czy cho?by pierwsza rejestracja znaleziska w MZZ. Wed?ug S ?o w ni ka Staro?ytno?ci S?owia?skich (tomXIV,Warszawa 1895, s. 794)
?mijewo to okolica szlachecka nad rz. ?ydyni?, pow. m?awski, za? same ?ab?dy to folwark maj?cy tylko 1dm. (tj. l dym, czyli zagrod? lub
gos-podarstwo ).
2
Oznaczenia surowca dokona?a Pani prof. A. Lasota-Moskalewska z
In-stytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, której serdecznie
dzi?kujemy za ?yczliw? pomoc.
Gd.), groby 20,37,90 i 110 (M. Tuszy?ska 2005, s. 16-17,29-30,
39, tabl. VIII/20:1, XVII/37:1-3, XLII/110:1) maj? szcz?tkowe
profilowanie g?ówki, co mo?e by? reminiscencj? stylistyki
wcze-snorzymskiej (niewykluczone przy tym, ?e fibula z grobu 110
z Ulków mia?a równie? nacinany koniec nó?ki). Zapinki zUlków
znaleziono w kontek?cie pozwalaj ?cymj ednoznacznie datowa? je
na faz? CIa (M. Tuszy?ska 2005,passim).
Nó?ki zdobione na ko?cach poprzecznym nacinaniem
spoty-kamy tak?e wwypadku niektórych zapinek innego wariantu fibul
typu Almgren 161, okre?lonego przez A. Kokowskiego (1995, s.
13, ryc. 2e; 1998, s. 653, ryc. 2e, s. 709) jako "wzór FM25". Takie
okazy znamy np. ze Skorbicz (1 Andrzejowski 2005a, s. 24:13,
tabl. 4t), czy z d. Tromp au, Kr. Konigsberg na Sambii (dzis.
JIa30BcKoe, pali. Typseacx, Fed. Rosyj ska; O. Tischler, H. Kemke
1902, s. 38, tabl. 111:25). Obie fibule nie s? co prawda dok?adniej
datowane, ale nale?? do bardzo charakterystycznego wariantu,
który mo?na uzna? wr?cz za wyznacznik stadium CIa (A. Kokow-ski 1995, s. 38; 1997, s. 709).
3 -".'.??
Do analizy chronologicznej zespo?u nic nie wnosz? u?amki
grzebienia trójwarstwowego. Ostatecznie zatem przyj?? mo?na
datowanie grobu ze
?mijewa
na faz? Clb; jego wielbarskaatry-bucj a kultura jest zupe?nie oczywista.
o 5cm ---====---===---1 O .. __ .. ====? 3cm 2.3
Przepalone szcz?tki ludzkie, które poddano analizie", pocho-dzi?y zwn?trza naczynia iby?y przemieszane zpiaskiem, drobnym
?wirkiem i korzeniami. Ko?ci maj? barw? be?owo-popielat?
i ?redni stopie? przepalenia. Materia? jest niezbyt liczny (209,3 g)
i stosunkowo ma?o diagnostyczny.
Ryc. 2. ?mijewo Ko?cielne, pow. M?awa, stan. l.
Zabytki z grobu l. Glina (1), br?z lub mosi?dz (2), poro?e (3).
Rys. A. Potoczny
Fig. 2. ?mij ewo Ko?cielne, distr. M?awa, site l.
Finds from grave l. Clay (1), bronze or brass (2), antler (3). Z czaszki zachowa?y si? m.in. fragmenty sklepienia (?redniej
grubo?ci) z widoczn?, cz??ciow? obliteracj? szwów (w tym
sutu-ra sagittalis ) oraz fragment powierzchni j?zykowej trzonu ?uchwy
ze ?rodkowej jej cz??ci (wraz z kolcem bródkowym), ponadto
wydzielono dwa wpe?ni uformowane korzenie z?bów sta?ych. Do
najbardziej diagnostycznych fragmentów szkieletu postkranialne-go nale?a?y: ko?ci miednicy (m.in. panewka biodrowa o do??
du?ej ?rednicy, okolica powierzchni uchowatej, cz??? grzebienia
biodrowego), fragment trzonu mostka, trzony i ?uki kr?gów (w tym dwa trzony Th znieznacznymi osteofitami wargowymi na brzegach
i zerodowanymi powierzchniami), fragmenty ?eber, trzony ko?ci
d?ugich (w tym humerus, radius ,jemur zwyra?n? kres? chropaw?,
tibia z zaokr?glon? kraw?dzi? przedni? i niewielkimi
wynios?o-?ciami kostnymi, powsta?ymi prawdopodobnie wwyniku procesu
kremacji), k?ykcie (boczny iprzy?rodkowy) ko?ci udowych,
frag-ment ko?ci skokowej, fragmenty g?owy ko?ci ramieniowej (do??
du?a ?rednica, proces kostnienia wpe?ni zako?czony), ko??
czwo-roboczna wi?ksza nadgarstka oraz fragmenty paliczków (proces
ossyfikacji nasad proksymalnych zako?czony).
Drawn by A. Potoczny
Kolonia Czerwi?sk). Lepiej datowanym egzemplarzem jest tu
tylko fibula z Cecel, której towarzyszy?y m.in. para fibul typu
Almgren 167a1 (por. 1 Andrzejowski,A. ?órawska2002, s. 42-43)
i inna zapinka typu Almgren 161 (J. Jaskanis 1996, s. 21, tabl.
XI/81 :1-4, CIII: 1), co pozwala zamkn?? chronologi? zespo?u
mi?-dzy faz? CIa awczesnym odcinkiem fazy C2• Egzemplarz z
Prusz-cza jest jedynym zabytkiem znalezionym w grobie, datowanym
b?d? to na faz? Clb (M. Pietrzak 1997, s. 54, tabl. CXVI/359:1),
b?d? na faz? C2 (op. cit., s. 92). Wydaje si?jednak, ?e brak wy
star-czaj?cego uzasadnienia dla tak pó?nej metryki tego grobu. Wjego
bezpo?rednim s?siedztwie zlokalizowane s? pochówki z faz
B2c--CIa, za? datowanie na "czyst?" faz? C2 tak?e innych grobów ztej
nekropoli oparte jest na niezupe?nie prawid?owej identyfikacji
ty-pologicznej zapinek, b?d?cych jego podstaw? (por. op. cit., s. 92,
ryc. 6 ipassim). Zapinka z Kolonii Czerwi?skiej pochodzi z
gro-bu, w którym mia?y zosta? znalezione w rozbitej popieln. bronzy:
3 zapinki pi?kne i inne od?amki (Materya?y do mapy gubernii
P?o-ckiej,
"?wiatowit"
II, 1900, s. 138). Zabytki z tego grobuzachowa-?y si? wzbiorach Muzeum Diecezjalnego wP?ocku (inw. 930-931).
Obok wspomnianej wy?ej fibuli s? to uszkodzona br?zowa fibula
kuszowata typu Almgren 162, o ?ukowatym kab??ku o 8-bocznym
przekroju, facetowanej nó?ce i wielozwojowej spr??ynce,
wielo-zwojowa spr??ynka kuszowatej zapinki br?zowej z o?k?
zako?-czon? guzkami, ma?e kó?ko br?zowe i poliedryczny paciorek
szklanytypuTM 119lub 122 (M. Tempelmann-M?czy?ska 1985,
s. 19,35). Na tej podstawie za najbardziej prawdopodobne uzna?
trzeba datowanie zespo?u na faz? CIa, a na pewno nie pó?niej ni?
na faz? Clb•
Na podstawie analizy powy?szego materia?u mo?na przyj ??,
?e ko?ci nale?a?y do jednej osoby. ?rednia masywno?? i
urze?-bienie ko?ci, przy jednoczesnym braku czytelnych wyznaczników
p?ciowych, uniemo?liwiaj? oznaczenie p?ci zmar?ego. Wielko??
poszczególnych fragmentów, cz??ciowa obliteracja szwów
czasz-kowych, ca?kowicie zako?czony proces ossyfikacji szkieletu
(zro?ni?cie trzonów ko?ci d?ugich z nasadami), zmiany
zwyrod-nieniowo-zniekszta?caj?ce w obr?bie kr?gos?upa oraz stan
uz?-bienia (morfologia korzeni) pozwalaj? przypuszcza?, ?e s? to
szcz?tki osoby zmar?ej w wieku maturus .
Miejscami na naczyniu ze
?mij
ewa widoczne s? wyra?ne, cho?niezbyt silne, ?lady wtórnego przepalenia, co wskazuje, ?e mis?
Niektóre fibule o takim samym pokroju, lecz z niezdobion?
nó?k?, np. okaz ze Skorbicz ko?o Brze?cia n. Bugiem (Cxopói-na,
dzis. ,[(pY)l(6a, paea Ep3CT, Rep. Bia?oru?; J. Andrzejowski 2005a,
s. 25:18, tabl. 4h) czy zapinki z Ulków, pow. gda?ski (Pruszcz
3
Odno?nie do podstaw metodycznych analizy zob. ?. M. Stanaszek 2005.
z ko??mi z?o?ono do jamy wype?nionej tl?cymi si? jeszcze
reszt-kami stosu. Ko?ci zwn?trza misy s? "czyste", bez popio?u iw?gli
drzewnych, a zatem wybrano je z niewygaszonego stosu, co
za-pewne wymaga? musia?o specjalnych zabiegów. Mo?e to
przy-najmniej po cz??ci wyja?ni? wyra?nie niereprezentatywny zestaw
zachowanych elementów szkieletu oraz mniejsz? od
spodziewa-nej przy tym stopniu przepalenia ilo?? szcz?tków kostnych (por. np. S. Mays 1996, s. 220-224), jednak wtórny charakter znalezi-ska nie pozwala niestety na prób? pe?niej szej analizy rytua?u
pogrzebowego. Wypadki takie rejestrowane s?, cho? sporadycznie,
tak?e na innych pó?norzymskich nekropolach kultury wielbarskiej
na Mazowszu i Podlasiu. Obecno?? przepalonych cz??ciowo
popielnic stwierdzono zpewno?ci? wNadkolu, pow. w?growski,
stan. l, groby 23 i 25 (J. Andrzejowski, A. ?órawska 2002, s. 35,
36, 53
-w pierwszym wypadku popielnica jest bez w?tpienia
przepalona od wewn?trz), w Cecelach, pow. siemiatycki, grób
378 (J. Jaskanis 1996, s. 52), czy w K?oczewie, pow. rycki, grób
68 (B. Balke 1971, s. 337). Zwyczaj ten, niespotykany na
nekro-polach kultury przeworskiej, jest jeszcze w zasadzie zupe?nie
nierozpoznany, a nieliczne tylko zanotowane wypadki
wielbar-skich popielnic ze ?ladami ognia mog? by? w równym stopniu
pochodn? ogólnie niewielkiej liczby grobów popielnicowych tej kultury na Mazowszu i Podlasiu (por. J. Andrzejowski, A.
?óraw-ska 2002, s. 53), jak i
-by? mo?e
-niedostrzegania tej cechy
obrz?dku pogrzebowego podczas bada? iopracowywania
materia-?ów. Analiza takich wypadków wymaga du?ej ostro?no?ci,
sto-sunkowo ?atwo bowiem funkcj? popielnicy przypisa? mo?na
naczyniu, w którym odkryto wprawdzie przepalone ko?ci, ale
które w rzeczywisto?ci wcale tej roli nie pe?ni?o, za? ko?ci
dosta-?y si? do? podczas rytua?ów grzebalnych niejako przypadkowo, przy zsypywaniu szcz?tków stosu do jamy, do której wstawiono
uprzednio naczynia b?d?ce cz??ci? wyposa?enia grobowego.
rytymi liniami (Ryc. 3:2). Oba te fragmenty s? na tyle
charakte-rystyczne, ?e mo?na je zpewno?ci? odnie?? do materia?ów kultury
przeworskiej z okresu wczesnorzymskiego. Dna naczy? z
podo-bnymi znakami znane s? z pó?nocnego Mazowsza np. z Mod?y,
pow. m?awski, groby 54 (59/77), 73 (28/8) 147 (29/81), 212 (35/82)
i 220 (47/82) (zob. l Andrzejowski, w druku) czy Niedanowa, pow.
nidzicki, stan. 2, groby 3, 104, 197 i 210 (W. Ziemli?ska-Odojowa
1999, tabl. II/3:1, XXXII: 104:9, LVII/197:1, LXII/21 O: 1). Ten
horyzont chronologiczny stanowiska znajduje dobre potwierdzenie
w materia?ach zarej estrowanych podczas bada?
powierzchnio-wych. W?ród 21 fragmentów ceramiki a? 10 to charakterystycznie
przepalone u?amki naczy? przeworskich, za? dziewi?? dalszych
to skorupy z nieprzepalonychjasnobr?zowych i l?ni?co czarnych naczy? tej?e kultury
-materia? ten nie mo?e jednak by? dok?adniej
datowany.
Kolejne stanowisko zarejestrowano w 2006 roku w
?mijewie--Gajach, gm. Stupsk. Po?o?one jest na po?udniowym brzegu
?y-dyni, poni?ej uj?cia Giedniówki, w odleg?o?ci ok. 3 km na
po?u-dniowy wschód od nekropoli na stan. 1 w
?mijewie
Ko?cielnym(Ryc. 1). Znalezione tu przypadkowo dwie fibule ze stopu miedzi
jesieni? tego roku przekazane zosta?y do MZZ. Badania
powierz-chniowe z 1983 roku nie ujawni?y wtym miejscu ?adnego
obiek-tu archeologicznego, natomiast w bezpo?rednim s?siedztwie, po
zachodniej stronie drogi wiod?cej od wsi
?mijewo-Szaw?y,
zloka-lizowano stanowisko okre?lone na podstawie ceramiki jako
wczesno?redniowieczne; w 1992 roku oznaczono jako
?mij
ewo--Gaje, stan. l (AZP 40-61/19; archiwum OODA, 2006 r.). Stan
zachowania obu zapinek zdaje si? przemawia? za ich
pochodze-niem z cmentarzyska; oznaczy? je trzeba jako
?mijewo-Gaje,
stan.2.1. Zapinka z grzebykami na g?ówce i kab??ku oraz silnie
rozsze-rzon? nó?k?, dwucz??ciowa, uszkodzona (brak spr??ynki i szpili, wysoka pochewka zawini?ta do nó?ki). Kab??k facetowa-ny, kraw?dzie grzebyków wydzielone bruzdami i nacinane
w sposób imituj?cy inkrustacj? pere?kowanym filigranem,
wzd?u? kraw?dzi ko?ca nó?ki bruzda. Nag?ówce p?ytka z
otwo-rem do osi spr??ynki i haczykiem na górn? ci?ciw?. D?ug. 3,0
cm, wys. obecna 1,0 cm, pierwotna ok. 2,4-2,5 cm (Ryc. 4:1).
Wczasie kilku inspekcji stanowiska w wybierzysku pia?nicy
zebrano nieliczne przepalone ko?ci ludzkie, a tak?e kilkana?cie
drobnych u?amków ceramiki staro?ytnej oraz ?redniowiecznej lub
nowo?ytnej. Szczególnie interesuj?ce s? dwa z nich. Chodzi tu
o fragment wydzielonego dna przepalonego naczynia o g?adkiej,
pierwotnie jasnobr?zowej powierzchni z wyrytym od zewn?trz
znakiem dwóch przecinaj?cych si? linii, podobnym do litery X lub
uko?nego krzy?a (Ryc. 3: 1), oraz u?amek górnej partii
nieprzepalo-nego naczynia o starannie wyg?adzonej, l?ni?co czarnej
powierz-chni, ?agodnym za?omie brzu?ca iszyjce wydzielonej dwoma ostro
2. Zapinka z grzebykiem na g?ówce, uszkodzona (brak spr??ynki
i szpili, ?o?ysko pochewki od?amane). Wewn?trzna kraw?d?
grzebyka zaznaczona podwójn? bruzd?, nó?ka oddzielona od
kab??ka wyra?nym stopniem. Na g?ówce p?ytka z otworem do osi spr??ynki ihaczykiem na górn? ci?ciw?. D?ug. 2,0 cm, wys.
zachowana 0,9 cm (Ryc. 4:2).
?{
kszychTypologicznaw?tpliwo?ci. indentyfikacjPierwsza azopisanychnich odpowiadazapinek wariantowinie budzi wi?-1.serii V grupy Almgrena, okre?lonemu jako typ 97, druga
"miniatu-rowym" egzemplarzom typu 128 serii 8. tej grupy (O. Almgren
1923, s. 51, 60, tabl. V:97, VI:128).
-1
Fibule typu Almgren 128 (lub
-zgodnie z zaproponowan?
ostatnio przez H. Machajewskiego [1998, s. 192, ryc. 2]
klasyfika-cj?zapinek 8. serii - wariantu
6.) nale?? do podstawowych
wyzna-czników chronologicznych fazy BiCI-CIa, zw?aszcza na
stanowis-kach kultury wielbarskiej; dotyczy to tak?e prawobrze?nego
Ma-zowsza i Podlasia (T. D?browska 1981, s. 53-54, tab. 2; K.
God-?owski 1985, s. 72-73; W. Wróblewski, A. Bitner-Wróblewska
1999, s. 397-398; J. Andrzejowski 2005c, s. 239). o 5cm - --1.2
(j-\?
. , 2Ciekawsz? ibardzo rzadk? form? reprezentuje pierwsza z
wy-mienionych zapinek. Sam Almgren okre?li? typ 97 jako eine
Mischform
-szczególnie dobrze wida? to na przyk?adzie fibuli
ze
?mijewa,
gdzie morfologiczne cechy dystynktywne typu 97Ryc. 3. ?mij ewo Ko?cielne, pow. M?awa, stan. 1. Ceramika
zwybierzyska ?wirowni. Rys. A. Potoczny Fig. 3. ?mij ewo Ko?cielne, distr. M?awa, site l. Pottery
from agravel pit. Drawn by A. Potoczny
równie? jej cechy stylistyczne i morfologiczne (bardzo wysoka
pochewka).
Chronologia fibul ze
?mij
ewa-Gaj ów jak i rozprzestrzenienieobu typów zapinek jednoznacznie wskazuj? na zwi?zek opisanych
egzemplarzy z nekropol? kultury wielbarskiej .
* * *
Cmentarzyska ze
?mijewa
Ko?cielnego i?mijewa-Gajów
nale??do lokalnego, m?awskiego skupiska osadniczego, funkcjonuj?cego
zró?nym nat??eniem od fazy Alm?odszego okresu
przedrzymskie-go po wczesn? faz? okresu w?drówek ludów. Wbezpo?rednim
s?-siedztwie, ok. 2 km na pó?nocny zachód od
?mij
ewa Ko?cielnego,po?o?ona jest nekropola w Trzpio?ach, odkryta ju? w XIX wieku
(T. Dowgird 1889, s. 23-25,32, tabl. lIlA), o4 km na zachód
znaj-duje si? du?a nekropola w Stupsku (E. Reinbacher 1964; A.
Nie-w?g?owski, J. Okulicz 1965; A. Grzymkowski 1996, s. 167-179)
anieco dalej zespó? cmentarzysk w D?bku (A. Grzymkowski 1996,
s. 182-185; A. Mistewicz 2005), za? o ok. 10 km na pó?nocny
za-chód odleg?e jest du?e, przebadane w ca?o?ci cmentarzysko w
Mo-dle (A. Grzymkowski 1986; 1996, s. 154-167; J. Andrzejowski,
wdruku). Kilka dalszych stanowisk, np. wGarlinie-Zalesiu (J. Oku-licz 1965a; A. Kietli?ska 1972; zbiory PMA, IV /500), Budach
Garli?skich (A. Grzymkowski 1987), Kitkach (J. Antoniewicz,
M. Gozdowski, 1951, s. 54-55; J. Okulicz 1965a; 1965b; 1970, s.
427 przyp. 24, tabl. 1:2; M. Wyczó?kowski 1990), Konopkach
(A. Grzymkowski 1983, s. 11; zbiory MZZ), Purzycach-Trojanach (niepubl., zbiory Muzeum Szlachty Mazowieckiej wCiechanowie),
Starych Kosinach (J. Okulicz 1965a; A. Niew?g?owski 1972, s.
242; A. Grzymkowski 1996, s. 198 i ryc.), Starej S?awogórze (T. Dowgird 1889, s. 25-30,32, tabl. IV) czy M?awie? (D. A.
Sa-mokvasov 1892, s. XXVI, 81; S. Krukowski 1920, s. 89; J. Okulicz
1965a;A. Grzymkowski 1983, s. 12) poznanychjestwdu?o
mniej-szym stopniu. Ceramik? datowan? ogólnie na okres wp?ywów rzymskich znaleziono na kilkunastu kolejnych stanowiskach,
od-krytych podczas bada? powierzchniowych. O ile jednak rej on
M?awy zbadany jest powierzchniowo ca?kowicie, to kilka obszarów
AZP pomi?dzy M?aw? a Ciechanowem (w tym s?siaduj?ce od
wschodu i po?udnia z arkuszem 40-61, na którym le?y
?mijewo)
nie zosta?o dotychczas spenetrowanych, nie wiadomo wi?c, czy
m?awskie skupisko stanowisk z okresu wp?ywów rzymskich nie
??czy si? w rzeczywisto?ci z g?stym skupieniem osadniczym
za-rejestrowanym bezpo?rednio na pó?noc od Ciechanowa (archiwum
OODA, 2005 r.).
I
?
o 3cm ----?====?----1.2I
<:
2 Ryc. 4. ?mij e w o -Gaj e, pow. M?awa, stan. 2. Zapinki
zbr?zu lub mosi?dzu. Rys. A. Potoczny Ryc. 4. ?mij ewo-Gaj e, distr. M?awa, site 2. Brooches
of bronze or brass. Drawn by A. Potoczny
(grzebyki na g?ówce ikab??ku, nó?ka bez grzebyka, rozszerzona na ko?cu) nosz? wyra?ne stylistyczne pi?tno pó?nych fibul grzeby-kowych serii 8. ikapturkowych zapinek serii wschodniej, w
szcze-gólno?ci odmiany X2 typu Almgren 414• Th. Hauptmann (1998,
s. 164-165, ryc. 9) wydzieli? ostatnio fibule typu Almgren 97 w 2.
seri? fibul trój grzebykowych, której wzorca upatruje w zapinkach
typu Almgren 100. Nieliczne, do?? ró?ne morfologicznie zapinki
tej serii opisane przez Hauptmanna s? albo znaleziskami lu?nymi,
albo pochodz? z nieokre?lonych zespo?ów kultury wielbarskiej'.
Kolejne dwie zapinki tego typu znaleziono na du?ej nekropoli
wielbarskiej w Kowalewku, pow. obornicki, w grobach 155 i 481
(T. Skorupka 2001, s. 49, 123, tabl. 44/155:4, 149/481 :2). W
pier-wszym z nich towarzyszy?a jej para pó?nych fibul kapturkowych
serii wschodniej, typu Almgren 41, odmiany Xl (op. cit., tabl.
44/155 :2.3), datuj?cych zespó? na faz? B/CI. Podobn? metryk?
ma zespó? z grobu 3 zKamienia Kotowego, pow. lipnowski, gdzie
obok fibuli Almgren 97 znaleziono par? zapinek trój grzebykowych
typu Almgren 95 (K. Hahu?a 1988, s. 99, ryc. 3). Dalsze
egzempla-rze typu 97 znane s?z Weklic, pow. elbl?ski, oraz bornholmskich
cmentarzysk w Slusegard i St. Kannikegard. gdzie jednak
odkry-to je b?d? w niedatowanych zespo?ach, b?d? lu?no". Wwypadku
zapinki ze
?mijewa
za datowaniem na faz? B/C] przemawiaj?Na niemal wszystkich lepiej poznanych cmentarzyskach
sku-pienia m?awskiego stwierdzono materia?y zarówno kultury
prze-worskiej,jak iwielbarskiej (Mod?a, D?bek stan. 5, Kitki, Stupsk), podobnie jak na wielu innych nekropolach z okresu wp?ywów
rzymskich na prawobrze?nym Mazowszu i Podlasiu. Wwypadku
wi?kszo?ci z nich materia? archeologiczny pozwala na przyj?cie
bezpo?redniej kontynuacji miejsca grzebalnego kultury
przewor-4
Zgodnie z now? klasyfikacj ? tych zapinek autorstwa J. Schuste r a (2006).
6
Brak wystarczaj?cych przes?anek, by na terenie miasta umieszcza? ne-kropol? odkryt? wokolicy M?awy (Umgegend von Mlawa) wpocz?tkach
I wojny ?wiatowej, znane ze wzmianki A. Kiekebus ch a ("Zeitschrift
rur Ethno1ogie" 47, L916, s. 248; por. "Wiadomo?ci Numizmatyczno-Arche-ologiczne" VII, 1916-1917 [1917], szp. 164), atym bardziej identyfikowa? j? zcmentarzyskiem, októrym wspomina Samokwasow (zob. S. Kub i ak
5
Odno?nie do wspomnianego przez Th. Ha uptm a n n a (1998, s. 165)
znaleziska z Gostkowa, pow. s?upski (d. Gustkau, Kr. Butow) zob. opis H. J. Eggersa i P. F. Stary' ego (2001, s. 133, tabl. 354:5.5a), gdzie tak?e wzmiankowana jest fibula typu A1mgren 97 z Koniewa, pow.
ka-mie?ski (d. Kunow, Kr. Kammin) (op. cit., s. 98, tabl. 278:10). 1979,s. 61 nr IV; A. Grzymkowski
L996,s.195).Podobniedomnie-many skarb monet rzymskich zM?awy (zob. np. M. Gumowski 1958, s.130; A. Grzymkowski 1985; 1996,s. L94) to wrzeczywisto?ci ze-spó? czterech monet z kolekcji Józefa T. Przyborowskiego, o niezupe?nie jasnym pochodzeniu (F. Kope r a 1906, szp. 231-232; S. Kub i ak
6
Weklice, grób 228 (niepubl., badania prof. Jerzego Oku1icza-Kozaryna
i mgr Magdaleny Natuniewicz-Seku?y, którym dzi?kujemy za informacj? o znalezisku); Sluscgard, grób 718, zbli?ona do typu 97 (O. Klindt--J ensen 1978, s. 158); St. Kannikegard, znal. lu?ne (niepubl., zbiory
Muzeum Narodowego w Kopenhadze, C 839). 1979, s. 61). 404
skiej przez ludno?? kultury wielbarskiej (J. Andrzejowski 1989; 2001, s. 108-109, ryc. 9; 2005b, s. 117). Wostatnich latach
odkry-wane s? kolejne nekropole zmateria?ami obu kultur, tak?e w
stre-fach dotychczas bardzo s?abo poznanych", ?wiadcz?ce, ?e proces
akceptacji i przejmowania miejsc sakralnych przez nap?ywowe
grupy wielbarskie mia? charakter znacznie bardziej powszechny,
ni? mo?na by?o s?dzi? dotychczas. Nowo odkryta nekropola w
?mi-jewie Ko?cielnym mo?e sta? si? kolejnym wa?nym elementem
w poznaniu procesu zmian kulturowych na terenach na wschód od
?rodkowej Wis?y u schy?ku wczesnego i w pocz?tkach pó?nego
okresu wp?ywów rzymskich.
Archaeologica Barbarica, Series Gemina I, Warszawa-
Lub-lin, s. 29-80.
Antoniewicz, J., Gozdowski, M.
1952 Wyniki bada? powierzchniowych wdorzeczu górnego
Orzy-ca, SprPMAIV/3-4, 1951, s. 47-78.
Balke, B.
1971 ?e?skie (?) cmentarzysko zokresu pó?n orzymskiego w
miej-scowo?ci K?oczew, pow. Ryki, MSiW I, s. 317-362.
Bursche, A., Okulicz-Kozaryn J.
1999 Groby z monetami rzymskimi na cmentarzysku kultury
wielbarskiej w Weklicach ko?o Elbl?ga, [w:] J.
Andrzejow-ski (red.), COMHLAN Studia z archeologii okresu
przed-rzymskiego iokresu wp?ywów rzymskich wEuropie
?rodko-wej dedykowane Teresie D?browskiej w 65. rocznic?
uro-dzin, Warszawa, s. 141-163.
Mgr Jacek Andrzejowski
Dr ?ukasz Maurycy Stanaszek
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. D?uga 52
D?browska, T.
1981 Zmiany kulturowe prawobrze?nego Mazowsza i Podlasia
w okresie wp?ywów rzymskich, WA XLV/l, 1980, s.
45--58.
00-241 Warszawa
Mgr Andrzej Grzymkowski
Muzeum Ziemi Zawkrze?skiej
ul. 3 Maja 5
Dowgird, T.
1889 Wiadomo?ci o zabytkach przedhistorycznych w powiecie
m?awskim, z bada? dokonanych w r. 1886. Stupsk, Wola
Szyd?owska, Trzpio?y, S?awogóra, Nosarzewo, Krzywono? iPaw?owo, "Zbiór Wiadomo?ci do Antropologii Krajowej"
XIII, s. 21-33.
06-500 M?awa
LITERATURA
Almgren, O. Eggers, H. J., Stary, P. F.
2001 Funde der Vorromischen Eisenzeit, der Romischen
Kaiser-zeit und der Volkerwanderungszeit in Pommern, Beitrage
zur Ur- und Fruhgeschichte Mecklemburg- Vorpommems
38, Liibstorf
1923 Studien iiber nordeuropdische Fibelformen der ersten
nach-christlichen Jahrhunderte mit Beriicksichtigung der
provin-zialromischen und siidrussischen Formen,
Mannus-Biblio-thek 32, Leipzig (Stockholm' 1897).
God?owski, K. Andrzejowski, J.
1974 Chronologia okresu pó?norzymskiego i wczesnego okresu
w?drówek ludów w Polsce pó?nocno-wschodniej, RB XII,
s.8-110. 1989 Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk we wschodniej
stre-fie kultury przeworskiej, [w:] J. Gurba,A. Kokowski (red.),
Kultura wielbarska w m?odszym okresie rzymskim,
mate-ria?y z konferencji, tom II, Lublin, s. 103-125. 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze wpo?udniowej i
?rodko-wej Polsce w m?odszym okresie przedrzymskim i w okresie
wp?ywów rzymskich, Wroc?aw. 2001 Przelniany osadnicze ikulturowe na wschodnim Mazowszu
ipo?udniowym Podlasiu u schy?ku staro?ytno?ci, [w:]
Naj-starsze dzieje Podlasia w ?wietle ?róde? archeologicznych
(red. B. Bry?czak, P. Urba?czyk), Siedlce, s. 95-136.
1994 Vorromische Eisenzeit und Romische Kaiserzeit im os
tli-chen Mitteleuropa und in Osteuropa, [w:] Fibel und
Fibel-trach t, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 8:
5/6, Berlin-New York, s. 478-496.
2005a Skorbicze, d. pow. Brze?? nad Bugiem / Cuopiiiuu,
Ep3Cl1-KaR 606Jl. , [w:] J. Andrzejowski, M. Engel, A. Piotrowski,
M. Ruszkowska, U. Szewczuk, A. Wójcik, Zabytki z okresu
wp?ywów rzymskich, ?redniowiecza i czasów nowo?ytnych
z Bia?orusi w zbiorach Pa?stwowego Muzeum
Archeolo-gicznego w Warszawie, Warszawa, s. 22-29.
Grzymkowski, A. 1983 Ratujmy zabytki, M?awa.
1985 Znaleziska monet rzymskich zpó?nocnego Mazowsza,
.Jvl?a-wska Kronika Archeologiczno-Numizmatyczna" 8, s. 1-3.
2005b Kultura przeworska i wielbarska na prawobrze?nym
Ma-zowszu iPodlasiu, [w:] M. Dulinicz (red.),Problen1Y
przesz-?osci Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i
Pod-1asia. Studia i Materia?y III, Warszawa (2004), s. 109-128.
1986 Wst?pne wyniki bada? na birytualnym cmentarzysku
cia?o-palnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Modle, gm. Wi?niewo, woj. Ciechanów, SprArch. XXXVIII, s. 223--257.
2005c Liwiec river as axis oj local settlement structures oj the
Przeworsk and Wielbark Cultures, [w:] Wasserwege:
Le-bensadern
-Trennungslinien (wyd. C. von
Camap-Bom-heim, H. Friesinger) , Schriften des Archaologischen
Lan-desmuseums, Erganzungsreihe Bd. 3, Neumimster, s. 231--252.
1987 Cia?opalny grób popielnicowy z broni? z Bud Garli?skich,
woj. Ciechanów, WAXLVIII/1, 1983, s. 117-119.
1996 Ziemia Zawkrze?ska wpierwszych wiekach naszej ery, [w:]
Studia iMateria?y do Dziejów Ziemi Zawkrze?skiej, tom II,
M?awa, s. 152-208.
Gumowski, M.
w druku Nekropola ze schy?ku staro?ytnosci w Modle ko?o
M?a-wy, [w:] Na pograniczu trzech .5wiatów, ?wiatowit
Supple-ment Series P: Prehistory and Middle Ages, Warszawa.
1958 Moneta rzymska w Polsce, PArch. X, 1954-1956, s. 87--149.
Hahu?a, K. Andrzejowski, J., ?órawska, A.
1988 Kultura wielbarska na Ziemi Dobrzy?skiej, [w:] J. Gurba,
A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w m?odszym
okre-sie rzymskim, materia?y z konferencji, tom I, Lublin, s. 87--103.
2002 Cmentarzysko kultury wielbarskiej na stan. 1 w Nadkolu,
woj. mazowieckie, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Varia
Barbarica Zenoni Wo?niak ab amicis dicata, Monumenta
Hauptmann, Th.
8
Np. Brudnice i Kuczbork-Osada, pow. ?uromi?ski, czy Szelków, pow. makowski (mazowiecki). Niepubl. badania mgr. Andrzeja Szeli z Instytutu Archeologii UW i mgr. Rados?awa Prochowicza z PMA, którym dzi?ku-jemy za informacje o tych stanowiskach.
1998 Studien zu den Dreisprossenfibeln, [w:] 100 Jahre
Fibel-jormen nach Oscar Almgren. lnternationale Arbeitstagung
25.-28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg,
Samo kv a s ov, D. A. (Cavoxnacoa.Tl, 51.)
Forschungen zur Archaologie im Land Brandenburg 5,
Wtmsdorf [druk 2002], s. 159-173. 1892 Osnovanid hronologi?eskoj klassifikacii, opisanie i
kata-log" kollekcii drevnostej Projessora D. A. Samokvasova,
Var?ava,
Jaskanis, J.
1996 Cecele. Ein Grdberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen,
Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków. Skorupka, T.
2001 Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludno?ci kultury
wielbarskiej (od po?owy IW. n. e. do pocz?tku III wieku n. e.),
Archeologiczne badania ratownicze wzd?u? trasy
gazoci?-gu tranzytowego, tom II: Wielkopolska, cz. 3, Pozna?.
Kietli?ska, A.
1972 Zabytki z cmentarza z okresu rzymskiego w Garlinie-Zale-siu, pow. Ciechanów, WAXXXVIII/l, s. 106-107.
Klindt-Jensen, O.
Stanaszek, ?. M.
1978 Slusegardgravpladsen. Bornholm fra 1. arh..l til 5 arh.
e. v. t. II: Beskrivelse aj oprindelig overflade og grave, Jysk
Arkteologisk Selskabs Skrifter 14/2, Kobenhavn.
2005 Analiza antropologiczna materia?u kostnego zD?bka, pow.
m?awski, stan. 29, WA LVII, 2004-2005, s. 235-239.
Tempelmann-M?czy?ska, M. Kokowski, A.
1985 Die Perlen der romischen Kaiserzeit und der friihen Phase
der Volkerwanderungszeit im mitteleuropdischen
Barbari-cum, Rómisch-Gcrmanische Forschungen 43, Mainz am
Rhein. 1995 Grupa mas?om?cka. Zbada? nad przemianami kultury
Go-tów w m?odszym okresie rzymskim, Lublin.
1998 Die Mas?om?cz-Gruppe. Ihre Chronologie und
Beziehun-gen innerhalb des gotischen Kulturkreises
-Ein Beispiel
fur den kulturellen Wandeln der Goten im Verlauf ihrer
Wanderung, BerRGK 78,1997,641-833.
Tischler, O., Kemke, H.
1902 Ostpreussische Altertiimer aus der Zeit der grofien
Graber-felder nach Chr. Geb., Konigsberg. Kopera, F.
1906 Materya?y do inwentaryzacji zabytków sztuki i kultury
wPolsce. Ci?g dalszy, "Wiadomo?ci
Numizmatyczno-Ar-cheologiczne" V, szp. 231-258.
Tuszy?ska, M.
2005 Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu
Gdanskim. Gda?sk.
Krukowski, S. Wo??giewicz, R.
1920 Materia?y archeologiczne z b. Królestwa Polskiego w
Ro-sji, WA V, s. 86-91.
1993 Ceramika kultury wielbarskiej mi?dzy Ba?tykiem a Morzem
Czarnym, Szczecin.
Kubiak, S. Wróblewski, W., Bitner-Wróblewska, A.
1979 Znaleziska monet rzymskich zMazowsza iPodlasia,
Wroc-?aw.
1999 Goci nad ?rodkowym Liwcem? Pó?norzymskafibula
br?-zowa z Grodziska, pow. W?grów, [w:] 1. Andrzejowski (red.), COMHLAN. Studia zarcheologii okresu
przedrzym-skiego i okresu wp?ywów rzymskich w Europie
?rodkowej
dedykowane Teresie D?browskiej w 65. rocznic? urodzin, Warszawa, s. 395-399.
Machajewski, H.
1998 Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im ostllchen Teil
Mittel-europas ,[w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren.
Internationale Arbeitstagung 25.-28. Mai 1997 in Klein
Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur
Archaolo-gie im Land Brandenburg 5, Wtmsdorf [druk 2002], s.
187-196.
Wyczó?kowski, M.
1990 Znalezisko okucia ko?ca pasa z Kitek, gm. Dzierzgowo,
"Ciechanowskie Zeszyty Muzealne" II, s. 158-161.
Mays, S.
Ziemli?ska-Odojowa, W.
1996 The Archaeology of Human Bones, London & New York.
1999a Niedanowo. Ein Graberfeld der Przeworsk- und
Wielbark--Kultur in Nordmasowien, MonumentaArchaeologica B
ar-barica VII, Kraków.
Mistewicz, A.
2005 Cmentarzysko ludnosci kultury przeworskiej z wczesnego
okresu wp?ywów rzymskich na stan. 29 wD?bku, pow.
m?a-wski, WALVII, 2004-2005, s. 197-234.
NEW CEMETERIES FROM THE ROMAN PERIOD
AT ?MIJEWO I(O?CIELNE AND ?MIJEWO-GAJE,
DISTR. M?AWA
Niew?g?owski, A.
1972 Mazowsze na prze?omie er. Przemiany
spo?eczno-demogra-ficzne igospodarcze, Wroc?aw.
Summary Niew?g?owski, A., Okulicz, J.
1965 Cmentarzysko z okresów pó?no late?skiego i rzymskiego
wmiejscowo?ci Stupsk-Ko lon ia, pow. M?awa, WA XXXI
3-4, 1964,s.269-280.
In 2005 the regional museum in M?awa (Muzeum Ziemi Zawkrze?skiej) entered into its collections pieces from acremation grave which had been discovered by accident at ?mij ewo Ko?cielne, comm. Stupsk, distr. M?awa.
According to their finder, the clay vesscl holding bumt bones lay at the foot of the side of asmall gravel pit, in an area where it extended down to 2-3
m. The location corresponds to an archaeologica1 site recorded during the 1983 fieldwalking survey as a settlement of Przeworsk Culture from the Roman Period, registered as ?mij ewo Ko?cielne, site l (Fig. l). Okulicz, J.
1965a Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych, m-pis
dysertacji doktorskiej w Instytucie Archeologii i Etnologii
PAN wWarszawie.
1965b Rostki L distr. d'Ostro??ka, depo de Varsovie, InvArch. XV,
tabl. 88.
Objects found mixed with cremated bones inside the bowl included
abrooch of copper alloy and two uncharacteristic fragments from a
three--layer bone and antler comb (Fig. 2:1-3). The funerary vessel- a bowl-may be classified either as type VIC, or 31d variant oftype XaA ofWielbark Cu1ture pottery, acc. to Ryszard Wo??giewicz (1993, p. 14-15,17, cfpl. 19,27:5-7,73). Both forms were as long-lived (phases B/Cl-D) as they were widespread across Wiclbark Culture territory (op. cit., p. 26, 30, 102 list 6C, p. 110 list 10aA, maps 6, 11). The brooch corresponds in general
to type 170 acc. to Oscar Almgren (1923, pl. VII: 170). In Poland
brooch-es simi1ar to the specimen from ?mijewo are chronologically confined to
phases Clb-C2 (K. God?owski 1974, p. 39; 1985, p. 89; 1994, p. 487; R.
Wo-??giewicz 1993, fig. l;A. Bursche, J. Oku1icz-Kozaryn 1999, p. 143-144),
1970 Studia nad przemianami kulturowymi iosadniczymi w
okre-sie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i
Podla-siu, APolski XV/2, s. 419-491.
Pietrzak, M.
1997 Pruszcz Gda?ski, Fundstelle 10. Ein Grdberfeld der
Oksy-wie- und Wielbark-Kultur in Ostpommern, Monumenta
Archaeologica Barbarica IV, Kraków.
Reinbacher, E.
1964 Ein ostgermanischer Friedhoj bei Stupsk, Kr. Mlawa in
Po-len, [w:] Varia Archaeologica Wilhelm Unverzagt zum 70.
Geburtstag dargebracht, Berlin, s. 148-161.
although admittedly, some variants are given an even later attribution (type FG98; cIA. Kokowski 1995, p. 49; 1997, p. 723, 823 list 14a). In the brooch from ?mij ewo the terminal ofthe foot is omamented by two
cross--wise incisions. Asimilar design is noted on some of the early variants of
Almgren 161 brooches, eg specimens with arched bow and knobbed head, or type FM25, with incised/notched top ofthe bow, which are thought to
be restricted chronologicalIy on the whole to phase CIa. Ultimately the grave from ?mij ewo may be dated to phase Clb. Definitely, it may linked with an as yet unidentified cemetery ofWielbark Culture.
discovered during fieldwalking surveys. Almost all of the better in vesti
-gated cemeteries of the 'M?awa' settlement eluster produced material of Przeworsk and Wielbark Cu1tures (Mod?a, D?bek stan. 5, Kitki, Stupsk),
in which they resemble the situation at numerous gravefields dating from the Roman Period to the east ofthe Vistula in Mazowsze and Podlasie (el J. Andrzejowski 1989; 2001, p. 108-109, fig. 9; 2005b, p. 117).
t?um. A. Kinecka
The funerary deposit from ?mij ewo consisted of only asmalI amount
of cremated human bones (209.3 g) of re1atively poor diagnostic value.
They all belonged to a single individua1 of unknown sex whose age was
identified tentatively as maturus .
Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz
Cezary Sobczak
It would appear from traces of fire which have been observed on the bowl that the vessel with the cremated bone remains was placed in agrave pit which was filIed with smouldering remains of the funerary pyre. A smalI number of similar cases is known from other cemeteries of Wielbark Culture from the Late Roman Period in Mazowsze and Podlasie (Nadkole 1, distr. W?grów, graves 23 and 25 - J.
Andrzejowski, A. ?órawska 2002,
p. 35, 36, 53; Cece1e, distr. Siemiatycze, grave 378 - J.
Jaskanis 1996, p.
52; K?oczew, distr. Ryki, grave 68 - B.
Balke 1971, p. 337). However,
caution is needed in analysing similar cases as it is relative1y easy to mis-take for a cinerary um a vessel which although admittedly it contained cremated bones but actualIy was an element of the grave goods which, placed in the grave pit prior to deposition of pyre remains, came to be filIed with cremated bones by accident.
A?UROWA ZAPINKA ZE WSI SZCZEBERKA,
POW. AUGUSTOWSKI - IMPORT CZY
NA?LADOWNICTWO?
Wlipcu 2003 r. w mi?dzyrzeczu Rospudy i Szczeberki,
kilkana-?cie kilometrów na pó?nocny wschód od Augustowa, grupa
studen-tów Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
przypad-kowo odkry?a bardzo ciekaw? zapink?. Zabytek znaleziono na
?rodku piaszczystej, le?nej ?cie?ki, w odleg?o?ci oko?o 200-300 m
od drogi gruntowej przecinaj?cej Las Józefia?ski i ??cz?cej
miej-scowo?ci Dowspuda i Szczeberka (Ryc. 1). Fibul? przekazano do
zbiorów Muzeum Okr?gowego w Suwa?kach.
The sandy workings of the gravel mine produced adozen odd pottery
fragments
-prehistorie to medieval or possibly, early modem. Two were
characteristic enough for attribution to Przeworsk Culture from the Early Roman Period (Fig. 3: 1.2).
Br?zowa, odlewana zapinka ma kszta?t regularnej,
czworok?t-nej tarczy o symetrycznym wzorze (Ryc. 2, 3). Przypomina ona
równoramienny krzy? o wierzcho?kach wyznaczonych przez tej
samej wielko?ci pier?cienie, b?d?ce g?ównym elementem kompo-zycji. S?siednie pier?cienie wie?cz?ce ramiona krzy?a po??czone
Afurther site was recorded in 2006 at ?mij ewo-Gaje, some 3 km SE ofthe gravefield at ?mij ewo Ko?cielne, site 1 (Fig. l). The area produced
two stray finds of copper alIoy brooches: Almgren 97 (Fig. 4:1) and
Almgren 128 (Fig. 4:2). Both specimens are dated reliably to phase BiCI
and linked with Wielbark Culture. Of special interest is the Almgren 97 brooch (cIO. Almgren 1923, p. 51, pl. V:97; Th. Hauptmann 1998, p.
164-165, fig. 9; T. Skorupka 2001, pl. 44/155 :4, 149/481 :2), a
representa-tive of arare variant of brooches with three crests (Dreisprossenjibeln).
The specimen from ?mij ewo has morphological traits distinctive for type
97 brooches (crests on the head and bow, a crestless foot flared at the
terminal), but stylisticalIy it is evidently close to late forms of
crest--headed brooches, Almgren V serie s 8, and late spring-cover brooches,
eastem series, in particu1ar, variants X2 of Almgren 41 brooches. Their area of discovery, state of preservation and dating indicates that the two brooches originate from a previously unrecorded cemetery of Wielbark Culture (?mijewo-Gaje, site 2). May it be added that surface survey of 1983 identified in the immediate neighbourhood of this site, west
ofthe road running to the vilIage ?mijewo-Szaw?y, a site defined by
ce-ramie finds as early medieval (?mij ewo-Gaj e, site l).
The gravefie1ds from ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo-Gaje belong
to a local 'M?awa' c1uster' of settlement which continued with varying intensity starting from phase Al of the Late PreRoman Period as far as the early phase ofthe Migrations Period. At asmalI distance from ?mijewo lie cemeteries at Trzpio?y (T. Dowgird 1889, p. 23-25, 32, pl. IIIA), Stupsk (E. Reinbacher 1964;A. Niew?g?owski, J. Okulicz 1965;A. Grzymkowski
1996, p. 167-179), D?bek (A. Grzymkowski 1996, p. 182-185;A.
Miste-wicz2005),Mod?a(A.Grzymkowski 1986;
1996,p.154-167;J.Andrzejo-wski, in print). A further number of corresponding sites, less welI
inves-tigated inc1ude Garlino-Zalesie (J.Okulicz 1965a; A. Kietli?ska 1972; PMA, IV /500), Budy Garli?skie (A. Grzymkowski 1987), Kitki (J.
Anto-niewicz, M. Gozdowski, 1951, p. 54-55; J. Okulicz 1965a; 1965b; 1970,
p. 427 note 24, pl. 1:2; M. Wyczó?kowski 1990), Konopki (A. Grzym-kowski 1983, p. 11; MZZ), Purzyce-Trojany (unpubl., Muzeum Szlachty
Mazowieckiej in Ciechanów), Stare Kosiny (J.Okulicz 1965a; A.
Nie-w?g?owski 1972, p. 242; A. Grzymkowski 1996, p. 198), Stara S?awogóra
(T. Dowgird 1889, p. 25-30, 32, pl. IV) and M?awa (S. Krukowski 1920,
p. 89; J. Okulicz 1965; A. Grzymkowski 1983, p. 12). Pottery finds dated
generalIy to the Roman Period are known from afurther dozen-odd sites
Ryc. 1. Sz c z eb er ka, pow. Augustów. Miejsce znalezienia zapinki
Fig. 1. Szc z eber k a, distr. Augustów. Findspot of the brooch
