Robert Janczewski
Triangulacja jako metoda badawcza
w naukach o obronności
Obronność - Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej nr 2(6), 49-59
AUTOR
mjr mgr inż. Robert Janczewski r.janczewski@neostrada.pl
TRIANGULACJA JAKO METODA BADAWCZA
W NAUKACH O OBRONNOŚCI
Wstęp
Nauki o obronności od 8 sierpnia 2011 roku stały się dyscypliną na-ukową w dziedzinie i obszarze nauk społecznych. Uprawnione są zatem do posługiwania się metodami badawczymi stosownymi właśnie w naukach społecznych. Badacze podejmujący problematykę tworzenia podstaw teo-retycznych rozwoju systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej lub kierowania wojskami, a także procesami zachodzącymi w działalności wojskowej mają do dyspozycji szerokie spektrum metod badawczych. Ich mnogość z jednej strony stwarza dogodne warunki do dokładnej obserwacji przedmiotu badań, z drugiej zaś sprawia trudności w doborze najbardziej trafnego warsztatu badań naukowych w celu zgromadzenia możliwie naj-lepszych wyników prowadzonych badań.
Wśród naukowców nie ma zgody co do jednego uznanego podziału metod badawczych stosowanych w naukach społecznych. Najpopularniej-szy to podział na metody: porównawczą, historyczną, dialektyczną, funk-cjonalną, strukturalną oraz systemową1. Inny wyróżnia metodę: ankietową, wywiadu, obserwacji eksperymentu i analizy dokumentów2.
Nauki o obronności ze względu na dziedzinę i obszar, do którego przy-należą, są naukami empirycznymi (indukcyjnymi). Dlatego dane empirycz-ne do analizy i interpretacji powinny pochodzić z jak najszerzej pojętej ob-serwacji przedmiotu zainteresowania. Niezawodność, wiarygodność i rze-telność wyników badań osiąga się poprzez możliwie najdokładniejsze zba-danie przyjętego przedmiotu badań. Dlatego wybór metod badawczych powinien być przede wszystkim uzależniony właśnie od problemu ba-dawczego3. Wiele stosowanych w naukach społecznych sposobów
uza-sadniania twierdzeń o rzeczywistości ma charakter zawodny4. Stosowanie
1
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 252.
2
M. Cieślarczyk (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006, s. 60.
3
S. Nowak, Metodologia nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 47.
4
więc jednej metody badawczej w celu uzyskania jak najwierniejszego obra-zu badanego przedmiotu może okazać się niewystarczające. Prowadzenie obserwacji przedmiotu badań przy użyciu zbyt wąskiego spektrum metod badawczych może doprowadzić do swoistej paralaksy5. Aby tego uniknąć, obserwację prowadzić należy z wielu perspektyw i pod różnymi kątami. Celowe zatem staje się użycie więcej niż jednej metody badawczej, a co za tym idzie wielu technik właściwych dla każdej z nich. Metodą, która zwię k-sza niezawodność oraz wiarygodność badań, jest metoda triangulacji. Daje ona bogatszy materiał źródłowy i pozwala na bardziej dogłębną analizę
zgromadzonych danych. Niniejsza praca poświęcona jest metodzie triangu-lacji w badaniach jakościowych w naukach o obronności.
Pochodzenie pojęcia triangulacja
Etymologicznie słowo triangulacja pochodzi od łacińskiego słowa
trian-gulum, co znaczy trójkąt, od triangulus – trójkątny, gdzie tri oznacza trzy, a angulus kąt. Ponadto łaciński przedrostek tri-, czyli trój-, można tłuma-czyć w trojaki sposób6.
Leksykalnie triangulacją nazywa się metodę pomiarów większych ob-szarów, stosowaną w geodezji, polegającą na dzieleniu obszaru mierzone-go na przylegające do siebie trójkąty7, a także metodę wyznaczania w tere-nie współrzędnych punktów za pomocą układów trójkątów utworzonych przez te punkty8, ale również wyznaczanie położenia punktów w terenie, wykorzystujące geometrię trójkąta9.
Koncepcja triangulacji wywodzi się z miernictwa i geodezji. Triangulacja jako rodzaj pomiarów geodezyjnych wykonywanych w celu określenia
poło-żenia wybranych punktów w terenie wykorzystuje tę właściwość trójkąta, że znajomość jednego boku i dwu kątów wystarczy do konstrukcji całej figury, a pomiar terenowy kątów jest znacznie prostszy niż odległości. Triangulację
5
Paralaksa – w astronomii – przesunięcie kątowe położenia ciała niebieskiego na sfe-rze niebieskiej obserwowanego z dwóch różnych punktów. Zob. A. Isaacs (red.), Słownik fizyki, Prószyński i S-ka S.A., Warszawa 1999, s. 211. Adaptacja tego pojęcia do nauk spo-łecznych oznacza, iż przedmiot badań obserwowany z różnych perspektyw wygląda inaczej. Badacz, w zależności od metod, a co za tym idzie technik badawczych, otrzymuje różne wyniki badań tego samego przedmiotu badań. Dlatego zastosowanie jednej metody może dostarczyć niewystarczającej ilości danych do dalszej analizy i dać fałszywy obraz rzeczywi-stości.
6
W. Kopaliński (red.), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wydanie XVII rozszerzone, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 523.
7
Tamże, s. 523.
8
http://sjp.pwn.pl/slownik/2530594/triangulacja, [dostęp: 10.02.2013].
9
stosuje się do dokładnego pomiaru terenu kraju przy konstrukcji map topo-graficznych itp.10
Źródła podają, że triangulację wynalazł w 1615 roku Snell van Royen Willebrord, Snellius (1580-1626), niderlandzki matematyk, astronom, fizyk i geodeta, profesor Uniwersytetu w Lejdzie. Opracował on zasadę pomia-rów triangulacyjnych i na ich podstawie wyznaczył długość południka11.
Analiza piśmiennictwa dowodzi, że triangulację stosowali już starożytni Egipcjanie oraz Grecy. Posługiwali się oni prostymi przyrządami obserwa-cyjnymi, które były ulepszane i dały początek dzisiejszemu urządzeniu geo-logicznemu pod nazwą teodolit. Zasady stosowania triangulacji opisał już
w I w. n.e. grecki geometra i wynalazca – Heron z Aleksandrii12.
Obecnie triangulację stosuje się m.in. w inżynierii i nawigacji jako tech-nikę dokładnego określania pozycji statku lub samolotu. Wykorzystuje się
w niej najnowszą technikę, np. połączenia satelitarne (system GPS).
Triangulacja w naukach społecznych
Pojęcie triangulacji do nauk społecznych zapożyczono z nawigacji i strategii wojskowej, które wykorzystują liczne punkty odniesienia, aby do-kładnie określić pozycję danego obiektu13.
Triangulacja stosowana jest w celu użycia i połączenia metod badaw-czych w badaniu tego samego przedmiotu badań z myślą o podwójnym (lub potrójnym) sprawdzeniu, porównaniu i w efekcie ujednoliceniu wyni-ków. Zastosowanie tylko jednej metody badawczej może dostarczyć wyniki dalekie od rzeczywistości. Nawet dwie metody mogą dać kolidujące ze so-bą wyniki. Użycie trzeciej metody, dla podjęcia próby rozwiązania problemu badawczego, ma szanse przybliżyć badacza do wyników którejś z po-przednich metod. Gdy dane otrzymane w wyniku użycia trzeciej metody różnią się od pozostałych, należy zweryfikować dotychczasowy proces ba-dań i jeśli zachodzi konieczność, dokonać w nim niezbędnych zmian.
O ile definicje triangulacji w jej pierwotnym znaczeniu są zbieżne, o tyle w naukach społecznych nie ma zgody o co do tego, czym jest owa triangu-lacja. Analiza piśmiennictwa dowodzi, że omawiane pojęcie nie ma jednej powszechnie uznanej i stosowanej definicji.
W naukach społecznych, a w konsekwencji, w naukach o obronności dane do dalszej analizy otrzymuje się w wyniku działań sformalizowanych,
10 http://portalwiedzy.onet.pl/62637,,,,triangulacja,haslo.html, [dostęp: 10.02.2013]. 11 http://en.wikipedia.org/wiki/Willebrord_Snell, [dostęp: 15.02.2013]. 12 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/604642/triangulation, [dostęp: 10.02.2013]. 13
ale także i niesformalizowanych oraz werbalnych i niewerbalnych. Takie połączenie różnych typów sytuacji i rodzajów reakcji umożliwia wykorzysta-nie czterech metod badawczych: metod obserwacyjnych, badań sondaż o-wych (wywiadów bezpośrednich i badań kwestionariuszowych), wtórnej analizy danych (analizę dokumentów) oraz badań jakościowych. Każda z tych metod oprócz zalet posiada swoiste ograniczenia. Na przykład wyni-ki otrzymane z obserwacji można zweryfikować przy pomocy kwestionariu-sza ankiety. Wobec takiego podejścia do prowadzenia badań triangulację
zdefiniowano jako więcej niż jeden sposób zbierania danych w ramach jed-nolitego planu badawczego w celu przetestowania tej samej hipotezy.
Wy-korzystanie co najmniej dwóch metod badawczych w celu przetestowania tej samej hipotezy jest istotą metody triangulacji, która umożliwia badaczom pokonanie osobistych uprzedzeń i ograniczeń wynikających z przyjęcia jednej metodologii. Dzięki łączeniu różnych metod w jednym badaniu bada-cze mogą częściowo pokonać brak dokładności wynikający z zastosowania jednej tylko metody i przeprowadzenia badań tylko przez jednego bada-cza14.
W naukach społecznych leksykalnie triangulacja została określona jako
użycie co najmniej trzech, a lepiej większej liczby badań, teorii, rozumowań
i zbiorów danych dotyczących jednego tematu. W szczególności połączenie badań w skali mikro i makro, i stosowanie ich do wzajemnego uzupełniania się i weryfikacji w celu otrzymania dobrze uzasadnionych, wiarygodnych wyników badań. To podejście rozwinął szczególnie Norman K. Denzin15.
Triangulacja rozumiana jest również jako połączenie różnych metodo-logii przy badaniu tego samego zjawiska, ale również jako schemat
działa-nia pozwalającego na wzniesienie się ponad osobiste preferencje związane z określonymi metodologiami. Triangulacja (…) pozostaje najsolidniejszą
strategią tworzenia teorii16.
Według J. Czarzastego termin triangulacja dotyczy wykorzystania
pa-kietu zróżnicowanych metod w celu uzyskania spójnych podstaw empirycz-nych dla wnioskowania17. Podejmując próbę łączenia metod, należy mieć
na względzie, że stosowanie jednej metody do zbierania danych, a innej do ich analizy nie jest triangulacją.
14
Por., C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecz-nych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2011, s. 611.
15
G. Marshall (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 404.
16
U. Flick, Jakość w badaniach…, wyd. cyt., s. 82.
17
Rodzaje triangulacji
W literaturze przedmiotu wyróżnia się za Denzinem triangulację: − danych,
− badaczy, − teorii, − metod.
Triangulacja danych związana jest ze źródłem informacji. W ramach tego rodzaju wyróżnia się kilka podrodzajów triangulacji danych. Zaleca się, aby dane zjawisko zbadane było w różnych momentach czasu, z uwzglę d-nieniem różnych lokalizacji oraz uczestnictwem różnych badanych18. Do-puszcza łączenie lub mieszanie różnego rodzaju danych19.
Triangulacja badaczy to kolejny rodzaj triangulacji, który zaproponował Denzin. W tej metodzie ważne jest, aby poszczególni badacze nie prowa-dzili badań, dzieląc między sobą pracę lub zadania. Istotą tak pojmowanej triangulacji jest równoległa realizacja badań przez kilku badaczy. Oznacza to, że dane zjawisko badane jest np. przez obserwacje lub wywiady po to, aby ujawnić, co każdy z badających w trakcie badań przedkładał na pierw-szy plan oraz zminimalizować nieświadome preferencje badających. Dane uzyskane przez badaczy są ze sobą porównywane20.
Triangulacja teorii odnosi się do sytuacji, w której badane zjawisko jest niespójne teoretycznie. Istotą takiego podejścia do badań naukowych jest analiza teorii danego zjawiska i wyłonienie najodpowiedniejszej lub jeśli to jest niemożliwe, opracowanie własnej. Zaletą tej metody jest możliwość
zapoznania się w procesie badań z różnymi teoriami dotyczącymi badane-go zjawiska, nawet najodleglejszymi21.
W tym miejscu wypada wspomnieć, że w naukach społecznych, czyli także w naukach o obronności pojęcie teorii jest niejednoznaczne. Teorią
na ogół nie jest opis konkretnego obiektu np. uczelni, oddziału, jednostki wojskowej czy szpitala. Czasami jednak opisy z zamysłem uogólniającym nazywają się teoriami. Teorię bliską opisowi, wspieraną przez opis z inten-cją uogólniającą, nazywa się czasem „teorią ugruntowaną”. Na ogół jednak
od teorii wymaga się by zawierała zdania mówiące o zbiorach obiektów: zdania ogólne i niekiedy także szczegółowe22.
Są jednak inne znaczenia terminu teoria, niepojmowane jako zbiory zdań. Teorią jest czasem usystematyzowany, logicznie bądź
18
Tamże, s. 82.
19
J. Lofland, D. A. Snow, L. Anderson, L. H. Lofland, Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 46.
20
U. Flick, Jakość w badaniach…, wyd. cyt., s. 83.
21
Tamże, s. 84.
22
wo, system pojęć. Teoria to kiedy indziej zbiór dyrektyw, wskazujących na co warto zwracać uwagę w badaniach lub gdzie szukać przyczyn. Tak ro-zumie się teorię, gdy mówi się o teorii funkcjonalistycznej, nakazującej do-strzegać związki między dziedzinami kultury, zwyczajami i praktykami w danym społeczeństwie23. Opisy upraszczające też są czasem nazywane teorią. Przykładem takiego opisu jest mapa, ponieważ stanowi uproszczony opisu terytorium.
J. Karpiński proponuje, aby w naukach społecznych teorię pojmować
jako zbiory zdań (przede wszystkim zdań ogólnych i niekiedy szczegóło-wych) usystematyzowane wedle związków logicznych lub przedmioto-wych24. Pojęcia przedmiotu w tym przypadku nie należy postrzegać przez pryzmat reizmu25, ale rozumieć jako zdarzenia, procesy, stosunki, zmienne czy własności.
S. Nowak natomiast uważa, że w naukach społecznych teorią są
pew-ne spójpew-ne systemy praw nauki zintegrowanych wedle pewpew-nej jednolitej za-sady dla wyjaśnienia i ewentualnego przewidywania zjawisk określonej kategorii26. Definicja ta akcentuje znaczenie praw. Sugeruje, że teorie skła-dają się przede wszystkim właśnie z praw.
Kolejny rodzaj triangulacji to triangulacja metod. Jest ona najbardziej rozpowszechniona wśród badaczy. Polega na dobieraniu i łączeniu jak naj-lepszych, najprzydatniejszych metod badawczych do postawionego pro-blemu badawczego w celu maksymalizacji wyników badań. Łączenie po-szczególnych metod badawczych umożliwia eliminowanie ich słabości i eksponowanie mocnych stron. Pozwala komponować coraz nowsze pro-jekty badawcze. Ważne jest, aby łączenie metod badawczych odbywało się
w sposób krytyczny, bez naiwności i nieprzemyślanych decyzji. W ramach tej triangulacji wyróżnia się dwie możliwości. Triangulację w ramach jednej metody i między metodami.
Triangulacja – metoda badawcza w naukach o obronności
Obszar aktywności wojsk XXI wieku jest bardzo rozległy i niejednorod-ny. Jego zróżnicowanie i rozproszenie czyni go wręcz poligonem doś wiad-czalnym dla nauk o obronności. Heterogeniczność dziedzin działalności militarnej powoduje, że badacze w celu uzyskania jak najrzetelniejszych
23 Tamże, s. 157. 24 Tamże, s. 158. 25
Reism (łac. res – rzecz) – pogląd filozoficzny, mówiący, że naprawdę istnieją tylko rzeczy, zaprzeczający samodzielnemu istnieniu pierwiastka psychologicznego, a także zda-rzeń, stosunków, własności. Zob., Słownik wyrazów obcych i zwrotów…, wyd. cyt., s. 435. Reistą był m.in. znakomity polski prakseolog, logik, filozof T. Kotarbiński.
26
wyników badań naukowych w swoich procesach badawczych muszą się -gać po różne, coraz to nowsze, metody badawcze.
Metoda badawcza to typowe i powtarzalne sposoby zbierania, analizy i interpretacji danych empirycznych służące do uzyskania maksymalnie zasadnych odpowiedzi na pytania problematyki badawczej27. Metodą ba-dawczą jest również sposób postępowania badawczego charakteryzujący się ściśle określonymi czynnościami (procedurą badawczą), jak i zastoso-waniem odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody badawczej po-winna zmierzać do skoordynowania sposobu postępowania z zakładanym celem badań28.
W naukach społecznych nie ma zgodności co do jednolitego i po-wszechnie stosowanego podziału metod badawczych. J. Apanowicz jako jedną z nich wyróżnia metodę sondażu diagnostycznego. Owa metoda naj-częściej posługuje się jako techniką badawczą wywiadem i ankietowa-niem29. Tymczasem M. Cieślarczyk z ankietowania i wywiadu czyni metodę
badawczą30. Wobec powyższego triangulacja z powodzeniem wpisuje się
w metody badawcze i z powodzeniem może być stosowana w naukach o obronności. Dlatego można powiedzieć, iż triangulacja jako metoda ba-dawcza stosowana w naukach o obronności zapewnia wyższą jakość pro-wadzonych badań i ogranicza błąd pomiaru. Polega na zbieraniu, opraco-waniu, analizie i interpretacji danych za pomocą trzech lub więcej metod lub technik badawczych, a następnie porównywaniu i łączeniu wyników. Charakteryzuje się określoną procedurą badawczą, ponieważ nie jest two-rem oderwanym od realiów nauki. Jest połączeniem metod ściśle sformali-zowanych, dającym synergię. Triangulacja może być traktowana jako alter-natywa dla tradycyjnych kryteriów jakości badań, w szczególności w bada-niach o charakterze jakościowym.
Triangulację można uznać za metodę i stosować ją w naukach o obronności, ponieważ jest wstanie spełnić, jeśli nie wszystkie, to wię k-szość określonych zadań:
− jasności, czyli powszechnego zrozumienia, rozpoznawalności; − jednoznaczności, wyklucza dowolność interpretacji;
− celowości, czyli ukierunkowania, podporządkowania określonemu celowi;
− skuteczności, czyli zapewnienia osiągania zamierzonego celu;
27
Tamże, s. 46.
28
Por.: J. Apanowicz, Metodologia nauk, Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2003, s. 71.; J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktor-skie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. s. 56.
29
J. Apanowicz, Metodologia nauk…, wyd. cyt., s. 85.
30
− owocności, czyli jest w stanie dostarczyć oprócz zasadnych rezulta-tów jeszcze innych pobocznych, lecz nie mniej ważnych dla tej samej lub innej dziedziny nauki;
− niezawodności, czyli pozwala uzyskiwać zamierzone rezultaty; cele o dużym stopniu prawdopodobieństwa;
− ekonomiczności, czyli pozwala osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu sił i zasobów oraz czasu31.
Triangulacja w badaniach terenowych obszaru działalności wojskowej
Stosowanie badań terenowych w naukach o obronności umożliwia po-znanie faktów, procesów czy zjawisk zachodzących w społeczności woj-skowej w ich naturalnym kształcie. Badania terenowe pozwalają dostrzec wiele szczegółów, których uchwycenie byłoby trudne bądź niemożliwe pod-czas zastosowania innej metody właściwej naukom społecznym. Ułatwiają
dostrzeżenie wielu subtelnych, pozornie błahych zjawisk. Badania tereno-we, dzięki obecności badacza w badanej zbiorowości, dają możliwość do-strzeżenia różnych zależności, tendencji rozwojowych bądź destrukcyjnych. Umożliwiają zaobserwowanie warunków funkcjonowania żołnierzy oraz pracowników wojska w ich środowisku. Badania terenowe dają pogląd na wiele aspektów związanych z wytworami społeczności wojskowej zarówno materialnymi, do których można zaliczyć oddziały, poddziały, komórki or-ganizacyjne lub grupy nieformalne, jak i niematerialnymi, czyli poglądami, nastrojami lub opiniami.
Złożoność badanej rzeczywistości wręcz uniemożliwia zastosowanie jednej metody badawczej. Praktyka dowodzi, że badacze stosują, w celu uzyskania jak najlepszego poglądu na badaną rzeczywistość, wiele metod i technik. Taki sposób podejścia do badań nie jest niczym innym jak trian-gulacją.
Jednym z rodzajów podejścia do badań terenowych jest etnografia. W swoim źródłosłowie oznacza zapis obyczajów32. Etymologicznie etnogra-fia pochodzi od greckiego, ethnos, czyli lud, tłum, rasa, plemię lub naród oraz graphein, co znaczy pisanie, zapis. Ten rodzaj podejścia do badań
terenowych zakłada udział badacza w naturalnych warunkach bytowania badanej społeczności. Etnografia jest pewną tradycją metodologiczną, któ-ra zawiektó-ra w sobie techniki i metody badawcze. W etnogktó-rafii również mamy do czynienia z triangulacją. Odnosi się ona do zastosowania więcej niż
31
Por.: J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania…, wyd. cyt., s. 56.; J. Sztumski, Wstęp do…, wyd. cyt., s. 72.
32
jednej metody badawczej, tak by zgromadzony materiał terenowy jak najle-piej odzwierciedlał rozmaite aspekty badanej rzeczywistości33.
Etnografia stosowana jest również w naukach o obronności. Ma ona jednak ukryty charakter. Badania niejednokrotnie prowadzone są w terenie i opierają się często na metodach obserwacji uczestniczącej lub nieuczest-niczącej, wywiadu sformalizowanego bądź swobodnego, ankietowej, anali-zy i krytyki piśmiennictwa. Ponadto zapis danych też jest różny, są to: zdję -cia, notatki tekstowe, rysunki czy nagrania. W badaniach etnograficznych stosuje się łączenie metod badawczych. Natomiast w triangulacji nie chodzi tylko o połączenie metod i technik badawczych. Chodzi raczej o ich umie-jętne i logiczne zestawienie, czyli według kryteriów przyjętych w badaniach. Należy tutaj wspomnieć, że kryteria są uwarunkowane przedmiotem badań. Zasadne zatem wydaje się, aby stosowanie metody triangulacji w etnogra-ficznych badaniach terenowych stało się wymogiem.
Projektując badania naukowe, trzeba z należytą starannością przygo-tować proces badawczy. Korzystając z metody triangulacji, należy planowo dobrać metody i techniki badawcze, uwzględniając wzajemne ich oddziały-wanie. Dobrą praktyką jest wcześniejsze zaplanowanie, które metody bądź
techniki będą rozpoczynały badania i jak w dalszej kolejności wyglądała będzie ich sekwencja. Badania można przecież rozpocząć np. obserwacją, następnie przeprowadzić wywiady i dokonać studiów nad dokumentacją. Kolejność jednak może wyglądać zupełnie inaczej, a i metody mogą być
inne.
Zakończenie
Nauki o obronności korzystają z metodologicznego dorobku nauk spo-łecznych. Szeroki wachlarz metod i technik z jednej strony pozwala na rze-telne przeprowadzanie badań, z drugiej stwarza trudności w doborze naj-właściwszych z nich. Ze względu na to, że nauki o obronności są naukami empirycznymi (indukcyjnymi) wymaga się, aby dane empiryczne do analizy i interpretacji pochodziły z jak najszerszego spektrum obserwacji przedmio-tu zainteresowania.
Odpowiedzią na potrzebę wiarygodnych, rzetelnych wyników badań
jest metoda triangulacji. W nauce nie ma zgodności co do tego, czym jest triangulacja. Analiza literatury przedmiotu pozwala na wniosek, że mimo różnic definicji triangulacji istnieje jednak pewien wspólny mianownik. Jest nim mianowicie łączenie metod i technik badawczych. Czynność ta stanowi istotę triangulacji. Nie ma również zgodności, co do minimalnej liczby me-tod niezbędnych do przeprowadzenia badań zgodnie z metodą triangulacji.
33
Wyróżnia się triangulację:
− źródeł, która porównuje dane pochodzące od różnych osób, z róż -nych miejsc terenu i z różnego czasu;
− badaczy, która porównuje wnioski, pochodzące od kilku badaczy pracujących w tym samym terenie;
− metod, która porównuje dane zebrane różnymi metodami;
− teorii, która porównuje interpretacje danych w różnych perspekty-wach teoretycznych.
Te cztery rodzaje triangulacji mogą ze sobą współwystępować.
Analiza piśmiennictwa pozwoliła na sformułowanie stwierdzenia, że triangulacja jako metoda badawcza stosowana w naukach o obronności zapewnia wyższą jakość prowadzonych badań i ogranicza błąd pomiaru. Polega na zbieraniu, opracowaniu, analizie i interpretacji danych za pomo-cą trzech lub więcej metod lub technik badawczych, a następnie porówny-waniu i łączeniu wyników.
Dokonana analiza tego, co zostało przedstawione powyżej, pozwala na sformułowanie wniosku, że w naukach o obronności triangulacja jako me-toda badawcza może stanowić wartościowy i godny uwagi badaczy sposób poznania naukowego. Zastosowanie tej metody wymaga jednak od bada-czy swoistego wyczucia. W triangulacji nie chodzi o samo łączenie metod i technik badawczych. Ważne jest również ich zestawianie. Połączone składniki, powinny tworzyć, mimo swojej różnorodności, jedną, monolitycz-ną, spójną w swej istocie, podporządkowaną obranemu celowi naukowe-mu, synergiczną metodę badawczą.
Bibliografia
1. Apanowicz J., Metodologia nauk, Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2003.
2. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej.
Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005.
3. Cieślarczyk M. (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich,
AON, Warszawa 2006.
4. Flick U., Jakość w badaniach naukowych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2011.
5. Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach
społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2011. 6. http://en.wikipedia.org/wiki/Willebrord_Snell.
7. http://portalwiedzy.onet.pl/62637,,,,triangulacja,haslo.html. 8. http://sjp.pwn.pl/slownik/2530594/triangulacja.
10. Isaacs A. (red.), Słownik fizyki, Prószyński i S-ka S.A., Warszawa 1999.
11. Karpiński J., Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wy-dawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006.
12. Kopaliński W. (red.), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcoję -zycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
13. Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań tereno-wych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
14. Lofland J., Snow D. A., Anderson L., Lofland L. H., Analiza układów
społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych,
Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.
15. Marshall G. (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
16. Nowak S., Metodologia nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
17. Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo szkolne PWN Sp. z o.o., Warszawa – Bielsko Biała 2011.
18. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych,
Wydaw-nictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 252.
