REGIONALNE ZRÓNICOWANIE AKTYWNOCI
ROLNIKÓW W UBIEGANIU SI O RODKI
STRUKTURALNE UE PRZEZNACZONE NA ROZWÓJ
ROLNICTWA W POLSCE W LATACH 2004–2006
Wawrzyniec Czubak, Ewa Kiryluk-Dryjska
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Streszczenie. Celem bada jest analiza zrónicowania regionalnego aktywnoci rolników w ubieganiu si o rodki nansowe programów strukturalnych UE przeznaczonych na roz-wój rolnictwa w latach 2004–2006. Wyniki bada wskazuj na istotne zrónicowanie zain-teresowania rolników dziaaniami programów strukturalnych w wyodrbnionych w pracy regionach rolniczych kraju. Najwysz aktywnoci wykazywali si rolnicy z regionów lepiej rozwinitych. Dotyczyo to w szczególnoci dziaa prorozwojowych lub wyma-gajcych pewnego zaangaowania ze strony rolników. Regionem, w którym aktywno rolników bya najnisza by region Poudniowo-Wschodni. Region ten charakteryzuje si niekorzystn struktur agrarn, przeludnieniem i rozdrobnieniem gospodarstw skutkujcy-mi nisk produktywnoci rolnictwa.
Sowa kluczowe: rozwój wsi i rolnictwa, zrónicowanie regionalne
WSTP
Polska wstpujc do UE przyja zasady funkcjonowania Wspólnej Polityki Rolnej UE (WPR), jednoczenie staa si bene cjentem znacznych rodków strukturalnych prze-znaczonych na wsparcie wsi i rolnictwa. Moliwo skorzystania z funduszy unijnych bya uwarunkowana koniecznoci stworzenia krajowych programów rozwoju wsi i rol-nictwa. Polska wynegocjowaa z UE wprowadzenie w ycie na lata 2004–2006 dwóch komplementarnych wzgldem siebie programów: Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) oraz Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i
moderniza-Adres do korespondencji – Corresponding author: Wawrzyniec Czubak, Uniwersytet Przyrod-niczy w Poznaniu, Wydzia Ekonomiczno-Spoeczny, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Pozna, czubak@up.poznan.pl; Ewa Kiry-luk-Dryjska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydzia Ekonomiczno-Spoeczny, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Pozna, kiryluk-dryjska@up.poznan.pl
cja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPO, SPO „Rolnictwo”). PROW by elementem II laru WPR, nansowanym z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych, SPO natomiast programem polityki struktu-ralnej UE, nansowanym z Sekcji Orientacji tego funduszu. czna kwota przeznaczona na realizacj tych programów w latach 2004–2006 wyniosa 5347 mln euro, z czego 3563 mln euro przeznaczone byo na PROW, a 1784 mln euro dotyczyo SPO.
Gówne priorytety rozwoju wsi i rolnictwa zapisane w PROW i SPO w latach 2004– –2006 zostay zde niowane jako: podniesienie konkurencyjnoci rolnictwa oraz zapew-nienie zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich (PROW 2004, SPO 2004). Pogram PROW zakada wprowadzenie w ycie siedmiu podstawowych dziaa: renty struktu-ralne, wspieranie gospodarstw niskotowarowych, wspieranie grup producentów rolnych, wspieranie dziaalnoci rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodaro-wania (ONW), wspieranie przedsiwzi rolnorodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierzt, zalesianie gruntów rolnych oraz dostosowanie gospodarstw rolnych do standar-dów UE. Ponadto wprowadzono dwa dodatkowe dziaania: pomoc techniczn i uzupe-nienie patnoci bezporednich. Dziaania te ze wzgldu na stosunkowo niewielki wpyw na rozwój obszarów wiejskich oraz inn wypenian przez nie funkcj (kwota uzupenie-nia patnoci bezporednich zostaa wczona do PROW, ale nie ma nic wspólnego z jego celami [Rowiski 2007]) zostay w analizie pominite.
Rozdysponowanie budetu pomidzy poszczególne dziaania PROW 2004–2006 zostao dokonane centralnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Zdaniem MRiRW uzasadnieniem centralnej alokacji rodków Planu jest jego komplek-sowo oraz nowatorski i horyzontalny charakter dziaa [PROW 2004].
Rolnicy mogli ubiega si o rodki nansowe Planu przeznaczone na poszczególne dziaania w regionalnych i lokalnych oddziaach Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa a do momentu wyczerpania si rodków budetowych zaplanowanych na dane dziaanie w skali kraju. W przypadku PROW nie byo adnych regionalnych limi-tów nansowych.
Program SPO jest innym w zaoeniach programem pomocy rolnictwu wzgldem pro-gramu PROW. Sporód wszystkich dziaa SPO tylko w czterech bene cjentami mogli by rolnicy. Z dziaa wpywajcych na rozwój rolnictwa, rolnicy mogli skada wnioski przede wszystkim na inwestycje w gospodarstwach rolnych, rónicowanie dziaalnoci rolniczej i zblionej do rolnictwa w celu zapewnienia rónorodnoci dziaa lub alterna-tywnych róde dochodów oraz program uatwianie startu modym rolnikom. Std te w badaniach zrónicowania aktywnoci rolników w staraniu si o rodki programu SPO analizie poddano liczb zoonych wniosków na te trzy dziaania. Wane jest, e program SPO stawia rolników przed koniecznoci podjcia ryzyka inwestycyjnego zwizanego ze wspó nansowaniem wikszoci podjtych dziaa. Ponadto, analizujc liczb zo-onych wniosków na dziaania SPO, naley mie na uwadze fakt, e w pocztkowej fazie wdraania programu MRiRW narzucio w poszczególnych województwach limi-ty regionalne dolimi-tyczce liczby zoonych wniosków1, std w przypadku tego programu
1
W przypadku, gdy limit w danym województwie zosta wyczerpany mogo doj do wstrzymania naboru wniosków.
przedmiotem analizy jest czsto skadanych wniosków, która jest uzaleniona przede wszystkim od struktury agrarnej w danym regionie.
Celem artykuu jest analiza regionalnego zrónicowania aktywnoci rolników w ubie-ganiu si o rodki Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Sektorowego Programu Ope-racyjnego „Rolnictwo” w latach 2004–2006.
MATERIA I METODA
W badaniach wykorzystano dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa dotyczce liczby zoonych wniosków na poszczególne dziaania PROW i SOP. Naj-pierw wyodrbniono wewntrznie jednorodne pod wzgldem potencjau produkcyjnego i produktywnoci rolnictwa regiony kraju. Analizowane w pracy regiony zostay wybrane metod Warda (1963), wykorzystujc jako cechy proste podstawowe wska niki potencja-u i produktywnoci rolnictwa [Kiryluk-Dryjska 2007, 2009]. Wyodrbniono cztery ró-nice si midzy sob regiony rolnicze (grupy województw), o wewntrznie zblionych cechach rolnictwa i oznaczono kolejnymi literami alfabetu A, B, C, D (rys. 1):
Nastpnie dla kadego regionu wyznaczono wska nik charakteryzujcy aktywno rolników jako stosunek liczby zoonych wniosków w regionie do liczby gospodarstw o powierzchni wikszej od 1 ha.
DYSKUSJA I WYNIKI
Pomidzy województwami w Polsce wystpuj znaczne rónice w potencjale wy-twórczym gospodarstw rolnych, które mona wyrazi , okrelajc relacje pomidzy czyn-nikami produkcji [Mrówczyska-Kamiska, Kiryluk 2005]. Zrónicowanie regionalne
Region A (Pónocny)
Region B ( rodkowo-Zachodni)
Region D (Poudniowo-Wschodni) Region C ( rodkowo-Wschodni)
Rys. 1. Regiony Polski wewntrznie jednorodne pod wzgldem analizowanych cech rolnictwa Fig. 1. Homogenous agricultural regions of Poland
ródo: Kiryluk-Dryjska (2007, 2009). Source: Kiryluk-Dryjska (2007, 2009).
warunków gospodarowania w Polsce nie jest jedynie wynikiem odmiennych warunków naturalnych, miao na nie wpyw wiele czynników historycznych i spoecznych. Ponad-stuletni okres rozdziau ziem polskich pomidzy Prusy, Rosj i Austri (1795–1918) spo-wodowa dugotrway podzia kraju na regiony o rónym stopniu rozwoju wsi i rolnictwa. Jak podkrela Swianiewicz i inni (2000) podzia ten mia wiele wymiarów, i dotyczy midzy innymi stopnia samorzdnoci lokalnych wadz.
W literaturze mona znale kilka propozycji wydzielenia regionów rolniczych Pol-ski [Rosner 2002, Stola 2004, ZgliPol-ski 2001]. Podziay te, cho w wikszoci oparte na wska nikach produkcyjnych, s bardzo podobne do podziau proponowanego w pracy. Przykadowo przeprowadzony na cele polskiego FADN2 podzia kraju na regiony rolni-cze róni si od proponowanego w pracy jedynie umiejscowieniem województwa lubel-skiego [FAPA 2005].
Bardzo podobny podzia Polski na regiony rolnicze zaproponowany jest take przez IERiG (2004). Wytypowane regiony róni si midzy sob potencjaem i produktyw-noci rolnictwa. W tabeli 1 przedstawiono rednie wartoci wska ników potencjau i produktywnoci rolnictwa w wydzielonych regionach.
W skad Regionu Pónocnego (A) wchodz obszary ponownie wczone do Polski po II wojnie wiatowej. Na terenach tych z przesanek politycznych gospodarowanie zie-mi naleao gównie do pastwowych gospodarstw rolnych lub spódzielni rolniczych.
2
Farm Accountancy Data Network – System Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych.
Tabela 1. rednie wartoci wska ników potencjau i produktywnoci rolnictwa charakteryzujce wydzielone regiony
Table 1. Indexes of agricultural potential and productivity in selected regions in Poland
Wska nik Region Pónocny (A) rodkowo--Zachodni (B) rodkowo--Wschodni (C) Poudniowo--Wschodni (D) Polska Przecitna powierzchnia gospodarstwa
powyej 1 ha UR 19,1 13,0 8,6 4,7 8,4
WJRPP (pkt) 65,5 73,0 60,3 70,8 66,6
Udzia zmeliorowanych uytków
rolnych w (%) 48,7 48,8 39,9 24,4 41,1
Powierzchnia UR na 1 zatrudnionego
(ha) 17,4 10,4 6,5 4,6 7,5
rodki trwae na 1 ha uytków rolnych
(z) 5 823,6 7 231,4 8 120,9 7 525,5 7 165,0
Nakady rodków obrotowych
na 1 ha UR (z) 2 140,0 2 905,7 2 962,5 2 604,5 2 682,2 Nakady inwestycyjne na 1 ha UR (z) 135,2 152,2 154,9 104,0 140,9 rodki trwale na 1 pracujcego (z) 100 083,6 74 126,7 52 411,6 34 600,1 53 452,6 Produkcja globalna /1ha UR (z) 3 119,2 4 429,0 4 405,9 3 768,3 3 988,5 Produkcja globalna /1pracujcego (z) 53 478,1 44 630,5 28 282,0 17 222,5 29 755,0 ródo: Kiryluk- Dryjska 2007.
W regionie A obejmujcym wanie te tereny relatywnie dua jest przecitna powierzchnia gospodarstwa rolnego (19,1 ha) i wysoki jest udzia zmeliorowanych uytków rolnych. Rolnictwo tego regionu charakteryzuje si stosunkowo korzystn relacj praca-ziemia – na 1 zatrudnionego przypada rednio 17,5 ha uytków rolnych. Takie uksztatowanie tej relacji wpywa równie na wysze ni przecitnie w Polsce techniczne uzbrojenie pracy (warto rodków trwaych na 1 zatrudnionego) oraz wysz produktywno pracy (produkcja globalna przypadajca na 1 zatrudnionego). Natomiast relatywnie niskie s w tym regionie nakady rodków obrotowych oraz nakady inwestycyjne przypadajce na 1 ha UR, co wpywa na stosunkowo nisk produktywno ziemi (warto produkcji globalnej na 1 ha UR).
Region rodkowo-Zachodni (B) obejmuje województwa kujawsko-pomorskie,
wielkopolskie, dolnolskie oraz opolskie, gdzie przecitny area gospodarstw oscyluje wokó 13 ha. Rolnictwo tego regionu jest najbardziej zrównowaone pod wzgldem eko-nomicznym, demogra cznym i spoecznym. Stosunkowo du cz tego regionu stano-wi gospodarstwa o znacznym poziomie towarowoci, wyszym ni przecitnie areale i wikszej zdolnoci adaptacyjnej do zmieniajcych si warunków gospodarowania [Michna 2001]. W regionie tym wjrpp wynosi 73 punkty, jest wic najwyszy sporód analizowanych regionów, jednak jak pisz Pondel i Sodowa-Hepa (2002) „przewaga rolnictwa w rodkowo-zachodniej Polsce zdeterminowana jest bardziej historycznym rozwojem ni warunkami naturalnymi. Jej ródo tkwi w rozwinitej tu znacznie wcze-niej i na wiksz skal gospodarce towarowej, zmuszajcej do racjonalnego dziaania czynników wytwórczych. Wanie w warunkach silnego zwizku z rynkiem wyksztaciy si lub umocniy nawyki dobrej organizacji, dyscypliny pracy, swoisty kult fachowoci. Stosowanie zasad racjonalnego gospodarowania byo tu nie tylko moliwe, ale wrcz konieczne. Agrarne tradycje regionu, nagromadzona w procesie historycznym baza mate-rialna i uksztatowane stosunki ekonomiczne umoliwiy wsiom tego regionu lepsze wa-runki powojennego startu oraz utrzymanie przewagi nawet wtedy, kiedy ostrze polityki rolnej byo najsilniej skierowane na ich struktur”.
Region ten charakteryzuje si wiksz ni przecitnie w kraju powierzchni gospo-darstw rolnych, wartoci rodków trwaych brutto na 1 ha uytków rolnych, dobrym technicznym uzbrojeniem pracy oraz duym udziaem zmeliorowanych uytków rolnych w ogólnej powierzchni.
Region rodkowo-Wschodni (C) obejmujcy województwa mazowieckie, ódzkie
i podlaskie charakteryzuje si nisk przecitn powierzchni gospodarstw rolnych (8,6 ha) oraz nisk powierzchni uytków rolnych przypadajc na 1 zatrudnionego (6,5 ha). Cech charakterystyczn tego regionu jest to, e wikszo wska ników potencjau jest tu zblionych do redniej krajowej. Zuycie porednie, nakady inwestycyjne oraz pro-duktywno pracy i ziemi s w tym regionie nieznaczne wysze ni rednio w kraju. Warunki naturalne niezbdne dla rozwoju rolnictwa wyraone wjrpp s w tym regionie mniej korzystne ni rednio w kraju.
Region Poudniowo-Wschodni (D) obejmujcy pi województw (lubelskie,
mao-polskie, podkarpackie, witokrzyskie i lskie) charakteryzujce si niekorzystn, wrcz anachroniczn struktur agrarn, brakiem wolnych gruntów utrudniajcych jej popraw i wzrost wydajnoci pracy w rolnictwie (przeludnienie gospodarstw i ukryte bezrobocie), zdecydowan dominacj gospodarstw maych, o przecitnym areale poniej 5 ha,
stano-wicych najczciej tylko dodatkowe ródo utrzymania. W regionie tym wystpuje sto-sunkowo niski udzia zmeliorowanych uytków rolnych. Relatywnie niska jest te pro-duktywno pracy i ziemi. Rozdrobnienie gospodarstw wpywa na stosunkowo wysokie techniczne uzbrojenie ziemi; na 1 ha uytków rolnych przypada w tym regionie ponad 7,5 tys. rodków trwaych; jest to wielko wiksza ni przecitnie w kraju. Zdecydowanie nisze jest natomiast techniczne uzbrojenie pracy. Ponadto rolnictwo tego regionu ce-chuj niskie w porównaniu z innymi czciami kraju nakady rodków obrotowych oraz nakady inwestycyjne przypadajce na 1 ha uytków rolnych.
Pomimo istniejcych dysproporcji regionalnych w potencjale produkcyjnym go-spodarstw i poziomie rozwoju rolnictwa przez dugi czas brak byo w Polsce skutecz-nej i konsekwentskutecz-nej polityki regionalskutecz-nej. Jak pisze Adamowicz (2001)„Polityka rolna w Polsce miaa na ogó charakter sektorowy, a elementy strukturalne tej polityki charak-ter horyzontalny. Próby regionalizacji polityki rozwoju wsi i rolnictwa koczyy si na ogó na etapie opracowywania i dyskutowania koncepcji”.
W efekcie tych rónic warunki gospodarowania w poszczególnych regionach maj istotny wpyw na stopie aktywnoci rolników w ubieganiu si o rodki o charakterze strukturalnym. Jak zauwaa Baski (2003) wikszo programów przedakcesyjnych wprowadzono w regionach relatywnie dobrze rozwinitych.
ZRÓNICOWANIE AKTYWNOCI ROLNIKÓW W UBIEGANIU SI O RODKI PROW
cznie w latach 2004–2006 na dziaania PROW zostao zoonych ponad 1 milion wniosków3. Sporód analizowanych regionów Polski najwiksza bezwzgldna liczba wniosków zostaa zoona w regionie C (399 929 wnioski), ponadtrzykrotnie nisza licz-ba wniosków zostaa zoona w regionie A (131 304 wnioski), natomiast w regionach B i D zoono odpowiednio 217 466 i 347 465 wniosków. Na rysunku 2 przestawiono regionalne zrónicowanie aktywnoci rolników w ubieganiu si o nansowanie dziaa w ramach PROW w latach 2004–2006. Najwiksz aktywnoci charakteryzowali si rolnicy z regionu A, w regionie tym na 100 gospodarstw zoono prawie 86 wniosków.
Relatywnie wysokim stopniem aktywnoci odznaczali si równie rolnicy z regionów B i C, na 100 gospodarstw zoono tam odpowiednio 71,0 i 81,1 wniosków na dzia-ania PROW. Najniszym stopniem aktywnoci charakteryzowali si rolnicy z regionu D. Tylko 45% gospodarstw zoyo w tym regionie wniosek o do nansowanie. rednio w Polsce na 100 gospodarstw 64 gospodarstwa zoyy wnioski.
W tabeli 2 przedstawiono regionalne zrónicowanie aktywnoci rolników w wystpo-waniu o do nansowanie poszczególnych dziaa PROW w latach 2004–2006.
W skali kraju najwicej wniosków zostao zoonych na wsparcie ONW. Po uwzgld-nieniu stosunku powierzchni zakwali kowanej do ONW do cakowitej powierzchni re-gionu mona oszacowa e w regionach A (Region Pónocny), B (Region rodkowo--Zachodni) i D (Region Poudniowo-Wschodni) o do nansowanie wystpio okoo 90% uprawnionych, natomiast w regionie C (Region rodkowo-Wschodni) rolnicy wykazali 3Przy sumowaniu liczby wniosków wzito pod uwag tylko kampani ONW z 2006 roku.
Region A Region B Region C Region D 85,9 71,0 81,1 45,0
Rys. 2. Regionalne zrónicowanie aktywnoci rolników w ubieganiu si o nansowanie dziaa w ramach PROW w latach 2004–2006 (%)
Fig. 2. The percentage of holdings which applied for PROW measures in analyzed regions of Poland (%)
ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych System Informacji Zarzdczej ARiMR. Source: Authors’ calculation based on ARiMR data.
Tabela 2. Regionalne zrónicowanie aktywnoci rolników w wystpowaniu o do nansowanie poszczególnych dziaa PROW41w latach 2004–2006
Table 2. Regional differentiation of farmers’ interest in particular PROW measures in 2004–2006
Region Renty strukturalne ONW Rolnorodowi-skowe Wsparcie gospo-darstw niskotowa-rowych Zalesienie gruntów rolnych Dostosowanie do standardów UE 1 2 1 1 2 1 1 2 1 2 A 3,62 40 149 58,5 8,7 7 422 6,3 1,7 27 326 7,1 33 992 B 4,60 38 974 43,8 5,2 4 586 6,9 0,7 17 268 9,7 34 547 C 4,19 39 530 56,1 3,3 2 524 11,4 0,7 14 445 5,2 34 058 D 2,11 36 428 28,8 3,5 2 523 10,1 0,6 9 180 0,9 27 501 Polska 3,29 38 568 42,0 4,2 3 923 9,6 0,8 15 649 4,3 33 639 1 – udzia bene cjentów w ogólnej puli gospodarstw uprawnionych (gospodarstw powyej 1 ha) (%)
2 – rednia warto realizowanych projektów (z/1 projekt) (w przypadku dziaania wsparcie gospodarstw niskotowarowych i ONW kwota wsparcia bya identyczna)
ródo: Obliczenia wasne na podstawie: System Informacji Zarzdczej ARiMR. Source: Authors’ calculation based on ARiMR data.
4
W tabeli pominito grupy producentów rolnych, na które cznie w caym kraju zoono tylko 88 wniosków, w tym w regionach A, B, C i D zoono odpowiednio 12, 55, 7 i 6.
si stosunkowo ma aktywnoci i wniosków w tym regionie zoono zdecydowanie za mao w stosunku do „uprawnionej” powierzchni.
Wysoka aktywno rolników o do nansowanie z tytuu ONW wynikaa prawdopo-dobnie z prostoty procedury, (wniosek o patno z tytuu ONW rolnicy mogli skada razem z wnioskiem o dopaty bezporednie) a równoczenie atwe do zrealizowania byy wymagania, które naleao speni aby ubiega si o to do nansowanie. Warunkiem uzy-skania pomocy z tytuu ONW byo prowadzenie gospodarstwa rolnego o powierzchni co najmniej 1 ha UR na obszarze uznanym za obszar o niekorzystnych warunkach gospoda-rowania, zobowizanie si do przestrzegania dobrej praktyki rolniczej i kontynuowania prowadzenia dziaalnoci rolniczej przez kolejne pi lat od daty uzyskania patnoci.
Dziaaniem cieszcym si duym zainteresowaniem wród rolników w Polsce byo wsparcie gospodarstw niskotowarowych. W skali kraju prawie 10% gospodarstw poej 1 ha zoyo wniosek na to dziaanie. Najwikszy odsetek zoonych wniosków wy-stpi w regionie C i D, odpowiednio 11,4 i 10,1%. W regionach tych udzia gospodarstw niskotowarowych jest najwyszy. Wedug danych GUS w regionach C i D wystpuje prawie 80% gospodarstw niskotowarowych, w których wielko standardowej nadwy-ki bezporedniej zawiera si w przedziale od 2 do 4 ESU. W regionach A i B wniosek o do nansowanie gospodarstw niskotowarowych zoyo okoo 6,5% rolników.
Wystpowanie przez rolników o wsparcie dostosowania do standardów UE wiadczy nie tylko o ich aktywnoci, ale take o zrozumieniu koniecznoci podniesienia jakoci gospodarowania (Czubak 2007). W skali kraju na 100 gospodarstw rolnych powyej 1 ha UR wniosek na do nansowanie tego typu dziaa zoyo ponad czterech wacicieli gospodarstw rolnych. Zdecydowanie ponad redni krajow znale li si pod tym wzgl-dem rolnicy z zachodniej Polski. W regionie A zoono 7, a w regionie B – 10 wniosków na 100 gospodarstw. Natomiast regionem o bardzo niskiej liczbie zoonych wniosków by region D. W regionie tym najnisza bya równie rednia warto realizowanych pro-jektów, która wyniosa 27,5 tysica zotych przy redniej wartoci dla Polski wynoszcej prawie 34 tys.
Dziaaniem, które take widocznie podzielio rolników pod wzgldem stopnia ak-tywnoci, by program rolnorodowiskowy. Zdecydowanie wysz aktywnoci wyka-zyway si regiony zachodniej Polski. W regionie A prawie 9% gospodarstw zoyo wnioski na programy rolnorodowiskowe, a w regionie B ponad 5%. W regionach C i D odsetek ten oscylowa wokó 3%. W zachodniej czci kraju zdecydowanie wysze ni we wschodniej byy równie rednie wartoci realizowanych projektów. W regionie A rednia warto realizowanych projektów wyniosa ponad 7,4 tys. z, w regionie B ponad 4,5 tys., natomiast w regionach C i D warto ta wynosia jedynie okoo 2,5 tys. z. Dziaanie rolnorodowiskowe wymaga istotnego zaangaowania ze strony rolników; bene cjent jest zobowizany do realizacji jednego z siedmiu pakietów rolnorodowisko-wych przez co najmniej pi lat od zoenia wniosku. Ponadto kady z pakietów wymaga przygotowania planu rolnorodowiskowego oraz spenienia okrelonych zobowiza. Std nie wszyscy rolnicy byli nim zainteresowani.
Renty strukturalne byy dziaaniem, na które liczba zoonych wniosków nie wyka-zywaa wysokiego zrónicowania regionalnego. rednio nieco ponad trzech na stu wa-cicieli gospodarstw w Polsce zdecydowao si na przejcie na rent strukturaln.
Rela-tywnie najnisz aktywno wykazali rolnicy z regionu D, gdzie wniosek na to dziaanie zoyo jedynie 2,1% gospodarstw powyej 1 ha UR .
Program zasile cieszy si najwiksz popularnoci w regionie A, tam te rednia warto realizowanego projektu bya najwysza i wynosia ponad 27 tys. z. W regionie Poudniowo-Wschodnim (D) warto ta wynosia jedynie 9180 z.
ZRÓNICOWANIE AKTYWNOCI ROLNIKÓW W UBIEGANIU SI O RODKI SPO
W latach 2004–2006 w Polsce zoono ponad 55 tysicy wniosków na trzy analizo-wane dziaania SPO. Na rysunku 3 przedstawiono regionalne zrónicowanie czstoci stara o do nansowanie, wyznaczone jako iloraz liczby zoonych wniosków w regionie do liczby gospodarstw powyej 1 ha w tym regionie. Najwiksz czsto stara wyka-zali rolnicy z regionów B i A. W regionach tych wnioski zoyo odpowiednio 4,7 i 4,3% wacicieli gospodarstw o powierzchni wikszej od 1 ha. Na to dziaanie w regionie C wniosek zoyo 3,6% rolników posiadajcych gospodarstwa powyej 1 ha, natomiast w regionie D jedynie 2,1%.
Liczb wniosków zoonych na analizowane dziaania SPO w latach 2004–2006 na 100 gospodarstw rolnych powyej 1 ha w Polsce w wytypowanych regionach oraz red-ni warto realizowanych projektów przedstawiono w tabeli 3.
Region A Region B Region C Region D 4,3 4,7 3,6 2,1
Rys. 3. Liczba zoonych wniosków na analizowane dziaania SPO w latach 2004–2006 przypa-dajca na 100 gospodarstw rolnych powyej 1 ha w wytypowanych regionach Polski Figure 3. The percentage of holdings which applied for SPO measures in analyzed regions of
Po-land (%)
ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych System Informacji Zarzdczej ARiMR. Source: Authors’ calculation based on ARiMR data.
W przypadku dwóch dziaa: inwestycje w gospodarstwach rolnych oraz uatwienie
startu modym rolnikom najwiksz aktywnoci wykazywali si regiony zachodniej
Pol-ski (A i B). Relatywnie najnisza czsto stara wystpowaa natomiast w regionie D. W regionie tym na inwestycje w gospodarstwach rolnych zoyo wniosek tylko 1,1% rolników prowadzcy gospodarstwa powyej 1 ha UR, natomiast na uatwienie startu
modym rolnikom nieco ponad pó procent rolników. Regiony A i B charakteryzowaa
równie wysza ni rednia w kraju warto realizowanych inwestycji (odpowiednio 66,8 tys z oraz 64,5 tys. z). rednia warto inwestycji w regionie D bya najnisza sporód analizowanych i wynosia okoo 50 tys. z.
Dziaaniem, które nie wykazywao wikszego zrónicowania przestrzennego w licz-bie zoonych wniosków pomidzy analizowanymi regionami byo rónicowanie
dziaal-noci rolniczej. rednio w kraju na dziaanie to wniosek zoyo 0,4% wacicieli
gospo-darstw rolnych powyej 1 ha.
PODSUMOWANIE
Wyniki bada wykazuj, e regionalne zrónicowanie rolnictwa w Polsce miao istot-ny wpyw na stopie aktywnoci rolników w ubieganiu si o dziaania PROW oraz SPO. Najwysz aktywnoci wykazyway si regiony lepiej rozwinite. Dotyczyo to w szcze-gólnoci dziaa prorozwojowych lub wymagajcych pewnego zaangaowania ze strony rolników (dostosowanie do standardów UE, dziaania rolnorodowiskowe czy inwestycje w gospodarstwach rolnych). Regionem, w którym aktywno rolników w ubieganiu si o dziaania programów strukturalnych bya najnisza, by region Poudniowo-Wschodni (D). Region ten charakteryzuje si niekorzystn struktur agrarn, przeludnieniem i roz-drobnieniem gospodarstw skutkujcymi nisk produktywnoci rolnictwa. Sporód dzia-a PROW rolnicy z tego regionu wykazywali relatywnie najwysz aktywno jedynie
Tabela 3. Liczba zoonych wniosków na analizowane dziaania SPO w latach 2004–2006 na 100 gospodarstw rolnych powyej 1 ha w Polsce oraz w wytypowanych regionach oraz rednia warto realizowanych projektów
Table 3. The percentage of holdings, which applied for SPO measures in years 2004–2006 in Poland and the average value of realized projects
Inwestycje w gospodarstwach rolnych
Uatwienie startu modym rolnikom
Rónicowanie dziaalnoci rolniczej
1 2 1 1 2 A 2,09 66 819 1,72 0,5 35 642 B 2,50 64 482 1,76 0,5 41 133 C 2,02 56 984 1,28 0,4 41 198 D 1,11 50 096 0,60 0,4 43 378 Polska 1,71 58 550 1,10 0,4 41 628
1 – udzia bene cjentów w ogólnej puli gospodarstw uprawnionych (gospodarstw powyej 1 ha) (%) 2 – rednia warto realizowanych projektów (z/1 projekt) (w przypadku dziaania uatwienie startu modym
rolnikom kwota wsparcia bya identyczna)
ródo: Obliczenia wasne na podstawie: System Informacji Zarzdczej ARiMR. Source: Authors’ calculation based on ARiMR data.
w ubieganiu si o wsparcie gospodarstw niskotowarowych, które przez wielu ekonomi-stów uznawane byo za dziaanie typowo socjalne. Rolnicy z poudniowo-wschodniej cz-ci kraju wykazywali skrajnie niskie zainteresowanie dostosowaniem do standardów UE. Najnisza bya równie w tym regionie czsto stara o prorozwojowe dziaania SPO--inwestycje w gospodarstwach rolnych oraz uatwienie startu modym rolnikom. Analiza wykazaa, e wystpoway take istotne rónice midzyregionalne w redniej wartoci realizowanych projektów w ramach programów strukturalnych. W przypadku wikszoci dziaa wartoci te byy znacznie wysze w rejonach Polski zachodniej (region A i B) ni we wschodniej czci kraju. Porównanie wyników obu programów strukturalnych wskazuje, e centralne wprowadzanie programów, bez tworzenia budetów regionalnych dopasowanych do specy cznych potrzeb gospodarstw, mog wpyn na pogbianie si rónic w rozwoju regionów rolniczych.
PIMIENNICTWO
Adamowicz M., 2001. Aspekty regionalne w polityce rolnej. Zeszyty Naukowe AR im. H. Kotaja w Krakowie, nr 377, Kraków.
Baski J., 2003. Transforming the functional structure of Poland’s rural areas, (w:) red. Baski J., Owsiski J., Alternatives for European Rural Areas, IERiG, Warsaw 2003: 32. Czubak W., 2007. Ocena funkcjonowania Dziaania 6 „Dostosowanie gospodarstw rolnych do
stan-dardów Unii Europejskiej” w ramach PROW 2004–2006, Roczniki Naukowe SERiA, Tom IX, Zeszyt 1, Warszawa-Pozna-Kraków, s. 82.
FAND., 2004. Plan wyboru gospodarstw rolnych do polskiego FAND, IERiG, Warszawa, 2004. FAPA., 2005. Regionalizacja systemu patnoci jednolitej w Polsce, FAPA, Warszawa 2005. Kiryluk-Dryjska E., 2007. Macroregional differentiation of farmers’ interest in Polish Rural
De-velopment Program measures in Poland, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, CC-CLXXXV, seria Ekonomia, nr 6, Pozna 2007, s. 67.
Kiryluk-Dryjska E., 2009. Ocena skutecznoci dziaa PROW 2004–2006 w opinii rolników i ek-spertów (ujecie regionalne), Wie i Rolnictwo nr 1, PAN IRWiR.
Michna W., 2001. Polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz jej regionalizacja. Stud. Monogr. IERiG, Warszawa.
Mrówczyska-Kamiska A., Kiryluk E., 2005. Analiza regionalna potencjau produkcyjnego rol-nictwa i stopnia jego wykorzystania w Polsce. Roczniki Naukowe Seria, Tom VII, Zeszyt 4, Warszawa-Pozna.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2004–2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwo-ju Wsi, Warszawa 2004.
Rosner A., 2002. Zrónicowanie przestrzenne obszarów wiejskich pod ktem widzenia struktur gospodarczych. (w:) red. Rosner A., Wiejskie problemy kumulacji barier rozowjowych, PAN, Warszawa 2002, s. 9.
Pondel H., Sodowa-Hepa M., 2002. Regionalne determinanty procesów integracyjnych w pols-kim sektorze rolno-ywnociowym. (w:) red. Poczta W., Wysocki F., Zrónicowanie re-gionalne gospodarki ywnociowej w Polsce w procesie integracji z Uni Europejsk, Wyd. AR Pozna.
Rowiski J., 2007. Wpyw funduszy UE na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w pierwszych latach czonkostwa [w:] Ekonomiczne i spoeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gos-podarki ywnociowej po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej, Materiay konferen-cyjne, Putusk, s. 7.
Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”, MRiRW, 2004, Warszawa.
Stola W., 2004. Regionalne zrónicowanie struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce, (w:) red. Baski J. Polska przetrze wiejska: procesy i persektywy, Warszawa 2004, s. 9. Swianiewicz P., Ziemianowicz W., Mackiewicz M., 2000. Sprawno instytucjonalna administracji
samorzdowej w Polsce – zrónicowanie regionalne, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Warszawa 2000, s. 11.
Ward J.H., (1963). Hierarchical grouping to optimize an objective function., Journal of the Ameri-can Statistical Association, 53, 236.
Zgliski W., 2001. Wizje, koncepcje, strategie rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa w Polsce, (w:) red. Baski J. Wie i rolnictwo u progu Unii Europejskiej, Rural Studies 1, Warszawa 2001, s. 85–97.
REGIONAL DIFFERENTIATION IN APPLYING FOR FINANCIAL SUPPORT FROM EU STRUCTURAL FUNDS FOR THE DEVELOPMENT
OF AGRICULTURE IN POLAND IN 2004–2006
Abstract. The objective of paper was to analyze farmer’s interest in the measures of EU structural programs designed for the development of agriculture in Poland in 2004–2006, considering its regional differentiation. Signi cant regional differentiation in the number of application for measures of structural programs in four analyzed regions has been ob-served. The highest percentage of holding applied for structural programs measures in the regions already better developed. In particular it concerned the innovative and prospective programs which required more commitment from farmers. Moreover the average value of obtained subvention was higher in better developed agricultural regions. The region where the farmer’s interest in structural programs was the lowest was the south-eastern region of Poland, which (among all analyzed regions) is characterized by the worst agricultural potential.
Key words: agriculture and rural development, regional diversi cation
