View of THE IMPACT OF ACREAGE AND SPATIAL DIFFERENTIATION OF THE FARMS ON ECONOMIC ACTIVITY AND INCOMES FROM FARMING IN POLAND

(1)

Oeconomia 6 (2) 2007, 97–112

WPàYW ZASOBÓW ZIEMI I ICH PRZESTRZENNEGO

USYTUOWANIA NA CELE PRODUKCJI ROLNICZEJ

ORAZ DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE

Stanisáaw Paszkowski

Akademia Rolnicza w Poznaniu

Streszczenie. Opracowanie ukazuje zmiany w rolnictwie indywidualnym pod wpáywem gospodarki rynkowej. Z przeprowadzonych analiz wynika, Īe wraz ze wzrostem obszaru gospodarstw rolnych roĞnie odsetek jednostek podejmujących produkcjĊ rolniczą oraz uzy-skujących z tej dziaáalnoĞci dochody rolnicze. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost liczbo-wy gospodarstw powiązanych z rynkiem, cechujących siĊ znaczną powierzchnią uĪytków rolnych i nastawionych na osiąganie dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej. Analizy pokazują teĪ procesy przestrzennego róĪnicowania rolnictwa w zakresie celów produkcji rolniczej. Wyáaniają siĊ grupy województw o rolnictwie wysoko rozwiniĊtym, niskim poziomie roz-woju rolnictwa, poprawnie uksztaátowanej strukturze obszarowej i dynamicznie rozwijają-cej siĊ dziaáalnoĞci przetwórczej oraz nierolniczych.

Sáowa kluczowe: cele produkcji rolniczej, dochody gospodarstw rolnych, zasoby ziemi, gospodarstwa rolne, gospodarstwa samozaopatrzeniowe, dziaáalnoĞü przetwórcza, dziaáal-noĞü pozarolnicza, struktura obszarowa gospodarstw rolnych

WSTĉP

Procesy transformacji produkcyjnej oraz strukturalnej, zachodzące w gospodarstwach rolnych pod wpáywem gospodarki rynkowej, stanowią waĪny wymiar dostosowania pol-skiego rolnictwa do wymogów integracji europejskiej. WystĊpujące w nim gáówne ten-dencje zostaáy przedstawione na áamach Acta Scientiarium Polonorum, seria Oeconomia w opracowaniu Procesy polaryzacji funkcjonalnej i dochodowej gospodarstw rolnych w warunkach gospodarki rynkowej [Paszkowski 2005, s. 5967]. Z zaprezentowanych w nim rezultatów badaĔ wynika, Īe w zbiorowoĞci indywidualnych gospodarstw rolnych wyáania siĊ liczna grupa jednostek nieprowadzących dziaáalnoĞci rolniczej oraz w mniej-szej liczbie nieosiągająca dochodów z produkcji rolniczej. Praca ukazaáa teĪ zachodze-nie zjawiska polaryzacji dochodowej oraz funkcjonalnej gospodarstw rolnych.

Przeprowadzone w przywoáanym opracowaniu analizy nie udzieliáy jednak odpowie-dzi na wiele pytaĔ. Zaszáa wiĊc potrzeba zbadania, w jaki sposób zasoby ziemi w go-spodarstwach rolnych wpáywają na procesy produkcyjne oraz zaangaĪowanie rolników

(2)

98 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. w dziaáalnoĞü pozarolniczą. OdrĊbną kwestiĊ stanowi problem nasilenia wystĊpowania tych zjawisk w poszczególnych regionach kraju. MoĪna bowiem zakáadaü, Īe w nie-których z nich gospodarstwa rolne coraz czĊĞciej zaprzestają dziaáalnoĞci rolniczej pod wpáywem oddziaáywania gospodarki rynkowej. Istotną kwestią jest wiĊc zbadanie, jak czynnik ten wpáywa na skalĊ dziaáalnoĞci rolniczej gospodarstw rolnych oraz uzyskiwane przez nie dochody.

Celem opracowania jest wiĊc ukazanie zmian w zakresie prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej i realizacji celów produkcji rolniczej przez gospodarstwa rolne, a takĪe struk-tury osiąganych przez nie dochodów z produkcji rolniczej w warunkach gospodarki ryn-kowej w zaleĪnoĞci od zasobów ziemi, przestrzennego poáoĪenia gospodarstwa rolnego i skali uzyskiwanych dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej. Na podstawie literatury przed-miotu moĪna postawiü hipotezĊ roboczą, Īe w warunkach gospodarki rynkowej lepiej sobie radzą gospodarstwa rolne o wiĊkszych zasobach ziemi i wyĪszej skali aktywnoĞci pozarolniczej. Innymi sáowy moĪna twierdziü, Īe koncentracja dziaáalnoĞci gospodarczej w gospodarstwach rolnych (produkcji rolniczej, jak i dziaáalnoĞci pozarolniczej) sprzyja uzyskiwaniu przez nie lepszych efektów produkcyjnych i ekonomicznych. W ukáadzie przestrzennym analizy coraz wyraĨniej nastĊpuje zaĞ róĪnicowanie kraju na regiony o charakterze bardziej i mniej rolniczym.

ZAKRES CZASOWY I TERYTORIALNY, MATERIAàY I METODY ANALIZY Obserwacje odnoszą siĊ do gospodarstw rolnych i dotyczą lat 1996 i 2002. Badania przeprowadzono korzystając z danych GUS-u pochodzących z powszechnych spisów rolnych 1996 i 2002. W tym celu wykorzystano, tak jak poprzednio, publikacje Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego [2004] i Cele produkcji w gospodarstwach rolnych [2004].

W analizach materiaáy, oprócz kryteriów czasu obserwacji, celów produkcji rolni-czej i udziaáu dochodów z dziaáalnoĞci rolnirolni-czej w dochodach ogóáem, pogrupowano wedáug zaangaĪowania gospodarstw rolnych w dziaáalnoĞü rolniczą, zasobów ziemi i typu struktury obszarowej. ZaangaĪowanie w dziaáalnoĞü rolniczą okreĞlono odsetkiem gospodarstw rolnych: a) prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą, b) czerpiących dochody z tej dziaáalnoĞci, a takĪe c) bez dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej. Cele produkcji przyjĊto, tak jak w poprzednim opracowaniu za GUS, jako wykonywanie dziaáalnoĞci rolniczej wyáącznie na potrzeby wáasne, gáównie na potrzeby wáasne i gáównie na rynek [Kierun-ki... 2004]. W kryterium obszarowym wyáoniono grupy gospodarstw o obszarze uĪyt-ków rolnych: 12, 25, 57, 710, 1015, 1520, 2030, 3050, 50100 i powyĪej 100 ha, a poziomu dochodów rolniczych grupy jednostek o udziale dochodów rolniczych: 110,1130, 3150, 5167, 6890 i 91100%.

Typy przestrzenne rolnictwa wyáoniono na podstawie teorii polaryzacji struktury ob-szarowej gospodarstw rolnych. Wedáug jej zaáoĪeĔ, zjawisko to w ukáadzie regionalnym wystĊpuje w pewnych staáych formach o charakterze typów idealnych, wyraĪających we-wnĊtrzne relacje liczby gospodarstw w grupach obszarowych. Na podstawie obserwacji moĪna wyróĪniü 6 jej typów: o strukturze jednostajnie malejącej, o charakterze rozkáa-du normalnego, spolaryzowanej z zaáamanymi obydwoma biegunami, spolaryzowanej

(3)

Wpáyw zasobów ziemi i ich przestrzennego usytuowania na cele produkcji rolniczej... 99

Oeconomia 6 (2) 2007

z zaáamanym biegunem lewym, spolaryzowanej z zaáamanym biegunem prawym oraz w peáni spolaryzowanej [Paszkowski 2000].

W 2002 r. I typ struktury obszarowej gospodarstw rolnych wystĊpowaá tylko w wo-jewództwie Ğlaskim. W II typie struktury podtyp „a” reprezentowane byáy województwa maáopolskie i podkarpackie, a w „b” lubelskie, áódzkie, mazowieckie oraz ĞwiĊtokrzy-skie. W typie V struktury w podtypie „a” odnotowano województwo wielkopolskie, a w „b” kujawsko-pomorskie, podlaskie, i pomorskie. W ostatnim typie struktury (VI) podtyp „a” wystĊpowaá w województwach: dolnoĞląskim, lubuskim, opolskim i zachod-niopomorskim, a „b” w warmiĔsko-mazurskim1. We wskazanym roku nie odnotowano wystĊpowania typów III i IV struktury obszarowej gospodarstw rolnych.

UWARUNKOWANIA OBSZAROWE CELÓW PRODUKCJI ROLNICZEJ I ħRÓDEà DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH ROLNYCH

W ukáadzie obszarowym analizy udziaáy gospodarstw prowadzących produkcjĊ rol-niczą, a wĞród nich osiągających dochody z dziaáalnoĞci rolniczej, gdyby przedstawiü je w formie grafi cznej, przyjĊáy ksztaát paraboli z ramionami skierowanymi w dóá (tab. 1). NajwiĊksza liczba jednostek prowadziáa produkcjĊ rolniczą w przedziaáach 1030 ha uĪytków rolnych. W 1996 r. wartoĞci wskaĨników udziaáu gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą w tych przedziaáach przekroczyáy 99%, w 2002 r. byáy zaĞ o 23 punkty procentowe niĪsze. Tak wiĊc proces odchodzenia gospodarstw rolnych od pro-dukcji rolniczej dotyczyá caáej zbiorowoĞci. Jednak w najmniejszym stopniu odnosiá siĊ on do jednostek, które moĪna obecnie okreĞlaü jako Ğrednioobszarowe. Dywersyfi kacja dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej w analizowanych latach nasiliáa siĊ i w wiĊkszym stopniu odnosiáa siĊ do gospodarstw o mniejszych oraz wiĊkszych zasobach ziemi.

NajwyĪsze odsetki gospodarstw z dochodami z produkcji rolniczej wystĊpowaáy w grupach obszarowych 750 ha. O ile w 2002 r. w przedziaáach o najwiĊkszym area-le uĪytków rolnych udziaáy gospodarstw z dochodami rolniczymi uarea-legáy niewielkiemu obniĪeniu, o tyle w jednostkach maáych (do 5 ha) wzrosáy. W grupie obszarowej 12 ha dziaáalnoĞci rolniczej nie prowadziáo co trzecie gospodarstwo rolne, a wĞród nich do-chodów rolniczych nie uzyskiwaáo co siódme. W latach 19962002 nasileniu ulegá wiĊc proces rezygnacji z produkcji rolniczej i czerpania dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej w gospodarstwach maáych, o obszarze do 5 ha uĪytków rolnych.

WartoĞci indeksów dynamiki ogólnej liczby gospodarstw i prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą przyjĊáy w grupach obszarowych uĪytków rolnych ksztaát paraboli z ramiona-mi skierowanyramiona-mi w górĊ. NajwiĊksze ich wielkoĞci odnotowano w klasach powierzchni 12 ha i 50100 ha, przy czym w zakresie skali 220 ha przyjĊáy one wartoĞci ujemne. Zaobserwowano teĪ zaáamanie wzrostu analizowanych wskaĨników dynamiki w

jednost-1_{Pierwszy typ województw cechuje siĊ rozdrobnioną strukturą i malejącymi faunkcjami}

produk-cyjnymi rolnictwa, drugi strukturą rozdrobnioną i rolnictwem ekstensywnym, trzeci rolnict-wem wysoko rozwiniĊtym i wzglĊdnie poprawną strukturą obszarową (wykazują charakter wybit-nie rolniczy i najwyĪsze odsetki udziaáu rolnictwa w tworzeniu PKB), a czwarty najbardziej poprawną strukturą obszarową, jednak niĪszym poziomem rozwoju rolnictwa niĪ w typie poprzed-nim. Województwa te leĪą w zachodniej i póánocno-wschodniej czĊĞci kraju.

(4)

100 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. kach z przedziaáu powyĪej 100 ha. Zjawisko to moĪna oceniaü pozytywnie, Ğwiadczy bowiem o moĪliwoĞci zachodzenia w najbliĪszym czasie procesu dekoncentracji gruntów w gospodarstwach o najwiĊkszym obszarze i ich przepáywu do jednostek o mniejszej powierzchni.

W latach 19962002 miaá miejsce wysoki przyrost liczby gospodarstw bez docho-dów z dziaáalnoĞci rolniczej we wszystkich grupach obszarowych uĪytków rolnych. Jego nieregularny charakter byá zaĞ spowodowany niewielkimi liczebnoĞciami gospodarstw w pierwszym roku analizowanego okresu.

Z przeprowadzonej analizy struktury ogólnej liczby gospodarstw i liczby gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą w ukáadzie obszarowym wynika, Īe najbardziej liczne byáy przedziaáy powierzchni uĪytków rolnych 25 ha, a nastĊpnie 12 ha. W obu tych zbiorowoĞciach odnotowano duĪą koncentracjĊ jednostek w grupach o maáym i naj-mniejszym areale uĪytków rolnych. Gospodarstwa bez dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej czĊĞciej wystĊpowaáy jednak w klasach o najmniejszej powierzchni uĪytków rolnych (15 ha). àącznie odnotowano w nich 87,1% jednostek.

Badania w ukáadzie obszarowym analizy pokazują silne zróĪnicowanie struktury go-spodarstw rolnych ze wzglĊdu na cele produkcji rolniczej. Udziaáy jednostek produkują-cych wyáącznie i gáównie na potrzeby wáasne malaáy wraz ze wzrostem obszaru uĪytków rolnych, by nastĊpnie nieznacznie wzrosnąü w przedziaáach powierzchni powyĪej 50 ha. Bardziej liczny byá we wszystkich grupach obszarowych ten drugi rodzaj gospodarstw rolnych. Udziaáy jednostek produkujących gáównie na rynek zwiĊkszaáy siĊ zaĞ wraz ze wzrostem obszaru uĪytków rolnych do grupy powierzchni 3050 ha, a nastĊpnie nie-znacznie zmalaáy. W grupie 12 ha uĪytków rolnych tylko 14,7% gospodarstw zbywaáo produkty rolnicze na rynku, w przedziale zaĞ powyĪej 15 ha ponad 96%. Zasoby grun-tów istotnie wiĊc determinowaáy powiązanie gospodarstw rolnych z rynkiem.

Badania potwierdzają tezĊ, Īe cele produkcji rolniczej istotnie determinują poziom osiąganych dochodów jednostek prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą. W grupie gospo-darstw wytwarzających produkcjĊ rolną wyáącznie na potrzeby wáasne tylko 77,8% uzyskiwaáo dochody rolnicze, a w produkujących gáównie na rynek 99,6%. Tak wiĊc rynkowe ukierunkowanie gospodarstw rolnych byáo nie tylko dodatnio skorelowane z prowadzeniem przez nie dziaáalnoĞci rolniczej, ale takĪe z ich nastawieniem na uzyski-wanie dochodów rolniczych.

Udziaáy dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej wedáug celów produkcji rolniczej róĪni-cowane są obszarem uĪytków rolnych [Chmielewska 2002]. Jednak o ile w wypadku gospodarstw powiązanych z rynkiem odsetek jednostek uzyskujących dochody rolnicze we wszystkich przedziaáach powierzchni wystĊpuje w prawie w równym nasileniu, o tyle w produkujących wyáącznie bądĨ gáównie na potrzeby wáasne maleje wraz ze wzrostem areaáu uĪytków rolnych. Jest to zjawisko korzystne z ekonomicznego punktu widzenia. Niemniej jednak za racjonalną nie moĪna uznaü sytuacji braku osiągania dochodów rol-niczych przez gospodarstwa o powierzchni kilkunastu albo i wiĊcej hektarów. UwzglĊd-niając potrzeby ĪywnoĞciowe rodzin rolniczych moĪna przyjąü, Īe gospodarstwa produ-kujące na wáasne potrzeby (socjalne), a nieosiągające dochodów rolniczych, nie powinny wystĊpowaü w przedziaáach o wiĊkszym areale uĪytków rolnych niĪ 2 ha, a co najwyĪej w skrajnych wypadkach 5 ha.

(5)

T

abela 1.

Gospodarstwa domowe z u

Īytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w Polsce w 2002 r

. wed áug Ĩróde á dochodów i obszaru u Īytków rolnych T able 1.

The households with user of farm in Poland in 2002 according to the farms incomes resources and utilised agriculture l

and area

Grupa gospodarstw /

The farms group

Rok Year

Grupy obszarowe (w ha)

Acreage farms group (in ha)

Razem Total 1 í2 2 í5 5 í7 7 í10 10 í15 15 í20 20 í30 30 í50 50 í100 > 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13 Gospodarstwa ogó

áem / Farms – total number

2002 516 817 629 433 216 627 209 851 182 483 83 776 64 059 31 406 1 1 935 4 771 1 951 158 % gospodarstw prowadz ących dzia áalno Ğü rolnicz ą

Percentage of farms with farming activity

1996 92,5 96,4 96,6 98,9 99,2 99,2 99,1 98,7 97,6 97,1 96,6 2002 67,8 80,9 90,4 93,8 95,9 97,1 97,4 97,1 95,5 93,2 82,9

% gospodarstw z dochodami rolniczymi prowadz

ących dzia áal-no Ğü rolnicz ą

Percentage of farms with incomes from forming in farms deling with farming

1996 98,1 99,4 99,8 99,9 99,9 99,9 99,9 99,9 99,8 99,5 99,3 2002 85,9 93,4 97,1 98,3 99,0 99,3 99,4 99,3 98,8 97,5 94,1

Dynamika gospodarstw; 1996 = 100 Dynamics of farms number; 1966 = 100

Ogó áem T otal 12,2 í5,5 í12,7 í19,2 í15,8 í16,1 15,3 61,4 1 18,1 64,6 í4,1 bez dzia áalno

Ğci rolniczej without forming activity

380,9 401,6 461,8 358,3 338,1 240,9 215,8 253,3 308,2 280,6 387,0 prowadz ących dzia áalno Ğü

with forming activity

rolnicz ą í17,7 í20,3 í23,6 í23,4 í18,6 í8,1 13,4 58,8 1 13,4 58,1 í17,8

bez dochodów without incomes from farming z dzia

áalno Ğci rolniczej 525,7 787,1 918,7 890,2 775,9 726,1 769,8 981,0 976,9 746,2 635,7

z dochodami with incomes from farming z dzia

áalno Ğci rolniczej í28,0 í25,5 í25,6 í24,6 í19,4 í8,7 12,8 57,8 1 1 1 ,3 54,9

Struktura obszarowa gospodarstw (%) Acreage farms structure (in %)

Razem total 26,5 32,3 1 1,1 10,8 9,4 4,3 3,3 1,6 0,6 0,2 100,0 prowadz ących dzia áalno Ğü rolnicz ą 21,7 31,5 12,1 12,2 10,8 5,0 3,9 1,9 0,7 0,1 100,0

bez dochodów z dzia

áalno Ğci rolniczej 51,9 35,2 5,9 3,6 1,9 0,6 0,4 0,2 0,1 0,1 100,0

Struktura gospodarstw wed

áug celu

produkcji (%) Farms structure according to the purposes of production (in %)

produkuj

ących wy

áą

cznie na potrzeby w

áasne

produsing exclusively for household consumption

29,7 16,3 5,5 2,5 1,2 0,8 0,6 0,6 1,0 1,0 12,7 produkuj ących g áównie na potrzeby w áasne

produsing mainly for household consumption

55,6 43,6 22,8 1 1,6 5,2 2,5 1,5 1,2 1,4 1,8 30,7 produkuj ących g áównie na rynek

produsing mainly for market

14,7 40,1 71,8 86,0 93,7 96,8 97,8 98,2 97,6 97,2 56,5 razem total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

(6)

cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13

Dynamika gospodarstw; 1996 = 100 Dynamics of farms number; 1966 = 100

produkuj

ących wy

áą

cznie na potrzeby w

áasne

produsing exclusively for household consumption

í10,6 1,0 í12,8 í33,2 í50,1 í51,8 í52,6 í40,9 í17,8 í55,3 í8,4 produkuj ących g áównie na potrzeby w áasne

produsing mainly for household consumption

í29,3 í41,2 í48,4 í50,5 í50,2 í51,5 í44,0 í17,2 42,3 í7,0 í38,7 produkuj ących g áównie na rynek

52,6 1 1,6 í10,8 í17,0 í14,9 í5,3 16,3 62,3 1 18,4 66,0 í1,9

% jednostek z dochodami z dzia

áalno-Ğci rolniczej w prowadz

ących dzia áal-no Ğü rolnicz ą

The share of farms with incomes from farming in dealing with agricultural production

wy

áą

cznie na potrzeby w

áasne produsing

exclusively for household consumption

76,1 80,9 77,1 71,3 66,5 62,2 58,2 55,0 56,8 58,7 77,8 g áównie na potrzeby w áasne produsing

mainly for household consumption

87,7 92,6 94,1 93,0 91,5 88,0 85,9 76,4 65,2 63,3 90,8 g áównie na rynek

98,7 99,4 99,6 99,7 99,8 99,9 99,9 99,8 99,7 98,6 99,6 ħ ród áo: Opracowanie na podstawie Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z u Īytkownikiem gospodarstwa rolnego . GUS, US w Olsztynie. Narodowy Spis Powszechny Ludno Ğci i Mieszka Ĕ. PSR. Olsztyn 2004. Source: Own calculation on the basis Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z u Īytkownikiem gospodarstwa rolnego (Main lines changes of households witk agricultural farms users). Narodowy Spis Powszechny Ludno Ğci i Mieszka Ĕ (National Census of People and Households). PSR 2002 (Common Agricultural Census 2002). GUS (Main Statistical Of fi ce), US w Olsztynie (Statistical Of fi ce in Olsztyn). Olsztyn 2004.

(7)

Bardziej pogáĊbiony obraz procesów zachodzących w strukturze gospodarstw osią-gających dochody z produkcji rolniczej daje analiza przeprowadzona wedáug kryteriów udziaáu dochodów z produkcji rolniczej i powierzchni uĪytków rolnych. Wynika z niej, Īe wraz ze wzrostem obszaru uĪytków rolnych odsetki jednostek o najniĪszym poziomie dochodu z dziaáalnoĞci rolniczej w dochodach ogóáem maleją, w pozostaáych klasach tego drugiego kryterium rosną, a nastĊpnie siĊ obniĪają (tab. 2). W klasach poziomu dochodu rolniczego 1í30%, w grupie uĪytków rolnych 1í2 ha byáo 72,4% gospodarstw, a powyĪej 100 ha – 7,8%. Na przeciwnym biegunie skali dochodowej proporcje te wy-noszą odpowiednio 8,6 i 78,8%. NaleĪy teĪ zauwaĪyü, iĪ wraz ze wzrostem poziomu dochodu rolniczego najwyĪsze ich czĊstotliwoĞci przesuwają siĊ wraz ze zwiĊkszaniem siĊ kryterium obszaru z 26,3% w gospodarstwach o najmniejszej powierzchni do 52,9% w klasie 50í100 ha. Kolejny wiĊc raz potwierdza siĊ teza, Īe wiĊkszy obszar uĪytków rolnych sprzyja zachowaniu przez gospodarstwo rolne bardziej rolniczego charakteru ze wzglĊdu na Ĩródáo czerpanego dochodu.

Przeciwstawne tendencje do wyĪej opisanych wystĊpują w przedziale uĪytków rol-nych powyĪej 100 ha. W tym wypadku odsetki gospodarstw do grupy 51í67% poziomu dochodu rolniczego przyjmują wyĪsze wartoĞci niĪ w klasie uĪytków rolnych 50í100 ha, a powyĪej niego í niĪsze. Wynika z tego, Īe gospodarstwa rolne o najwiĊkszych zaso-bach uĪytków rolnych są do wskazanej wyĪej granicy w wiĊkszym stopniu nastawione na produkcjĊ rolniczą, a powyĪej niej – w mniejszym. Oznacza to, Īe wskazana katego-ria gospodarstw rolnych po przekroczeniu pewnej granicy bardziej intensywnie rozwija formy aktywnoĞci pozarolniczej, stając siĊ coraz bardziej strukturami produkcyjnymi o charakterze nierolniczym. Znaczenie dziaáu produkcji rolniczej w gospodarstwach tych maleje na rzecz innych form aktywnoĞci gospodarczej. MoĪe siĊ to dokonywaü ze szkodą dla produkcji rolniczej.

WskaĨniki dynamiki liczby gospodarstw rolnych osiągających dochody rolnicze ros-ną wraz z obszarem od wartoĞci –27,9% w przedziale 1í2 ha uĪytków rolnych do 111,5% w grupie obszarowej 50í100 ha (w gospodarstwach najwiĊkszych są znacząco mniejsze i wynoszą 55,1%). Podobne ich wielkoĞci moĪna obserwowaü we wszystkich grupach poziomu dochodu rolniczego w dochodach ogóáem. NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe pole zakreĞlone przez ujemne dynamiki liczby gospodarstw rozszerza siĊ wraz ze wzrostem powierzchni do przedziaáu uĪytków rolnych 20í50 ha i udziaáu dochodów rolniczych w dochodach ogóáem do wartoĞci na poziomie 68í90%. O ile ubytek gospodarstw osią-gających dochody rolnicze na poziomie 1í10% wystąpiá w przedziale 1í2 ha, to w klasie dochodu 68í90% w zakresie obszaru 1í50 ha. ZbiorowoĞü gospodarstw osiągających dochody rolnicze w granicach 90í100% malaáa takĪe w przedziaáach powierzchni 5í20 ha. Mniej przystosowanymi do warunków gospodarki rynkowej są wiĊc maáo- i Ğrednio-obszarowe jednostki o charakterze rolniczym, czerpiące dochody gáównie ze Ĩródeá rol-niczych2. Bardziej konkurencyjnymi okazują siĊ zaĞ byü gospodarstwa, nawet o maáych zasobach ziemi, rozwijające jednak dziaáalnoĞü pozarolniczą. Przy tym zbiorowoĞü tych drugich roĞnie nawet w mniejszych grupach obszaru uĪytków rolnych, jeĪeli skala

podej-2_{Zanikanie grup gospodarstw Ğrednio maáych i Ğrednio duĪych oraz koncentracjĊ ziemi}

zaobser-wowaá takĪe W. Józwiak w Niemczech, Austrii i Danii. W. Józwiak (2004): Potencjaá produkcyjny i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych. ZER, z. 4, s. 17.

(8)

104 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. mowanej aktywnoĞci pozarolniczej przyjmuje wiĊksze rozmiary. Podobnie mniej przy-stosowane do warunków rynkowych są teĪ jednostki najwiĊksze (o powierzchni powyĪej 100 ha uĪytków rolnych) niĪ z przedziaáu 50í100 ha. MoĪna oczekiwaü, Īe koncentracja gruntów w gospodarstwach o najwiĊkszej powierzchni w nadchodzących latach nie bĊdzie zachodziü tak dynamicznie, jak w jednostkach duĪych (z przedziaáu 50í100 ha). Tabela 2. Gospodarstwa domowe z uĪytkownikami gospodarstw rolnych wedáug dochodów

z dziaáalnoĞci rolniczej w dochodach ogóáem

Table 2. The households with user of farms according to the farms incomes from agricultural activity in total incomes

Grupa obsza-rowa gospo-darstw The acreage farms group

Gospodarstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą Farms with agriculture activity

ogóáem total bez docho-dów rolni-czych without incomes from farming

gospodarstwa z dochodami rolniczymi the farms with incomes from farming

% dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej w dochodach ogóáem

the share of incomes from forming in total farms incomes (%)

razem total

1í10 11í30 31í50 51í67 68í90 91í100

Struktura gospodarstw w 2002 r. The percentage of farms in 2002

1í2 100,0 14,1 55,9 16,5 4,0 1,0 1,4 7,2 85,9 2í5 100,0 6,6 38,9 26,3 10,1 3,1 4,4 10,7 93,4 5í10 100,0 2,3 14,6 21,7 17,1 8,2 15,2 20,9 97,7 10í20 100,0 0,9 4,0 9,1 12,7 9,5 28,8 35,0 99,1 20í50 100,0 0,6 1,5 3,2 6,2 6,0 32,2 50,3 99,4 50í100 100,0 1,2 1,7 3,0 4,5 3,6 23,1 62,9 98,8 > 100 100,0 2,5 2,6 5,2 6,5 4,5 19,8 59,0 97,5 Razem Total 100,0 5,9 28,6 18,8 10,6 5,1 12,0 19,1 94,1

Dynamika liczby gospodarstw, rok 1996 = 100 Dynamics of farms number; 1996 = 100

1í2 í_17,7 _525,7 í_17,3 í_54,3 í_47,0 í_52,1 í_37,8 _74,8 í_27,9 2í5 í_20,7 _787,1 _713,9 í_43,2 í_46,8 í_54,4 í_54,0 _10,5 í_25,5 5í10 í_23,5 _907,7 _53,7 í_17,0 í_17,3 í_44,7 í_54,0 í_90,7 í_25,1 10í20 í_15,5 _763,3 _62,7 _23,9 _7,5 í_17,6 í_61,3 í_3,1 í_16,2 20í50 25,1 839,1 54,6 61,4 64,1 40,0 í_4,5 _43,1 _24,4 50í100 113,4 976,9 78,0 107,3 121,1 87,2 59,8 142,8 111,5 > 100 58,1 746,2 18,7 48,1 60,9 65,3 37,0 63,8 55,1 Razem Total í_17,8 _635,7 _1,7 í_37,5 í_31,2 í_38,3 í_43,8 _7,9 í_22,1

ħródáo: Opracowanie na podstawie Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego. GUS, US w Olsztynie. NSPLiM. PSR. Olsztyn 2004.

Source: Own calculation on the basis Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego (Main lines changes of households with agricultural farms users). Narodowy Spis Powszechny LudnoĞci i MieszkaĔ (National Census of People and Households). PSR 2002 (Common Agricultural Census 2002). GUS (Main Statistical Offi ce), US w Olsztynie (Statistical Offi ce in Olsztyn). Olsztyn 2004.

(9)

PRZESTRZENNE ZRÓĩNICOWANIE CELÓW PRODUKCJI ROLNICZEJ I DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH ROLNYCH

W przestrzennym ukáadzie analizy udziaáy jednostek z produkcją rolniczą oraz czer-panymi z niej dochodami rosną wraz z przechodzeniem z niĪszych do wyĪszych form struktury obszarowej gospodarstw rolnych – do V typu, a nastĊpnie nieznacznie siĊ ob-niĪają w VI jej typie (tab. 3). Odsetki gospodarstw bez dochodów z dziaáanoĞci rolniczej przyjĊáy ksztaát przeciwny do wyĪej opisanego, tzn. maleją do V typu struktury obszaro-wej, a nastĊpnie rosną. NajwiĊksze liczby gospodarstw rolnych prowadzących produkcjĊ rolniczą oraz osiągających z niej dochody odnotowano w V typie struktury obszarowej, a najmniejsze w jej typie I. NajwiĊksza liczba jednostek produkcyjnych bez dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej ma miejsce w I typie struktury, a najmniejsza w V.

Udziaáy gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą, analizowane wedáug pozio-mu dochodów rolniczych i typów struktury obszarowej gospodarstw rolnych, są znacznie zróĪnicowane w ukáadzie przestrzennym kraju. W typie I struktury przewaĪają jednostki z przedziaáów o najmniejszym odsetku dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej w dochodach ogóáem, a w V oraz w mniejszym stopniu w VI dominują jednostki o wysokim poziomie tej cechy. Generalnie w województwach o bardziej rozwiniĊtej strukturze obszarowej w wiĊkszym nasileniu wystĊpują gospodarstwa czerpiące dochody z dziaáalnoĞci rolni-czej. Odsetek gospodarstw o wyĪszym poziomie dochodów rolniczych niĪ 67% wynosiá w V typie struktury 41,8%, a w I tylko 10,8%. Bardziej poprawna struktura obszarowa sprzyja wiĊc zapewnieniu przez gospodarstwa rolne odpowiedniego poziomu dochodu rolniczego, zapewniającego warunki Īycia i rozwoju rodzinom rolniczym.

W ukáadzie analizy wedáug typów struktury obszarowej gospodarstw rolnych odsetki jednostek z produkcją rolniczą, z dochodami z dziaáalnoĞci rolniczej oraz bez docho-dów z tej dziaáalnoĞci rosną wraz z przechodzeniem od niĪszych do wyĪszych typów tej struktury – do jej V tego typu, a nastĊpnie siĊ obniĪają w typie VI. NaleĪy zauwaĪyü, Īe róĪnice wartoĞci ich udziaáów w poszczególnych typach struktury obszarowej są znacz-ne. W I jej typie tylko 34,1% jednostek powiązanych z rynkiem prowadzi produkcjĊ rolniczą, a 40% osiąga dochody z dziaáalnoĞci rolniczej (tab. 4). Pozytywnym zjawiskiem w województwie o tym typie struktury obszarowej jest niski odsetek gospodarstw rol-nych (2,0%) nieosiągających jakichkolwiek dochodów z produkcji rolniczej.

W typie II struktury analizowane wskaĨniki przyjĊáy wartoĞci poniĪej przeciĊtnych wystĊpujących w caáej zbiorowoĞci gospodarstw rolnych. W typie V struktury w gru-pie gospodarstw powiązanych z rynkiem 75,5% jednostek prowadzi jednak produkcjĊ rolniczą, a aĪ 6,0% z nich nie osiąga dochodów rolniczych. Dochody takie czerpie zaĞ w caáej tej zbiorowoĞci 78,9% gospodarstw rolnych, a w przedziale dochodu rolniczego 68í90% aĪ 97,4%. Grupa województw o V typie struktury obszarowej cechuje siĊ wiĊc najwiĊkszym nasileniem wystĊpowania gospodarstw rolnych nastawionych gáównie na dziaáalnoĞü rolniczą. W tym kontekĞcie pewien dysonans wywoáuje duĪy odsetek jedno-stek produkcyjnych bez dochodów rolniczych. Stan ten spowodowany jest jednak znacz-nym poziomem rozwoju dziaáalnoĞci pozarolniczej na obszarze województw tworzących omawiany typ struktury obszarowej gospodarstw rolnych.

W typie VI struktury obszarowej gospodarstw rolnych tylko 60,8% jednostek pro-wadzi produkcjĊ rolniczą, 66,2% czerpie z niej dochody, a 4,5% nie osiąga z niej

(10)

docho-106 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. dów. W województwach o tym typie struktury gospodarstwa rolne w mniejszym stopniu podejmują takĪe dziaáalnoĞü rolniczą i osiągają dochody rolnicze. PowyĪej przeciĊtnego poziomu ksztaátuje siĊ teĪ w nich odsetek jednostek bez dochodów z produkcji rolniczej i bez jakiejkolwiek dziaáalnoĞci gospodarczej.

Tabela 3. Struktura gospodarstw z dziaáalnoĞcią rolniczą w 2002 r. wedáug dochodów z tej dziaáalnoĞci w dochodach ogóáem i typu struktury obszarowej gospodarstw rolnych Table 3. The percentage of farms with agricultural activity in 2002 according to the level of

incomes from farming in total farms incomes and the type of farms agrarian structure

T

yp struktury obszarowej

The type of the agrarian structure

Ogó

áem

T

otal

W tym gospodarstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą In that farms with agriculture activity

z produkcj

ą rolnicz

ą

with agriculture production bez dochodów rolniczych

without incomes from farming

z dochodami rolniczymi

with incomes from farming

1í10 11í30 31í50 51í67 68í90 91í100 I. 1 100,0 67,1 10,5 29,4 10,8 4,2 1,5 3,1 7,7 56,6 2 a 100,0 83,5 4,9 37,4 20,0 7,3 2,2 3,8 7,9 78,6 b 100,0 84,7 3,9 21,0 16,8 10,5 5,4 10,8 16,2 80,7 razem total 100,0 84,3 4,3 26,6 17,9 9,4 4,3 8,4 13,4 80,0 Razem Total 100,0 82,3 4,8 26,8 17,3 9,0 4,1 8,0 12,9 78,1 II. 5 a 100,0 91,7 4,1 17,7 13,2 9,6 5,3 18,3 23,5 87,6 b 100,0 84,8 4,0 13,8 10,9 8,9 5,5 17,0 24,7 80,8 razem total 100,0 87,4 4,0 15,3 11,8 9,2 5,4 17,5 24,3 83,3 6 a 100,0 75,8 7,0 21,6 12,6 7,1 3,0 8,0 16,4 68,7 b 100,0 79,0 5,1 13,2 8,9 7,0 3,9 13,4 27,5 73,9 razem total 100,0 76,4 6,6 19,8 11,9 7,1 3,2 9,2 18,7 69,8 Razem Total 100,0 83,0 5,1 17,1 11,8 8,3 4,5 14,1 22,0 77,9 Ogóáem Total 100,0 82,9 4,9 23,7 15,6 8,8 4,2 9,9 15,8 78,0

ħródáo: Opracowanie na podstawie Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego. US w Olsztynie. NSPLiM. PSR 2002. Olsztyn 2004.

Source: Own calculation on the basis Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego (Main lines changes of households witk agricultural farms users). Narodowy Spis Powszechny LudnoĞci i MieszkaĔ (National Census of People and Households). PSR 2002 (Common Agricultural Census 2002). GUS (Main Statistical Offi ce), US w Olsztynie (Statistical Offi ce in Olsztyn). Olsztyn 2004.

(11)

Ogólna liczba gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą zmalaáa w latach 1996í2002 o 4,1% (tab. 5). NajwiĊkszą dynamikĊ ich ubytku odnotowano w wojewódz-twach o V typie struktury obszarowej gospodarstw rolnych, w jej I typie miaá zaĞ miej-sce ich niewielki przyrost. WskaĨniki dynamiki ubytku gospodarstw rolnych z produkcją rolniczą i z dochodami z tej dziaáalnoĞci malaáy wraz ze wzrostem stopnia polaryzacji Tabela 4. Udziaáy gospodarstw produkujących gáównie na rynek w 2002 r. wedáug dochodów

rolniczych w dochodach ogóáem i typu struktury obszarowej gospodarstw

Table 4. The share of farms producing maliny for sale in 2002 according incomes from farming in total incomes of farms and the type of farms agrarian structure

T

yp struktury obszarowe

W tym gospodarstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą In that farms with agriculture activity

z produkcj

ą rolnicz

ą

with incomes form farming

1í10 11í30 31í50 51í67 68í90 91í100 I. 1 34,1 2,0 14,7 53,1 79,4 87,1 91,8 67,6 40,0 2 a 25,7 1,6 7,9 30,7 54,4 68,7 74,7 49,8 27,2 b 64,4 4,0 23,6 65,0 86,3 92,8 95,2 87,3 67,4 razem total 51,4 3,1 16,1 52,0 77,9 88,6 92,1 79,8 53,9 Razem Total 50,2 2,9 16,0 52,0 78,0 88,5 92,0 79,2 53,1 II. 5 a 75,2 7,2 31,3 73,2 90,5 95,2 97,5 93,5 78,4 b 75,7 5,2 27,3 69,6 90,0 94,7 97,4 92,5 79,2 razem total 75,5 6,0 29,0 71,1 90,2 94,9 97,4 92,8 78,9 6 a 57,7 4,5 23,7 64,2 85,1 90,5 94,3 84,2 63,1 b 72,3 4,0 22,9 68,1 87,4 94,6 96,2 91,3 77,0 razem total 60,8 4,5 23,6 64,8 85,6 91,5 94,8 86,4 66,2 Razem Total 70,1 5,2 26,5 68,6 88,6 93,9 96,8 90,6 74,3 Ogóáem Total 56,5 3,6 18,4 56,0 81,2 90,4 94,2 84,3 59,8

(12)

108 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. struktury gospodarstw rolnych do V typu struktury obszarowej, by nastĊpnie wzrosnąü. W wypadku jednostek bez dochodów rolniczych odnotowano tendencjĊ przeciwną, tzn. liczba gospodarstw rolnych rosáa wraz ze stopniem polaryzacji struktury obszarowej do V jej typu, a nastĊpnie siĊ obniĪyáa.

Tabela 5. Dynamika gospodarstw w 2002 r. wedáug zaangaĪowania w produkcjĊ rolniczą, dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej i typu struktury obszarowej gospodarstw

Table 5. The dynamic of farms number in 2002 according to engagement in agriculture activity, the share of incomes from farming and acreage farm structure

T

yp struktury obszarowej

Gospodarstwa Farms

prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą powiązane z rynkiem produkujące na

potrze-by wáasne ogó áem total z produkcj ą rolnicz ą

with incomes form farming

z produkcj

ą rolnicz

ą

with agriculture production bez dochodów rolniczych with incomes from farming z dochodami rolniczymi with incomes form farming

z produkcj

ą rolnicz

ą

with agriculture production bez dochodów rolniczych with incomes from farming z dochodami rolniczymi with incomes form farming

I. 1 0,1 í27,5 337,0 í37,2 0,8 770,4 í0,0 í36,7 332,6 í49,8 2 a í3,0 í16,1 664,3 í20,5 9,2 763,2 8,9 í22,3 662,9 í27,8 b í5,3 í17,9 726,1 í21,4 í0,7 863,2 í1,0 í37,5 721,2 í44,8 razem total -4,5 í17,3 700,9 í21,1 0,8 840,9 0,6 í30,5 697,1 í37,0 Razem Total í4,2 í18,1 595,3 í22,3 0,8 831,3 0,5 í31,1 590,1 í38,2 II. 5 a í7,7 í14,1 849,6 í17,6 í1,6 1235,5 í2,0 í38,0 828,8 í47,9 b í5,3 í17,0 792,9 í20,5 í7,0 968,9 í7,2 í37,8 784,9 í48,6 razem í6,2 í15,9 813,8 í19,4 í4,9 1077,7 í5,2 í37,9 801,0 í48,3 6 a í0,0 í19,1 692,2 í25,9 í7,4 1023,2 í8,0 í31,0 681,3 í44,4 b í2,9 í19,0 580,0 í23,7 í9,0 1428,6 í9,3 í37,0 564,5 í50,1 razem total í0,6 í19,1 671,8 í25,4 í7,8 1068,3 í8,4 í32,0 659,8 í45,4 Razem Total í4,1 í17,1 733,4 í21,7 í5,9 1073,4 í6,3 í35,2 720,4 í46,9 Ogóáem Total í4,1 í17,8 635,7 í22,1 í1,9 931,2 í2,3 í32,1 627,8 í40,2

(13)

NajwiĊkszą dynamikĊ ubytku gospodarstw rolnych bez dochodów z dziaáalnoĞci rol-niczej w grupie jednostek powiązanych z rynkiem odnotowano w typie V, a nastĊpnie VI struktury obszarowej. W województwach o typach struktury I i II nastąpiá przyrost gospo-darstw z produkcją rolniczą. Podobny ukáad wielkoĞci zaistniaá w zbiorowoĞci jednostek z dochodami rolniczymi. W wypadku zaĞ gospodarstw rolnych bez dochodów z produkcji rolniczej ich dynamika byáa tym wiĊksza, im wyĪszy byá stopieĔ spolaryzowania struktu-ry obszarowej gospodarstw. Tak wiĊc w zbiorowoĞci gospodarstw rolnych powiązanych z rynkiem w województwach o bardziej spolaryzowanej strukturze obszarowej bardziej dynamicznie przyrastaáa liczba jednostek bez dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej, a wol-niej malaáa tych z produkcją rolniczą oraz z dochodami z takiej dziaáalnoĞci.

ZbiorowoĞü gospodarstw rolnych produkujących na potrzeby wáasne, prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą i z dochodami z tej aktywnoĞci, najdynamiczniej malaáa w woje-wództwach o I i V typie struktury obszarowej, najwolniej zaĞ w jej typie II. Liczba jed-nostek nieosiągających dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej rosáa, podobnie jak w grupie gospodarstw rolnych powiązanych z rynkiem, wraz ze wzrostem polaryzacji struktury obszarowej do V jej typu, by nastĊpnie nieznacznie zmaleü.

Tabela 6. Struktura gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą w 2002 r. wedáug celów produkcji rolniczej i typu struktury obszarowej gospodarstw

Table 6. The percentage of farms dealing with agricultural production in 2002 according to the aims of agricultural production and the type of agrarian farms structure

Typy struktury obszarowej gospodarstw The type of the agrarian

structure

Gospodarstwa produkujące: Farms dealing with forming for:

Ogóáem Total wyáącznie na potrzeby wáasne exclusively for households consumption gáównie na potrzeby wáasne mainly for households consumption gáównie na rynek mainly for sale

I. 1 40,6 39,3 20,1 100,0 2 a 40,4 41,1 18,5 100,0 b 10,4 35,5 54,1 100,0 razem total 21,6 37,6 40,8 100,0 Razem l Total I 23,3 37,7 38,9 100,0 II. 5 a 8,7 33,3 58,0 100,0 b 10,1 28,0 61,9 100,0 razem total 9,5 30,2 60,3 100,0 6 a 22,1 39,8 38,1 100,0 b 16,9 30,7 52,4 100,0 razem total 21,1 38,0 40,9 100,0 Razem Total 14,3 33,4 52,3 100,0 Ogóáem Total 20,4 36,3 43,3 100,0

ħródáo: Opracowanie na podstawie „Cele produkcji w gospodarstwach rolnych”. NSPLiM. PSR 2002. Warszawa, 2004 r., t. 2, s. 4.

Source: Own calculation on the basis „Cele produkcji w gospodarstwach rolnych”. Narodowy Spis Powszechny LudnoĞci i MieszkaĔ (National Census of People and Households). PSR 2002 (Common Agricultural Census 2002). GUS (Main Statistical Offi ce). Warszawa, 2004, tom 2 (v. 2), s. 4 (page 4).

(14)

110 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol. W analizie wedáug celów produkcji rolniczej i typów struktury obszarowej gospo-darstw rolnych udziaáy jednostek produkujących wyáącznie i gáównie na potrzeby wáasne obniĪają siĊ wraz ze wzrostem polaryzacji struktury obszarowej, a nastĊpnie rosną (tab. 6). W pierwszym wypadku zwiĊkszają siĊ z 40,6% w typie I struktury obszarowej do 9,5% w V, a nastĊpnie maleją do 21,1% w jej typie VI. W grupie drugiej odpowiednie wiel-koĞci wynoszą 39,3, 30,2 i 38,0%. Odsetki jednostek produkujących gáównie na rynek wykazują tendencjĊ odwrotną do wyĪej opisanej i rosną wraz ze stopniem spolaryzowa-nia struktury obszarowej z 20,1% w I do 60,3% w V i maleją do 40,9% w VI. NaleĪy zauwaĪyü, Īe w typie V struktury obszarowej jest tylko trzy razy wiĊcej gospodarstw rolnych powiązanych z rynkiem, a w VI dwa razy wiĊcej niĪ w typie I. Udziaá rolnictwa rynkowego w województwie o I typie struktury obszarowej (Ğląskim) jest bardzo maáy. Relatywnie niski jest teĪ w województwach o najbardziej spolaryzowanej strukturze ob-szarowej gospodarstw rolnych.

WNIOSKI

Z przeprowadzonych analiz wynika, Īe gospodarstwami rolnymi nadstawionymi w najwiĊkszym stopniu na dziaáalnoĞü rolniczą są te o zasobach ziemi w granicach 7í50 ha. Jednostki mniejsze czĊĞciej podejmują dziaáalnoĞü wyáącznie pozarolniczą, a o po-wierzchni powyĪej 50 ha í rolniczą áączoną z pozarolniczymi formami aktywnoĞci go-spodarczej. Im wiĊc wiĊkszy obszar zasobów ziemi rolniczej, tym wyĪszy udziaá jedno-stek wytwarzających gáównie na rynek i mniejszy produkujących na potrzeby wáasne.

W latach 1996í2002 nasileniu ulegá proces zaprzestawania produkcji rolniczej i czer-pania dochodów z takiej dziaáalnoĞci w gospodarstwach o maáych zasobach ziemi. Zja-wisku temu towarzyszyá wysoki przyrost liczby jednostek bez dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej w caáym zakresie skali obszarowej uĪytków rolnych. NajczĊĞciej wystĊpowaá on jednak w maáoobszarowych gospodarstwach rolnych.

NajwiĊkszą dynamikĊ ubytku wykazują gospodarstwa rolne o maáym i Ğrednim ob-szarze, przeciĊtnym udziale dochodów rolniczych w dochodach ogóáem i produkujących gáównie na potrzeby wáasne. Liczba jednostek podejmujących produkcjĊ gáównie na ry-nek zmniejszyáa siĊ nieznacznie. Jednak i w tej grupie najbardziej dynamicznie przyrasta-áa liczba jednostek o niskim udziale dochodów rolniczych w dochodach ogóáem (jedno-stek samozaopatrzeniowych). Najbardziej dynamicznie rozwijają siĊ wiĊc gospodarstwa podejmujące róĪne formy aktywnoĞci pozarolniczej. Obszar uĪytków rolnych i cele pro-dukcji rolniczej nie tylko determinują intensywnoĞü i rodzaj prowadzonej dziaáalnoĞci, ale takĪe poziom i rodzaj uzyskiwanych dochodów.

W analizowanych latach obserwowano zjawisko dywersyfi kacji dziaáalnoĞci rolniczej gospodarstw rolnych. CzĊĞciej wystĊpowaáo ono w jednostkach o mniejszym oraz naj-wiĊkszym obszarze.

Negatywnym zjawiskiem obserwowanym w ostatnim czasie jest brak osiągania przez gospodarstwa rolne o znacznym areale zasobów ziemi dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej. W tym wypadku trudno jest bowiem mówiü o produkcji rolniczej na samozaopatrzenie. Przyczyn takiego stanu rzeczy naleĪy wiĊc upatrywaü raczej w zaniku produkcji rolniczej w tych jednostkach, záym nimi zarządzaniu lub w ich uĪytkowaniu ze wzglĊdu na inne

(15)

cele niĪ prowadzenie produkcji rolniczej. Motywem do posiadania gruntów moĪe byü np. cel tezauryzacji ich wartoĞci. Nie moĪna jednak wykluczyü, Īe czĊĞü gospodarstw rol-nych nie rozpoczĊáa jeszcze dziaáalnoĞci rolniczej, gdyĪ zostaáa utworzona np. na grun-tach zakupionych. Zagadnienia te wymagają dalszych obserwacji.

W ukáadzie przestrzennym analizy moĪna wyodrĊbniü cztery grupy województw charakteryzujących siĊ róĪnym poziomem rozwoju rolnictwa i dostosowania do warun-ków gospodarki rynkowej. Są to województwa o rolnictwie wysoko rozwiniĊtym pod wzglĊdem produkcyjnym (typ V), niskim poziomie rozwoju rolnictwa (typ II), poprawnie uksztaátowanej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych i dynamicznie rozwijającej siĊ dziaáalnoĞci przetwórczej (typ VI) oraz z rolnictwem zanikającym (typ I). Najbardziej pozytywne zmiany w rolnictwie pod wzglĊdem rozwoju zachodzą w pierwszej grupie województw. W grupie trzeciej z duĪą intensywnoĞcią wystĊpują jednostki o znacznych zasobach ziemi, wysokiej efektywnoĞci produkcji i rozwiniĊtej dziaáalnoĞci pozarolni-czej. Grupa druga cechuje siĊ jednak rolnictwem tradycyjnym i maáą dynamiką przemian strukturalnych. W grupie czwartej województw znaczący odsetek jednostek produkcyj-nych jest wyáączany z produkcji rolniczej. W tym typie struktury wystĊpują teĪ gáównie gospodarstwa samozaopatrzeniowe.

W ukáadzie analizy wedáug typów struktury obszarowej udziaáy jednostek z produk-cją rolniczą, dochodami z produkcji rolniczej oraz bez dochodów z tej dziaáalnoĞci rosną wraz z przechodzeniem od niĪszych do wyĪszych jej typów. Stopy ubytku gospodarstw rolnych z produkcją rolniczą i z dochodami z tej dziaáalnoĞci maleją w odwrotnym kie-runku. Tak wiĊc bardziej dynamiczne i pozytywne zmiany w charakterze dziaáalnoĞci rolniczej zachodzą w regionach o bardziej poprawnej strukturze obszarowej gospodar-stwach rolnych.

Mniej przystosowane do warunków gospodarki rynkowej są maáo- i Ğrednioobszaro-we jednostki produkcyjne o charakterze wybitnie rolniczym, czerpiące dochody gáównie ze Ĩródeá rolniczych. Bardziej konkurencyjnymi, co potwierdza postawioną na początku opracowania hipotezĊ roboczą, okazują siĊ zaĞ byü gospodarstwa rolne rozwijające dzia-áalnoĞü pozarolniczą. W warunkach gospodarki rynkowej wyĪszą dynamikĊ rozwojową rolnictwa wykazują teĪ regiony o bardziej poprawnej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych. Zasoby ziemi w dalszym ciągu w duĪym stopniu determinują kierunek i dyna-mikĊ rozwojową gospodarstw rolnych.

PIĝMIENNICTWO

Cele produkcji w gospodarstwach rolnych. NSLiM. PSR 2002. Warszawa, marzec 2004.

Chmielewska B., 2002: Samozaopatrzenie w rolnictwie. Studia i Monografi e, nr 110. IERiGĩ, Warszawa.

Józwiak W., 2004: Potencjaá produkcyjny i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych. ZER, z. 4, s. 3í18.

Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z uĪytkownikiem gospodarstw rolnego. GUS, US w Olsztynie. Narodowy Spis Powszechny LudnoĞci i MieszkaĔ. Powszechny Spis Rolny 2002. Olsztyn 2004.

(16)

112 S. Paszkowski

Acta Sci. Pol.

Paszkowski S., 2005: Znaczenie pozarolniczej dziaáalnoĞci gospodarczej w dochodach gospodarstw domowych w Polsce. Zeszyty Naukowe Szkoáy Gáównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki ĩywnoĞciowej, Nr 57, s. 71í84. Paszkowski S., 2005: Procesy polaryzacji funkcjonalnej i dochodowej gospodarstw rolnych

w warunkach gospodarki rynkowej. Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia, Nr 4, s. 59–67.

Sikorska A., 2003: Gospodarstwa socjalne w strukturze spoáeczno-ekonomicznej wsi. Studia i Monografi e, nr 117. IERiGĩ, Warszawa.

Szemberg A., 2003: Indywidualne gospodarstwa rolne w Ğwietle statystyki GUS z 2002 roku. Prze-gląd regionalny. Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy, z. 487. IERiGĩ, Warszawa.

SzymaĔski W., 1996: Makroekonomiczne bariery przemian strukturalnych w rolnictwie. MoĪliwo-Ğci i sposoby ich áagodzenia. Strategiczne problemy rozwoju polskiego rolnictwa. PBZ 38-05, nr 11, IERiGĩ, Warszawa.

WoĞ A., 2003: Szanse i ograniczenia przeksztaáceĔ strukturalnych polskiego rolnictwa. Komunika-ty, RaporKomunika-ty, Ekspertyzy. Nr 491.

THE IMPACT OF ACREAGE AND SPATIAL DIFFERENTIATION OF THE FARMS ON ECONOMIC ACTIVITY AND INCOMES FROM FARMING IN POLAND

Abstract. The paper presents some changes in sector of individual farms in Poland under conditions of market-oriented economy. In the population of all farms is possible to observe the dynamic increase of a farms group without farming activity, and not getting incomes from agricultural productions. As a positive result of changes ones can treate the increase of farms linked to agricultural markets, characterized by higher acreage of farms than other and greate angagement in getting incomes from agriculture. The searches show also the space differentiation of regions in the scope of agricultural production purposes. It is possible to isolate four groups of voivodeships; one with high developed agriculture, second with low developed agriculture, third with well developed agrarian structure and non agricultural economic activity, and fourth with declaining agriculture.

Key words: The aims of agricultural production, incomes of farms, land resources, farms, gospodarstwa samozaopatrzeniowe, processing activity, non agricultural activity, acreage farms structure, farms’ selfsupply