Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski : analiza tekstologiczna - inwersja

Małgorzata Kurianowicz

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek

płd.-wsch. Polski : analiza

tekstologiczna - inwersja

Prace Językoznawcze 14, 167-176

2012

2 0 1 2

UWM PRACE JĘZYKOZNAWCZE ZESZYT XIV

167-176

M ałgorzata Kurianowicz

Białystok

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski.

Analiza tekstologiczna - inwersja*

The old print Gospel 1771 from south - east Poland.

Syntactic analysis - inversion

The main aim of this article is a syntactic analysis concerning the word order in three

Church Slavonic texts.

Słowa kluczowe: ję z y k o z n a w s tw o , E w a n g e lia rz , s k ła d n ia c e r k ie w n o s ło w ia ń s k a , in w e r s ja Key words: lin g u is tic s , G o s p e l, C h u r c h - S la v o n ic s y n ta x , in v e rs io n

Będące przedmiotem niniejszej analizy ołtarzowe1 tetraewangelium2 jest

własnością Prawosławnego Stauropigialnego Klasztoru św. Onufrego położonego

w płd.-wsch. Polsce, na zachodnim brzegu Bugu3, w odległości 2 km na wschód

od wsi Jabłeczna (woj. lubelskie). Sam zabytek, jako napływowy, wydany

został w języku cerkiewnosłowiańskim (dalej: cs.) w drukarni Ławry Kijowsko-

-Pieczerskiej w marcu 1771 r. W tamtych czasach była to największa i najprężniej

działająca typografia Rusi.

Co się zaś tyczy samego starodruku, to nawet najbardziej szczegółowa

monografia na tem at historii klasztoru autorstwa ks. protoprezbitera Serafina

* N in ie jsz a p u b lik a c ja p o w sta ła ze śro d k ó w M N iS W n a n au k ę, w ra m ach g ra n tu p ro m o to rsk ie g o n r N N 1 0 4 0 5 7 7 4 3 8 pt.

Biblia Ostrogska i XVIII-wieczna Ewangelia klasztoru w Jabłecznej - cerkiewno-

-słowiańskie zabytki redakcji ruskiej.

1 S cs. HAnpECT«AkHOE. W lite ra tu rz e p rz e d m io tu u ż y w a n a je s t w y m ie n n ie n a z w a

ewangeliarz

liturgiczny

sta n o w ią c y u sta w o w o część w y p o s a ż e n ia ołtarza. Z ob. A . Z no sk o :

Słownik cerkiewno-

słowiańsko-polski.

B ia ły sto k 1996, s. 100.

2 Je st to k o d ek s z a w ie ra ją c y p e łn y te k s t p ie rw sz y c h k sią g N o w e g o T estam en tu w g p o w szech n ie p rzy jęteg o p o rząd k u , tzn. M a teu sz, M a rek , Ł u k asz, Jan. U ż y w a n e są ró w n ież n a z w y

tetrum, tetr,

czteroewangeliarz.

Z ob. L. M o szy ń sk i:

Wstęp do filologii słowiańskiej

. W arsz a w a 2 0 0 6 , s. 1 3 3 -1 3 4 ; J. O sta p czu k :

Cerkiewnosłowiański przekład liturgicznych perykop okresu Paschalnego święta

Pięćdziesiątnicy w rękopiśmiennych ewangeliarzach krótkich.

W a rsz aw a 20 1 0 , s. 104.

3 P rz ez w ię k sz o ść cz a su sw eg o istn ie n ia k la sz to r z n a jd o w a ł się n a w sc h o d n im b rz e g u B ugu. N a brzeg zachodni, obecnie polski, trafił dopiero w w y n ik u regulacji rzeki dokonanej w drugiej połow ie X IX w.

Żeleźniakowicza4 nie wspomina, w jakich okolicznościach Ewangeliarz stał się

własnością jabłeczyńskich mnichów.

Według autorów Drukarzy dawnej Polski w momencie, gdy Kijów ostatecznie

odpadł od Polski (1686 r.), bezpośrednia łączność ziemi kijowskiej z Rzeczpos­

politą urwała się niemal całkowicie5. Jednak już sam fakt pojawienia się kijowsko-

-pieczerskiego Ewangeliarza z 1771 r. w klasztorze św. Onufrego przeczy temu.

Również historia drukarni kijowskiej nie potwierdza tej tezy6. Co więcej, traktat

Grzymułtowskiego (1686 r.), na mocy którego Kijów został przyłączony do Rosji,

przyznawał metropolicie kijowskiemu jurysdykcję nad Kościołem prawosławnym

w Rzeczypospolitej (artykuł IX)7, a więc łączność między tymi ziemiami

była kontynuowana. Zatem nie powinien dziwić fakt, iż zakupiony bądź też

podarowany Ewangeliarz, który wyszedł spod prasy kijowskich zakonników, stał

się własnością prawosławnego klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej.

Poddane analizie tetraewangelium bez wątpienia jest starodrukiem8, który

zachowuje typową dla tego rodzaju tekstów kolejność prezentacji ksiąg poszcze­

gólnych ewangelistów (tzn. Mateusz, Marek, Łukasz, Jan). Jednakże z uwagi na to,

iż był on przeznaczony również do celów liturgicznych, dostosowany został do czytań

na poszczególne dni roku cerkiewnego9, tzn. pełni też rolę ewangeliarza-aprakosu10.

Poczynając od XIV w. aprakosy były używane w praktyce cerkiewnej coraz rzadziej11,

4 Z ob. С. Ж е лезн яко ви ч :

История Яблочинского Свято-Онуфриевского монастыря в трех

томах. Яблочинский монастырь в самостоятельном Польско-Литовском государстве 1747/8­

-1795.

Т. 1. В а р ш а в а 2006.

5 A . K a w e c k a -G ry c z o w a , K . K o ro tajo w a, W. K rajew sk i:

Drukarze dawnej Polski o d X V d o XVIII

wieku.

Z e sz y t 6:

Małopolska - ziemie ruskie.

W ro c ła w -K ra k ó w 1960, s. 141.

6 Z o b . Ф . И. Т итов:

Типография Киево-Печерской Лавры. Исторический очерк 1606-1616­

-1916 гг.

Т. 2. К и ев 1916.

7 M onaster w Jabłecznej należał do m etropolii kijowskiej do 1795 r. (trzeci rozbiór Polski).

8 J a k p o d aje K aro l E streich er, sta ro d ru k to k sią ż k a w y d a n a m ięd zy ro k iem 1501 a 1800 (31 X II).

C e c h u je go ręczn e w y tw arzan ie w s z y stk ic h sk ła d n ik ó w : p ap ieru , ty p o g rafii, e w en tu aln ie ilu stracji i opraw y. Z ob. A . B irk en m ajer, B. K o co w sk i, J. T rz y n ad lo w sk i:

Encyklopedia wiedzy o książce.

W ro c ła w - W a rsz a w a -K ra k ó w 1971, s. 2224.

9 O k re s I, ro z p o c z y n a ją c y ew an g e liarz, o b ejm u je c zas o d P asc h y do P ięćd ziesiątn icy . O k re s II - o d P ię ć d z ie sią tn ic y do P o c z ą tk u N o w e g o R o k u C e rk ie w n e g o (1 IX ). O k res III trw a o d N o w e g o ro k u C e rk ie w n e g o do W ielk ieg o P o stu i o k re s IV - od W ie lk ie g o P o stu do Paschy.

10 T erm in

aprakos

(scs. дпрдкесъ, «прдкосъ, прдкосъ) p o jaw ił się w te k sta c h sło w ia ń sk ich p o d k o n iec X III w. Je st to w y b ó r lek cji ew a n g e lic z n y c h cz y ta n y c h w czasie cerk ie w n y c h n ab o żeń stw w n ied ziele i św ięta. Z a w ie ra o n te k s ty ew a n g e lic z n e p o d z ie lo n e n a p e ry k o p y lek cy jn e d la k ażd eg o d n ia ro k u litu rg ic z n e g o w następ u jącej k o lejn o śc i: Jan, M a teu sz, p ie rw sz a część M arka, Ł u k a sz , d ru g a część M a rk a. Z ob. Г. Д ьячен ко:

Полный церковно-славянский словарь.

М о с к в а 2 0 0 1 , s. 716. O nazw a ch u ż y w a n y c h do o k re śla n ia e w a n g e lia rz y zob. J. O sta p czu k :

Cerkiewnosłowiański przekład liturgicznych

perykop...

P rz y p is n r 6, s. 2 1 -2 2 .

11 J. O sta p czu k w y m ien ia tylko cztery starodruki

aprakosów

z X V II-X V III w. (U herce 1620 r., Ł u ck 1640 r., L w ó w 1706 r., K ijó w 1707 r.). W X V III w.

tetraewangelium

b yło ju ż ta k m o cn o zak o rzen io n e w tradycji cerkiew nej, iż w e w stępie do w y danego w 1707 r. w K ijow ie

Ewangeliarza

w y d aw cy uprzedzali czy teln ik a przed ew en tu aln y m zd ziw ien iem , ja k ie m ó g ł w yw ołać n ieznany im d o tąd sposób u ło żen ia E w angelii. Z m ianę, je ś li chodzi o liczbę d ru k o w an y ch

aprakosów,

przynosi dopiero w ie k X IX . N ajn o w szy

ewangeliarz-aprakos

, zaw ierający te k s t zap isan y rów nolegle w ję z y k u cerk iew n o sło w iań sk im i rosyjskim ,

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski 169

stanowiły wręcz unikat na rynku wydawniczym, a ich funkcje przejęły tetra12. Według

A. A. Alekseewa13 spowodowane to było przede wszystkim pojawieniem się tańszego w

porównaniu z pergaminem materiału pisarskiego (tj. papieru), bardziej ekonomicznego

rodzaju pisma (półustawu), jak i przeprowadzanymi reformami liturgicznymi, tj.

wpływem monastycznej praktyki liturgicznej14 na praktykę liturgiczną parafii15.

Do analizy porównawczej zostały wybrane dodatkowo dwa teksty: Kodeks

M ariański (dalej: KM), sporządzony w XI w., a odnaleziony dopiero w 1842

r. na św. Górze Atos w monasterze pw. Najświętszej Maryi Panny (skąd też

wywodzi się jego nazwa) oraz Ewangeliarz Ostromira (dalej: EO). Ten jeden

z najcenniejszych i najstarszych16 datowanych cerkiewnosłowiańskich apra-

kosów rękopiśmiennictwa starosłowiańskiego redakcji ruskiej powstał na pod­

stawie bułgarskiego oryginału17 w latach 1056-1057 w Nowogrodzie Wielkim.

Przepisany został przez diakona Grzegorza18 na polecenie Ostromira - wojewody

i posadnika księcia Izasława kijowskiego.

Cechą charakterystyczną języka scs. był swobodny szyk wyrazów w zdaniu.

Ta dowolność prowadzić m ogła do tego, iż tłumacze przygotowując tekst starali

p o jaw ił się w 20 0 7 r. pod red ak cją A . A . A lekseew a. Z ob. J. O stapczuk:

Cerkiewnosłowiański przekład

liturgicznych perykop...

, s. 2 6 -2 8 .

12 А . А . А лексеев:

Текстология славянской библии.

С анкт-П етерб ург 1999, с. 3 2 0 -3 2 1 ; A . N au - m ow :

Domus Divisa: studia nad literaturą ruską w IRzeczypospolitej.

K rak ó w 2002, s. 106.

13 А . А . А л ексеев:

Текстология

..., с. 320.

14 W k laszto rach , z g o d n ie z tzw . u sta w em (ty p ik o n e m ) S au d y jsk im i Je ro zo lim sk im , n ab o żeń stw o e u c h a ry sty c z n e ce le b ro w a n e j e s t co d zien n ie.

15 W parafia ch c e le b ra c ja liturgii po T y g o d n iu M ęk i P ańskiej i o k re su P asc h a ln e g o o d b y w a ła się ty lk o w so b o ty i niedziele.

16 D o 2 0 0 0 r. (o d n a le z ie n ie

Kodeksu Nowogrodzkiego)

E O u z n a w a n y b y ł z a n a jsta rsz y d a to w an y zab y tek . Z ob. А . А . А л ек сее в :

О новгородских вощеных дощечках начала X I в.

„Р у с с к и й язы к в н аучн ом о с в е щ е н и и ” 2 0 0 4 . № 2 (8), c. 2 0 3 -2 0 8 . P u b lik a c ja d o stę p n a ta k ż e w fo rm ie elek tro n iczn ej p o d ad re se m < w w w .ru sla n g .ru /d o c /rja n o 0 8 .p d f>.

17 W n auce istn ieje k ilk a te z d o ty c z ą c y c h o ry g in ału , n a p o d sta w ie k tó reg o p o w sta ł E O . U cze n i są zg o d n i co do teg o , iż d u ż ą ro lę o d e g ra ły tu

Karty Kuprianowskie (Nowogrodzkie) X -X I w.

W edług ro sy jsk ie g o lin g w isty F. F. F o rtu n a to w a te d w a rę k o p isy m ia ły je d e n w sp ó ln y o ry g in ał, z k tó reg o zo stały przep isan e . J e d n a k ję z y k E O w sto su n k u do

Kart Kuprianowskich

j e s t starszy. Z ob. Ф . Ф . Ф ортунатов:

Состав Остромирова евангелия.

[W :]

Сборник статей, освященных почитателями академику

и заслуженному профессору В. И. Ламанскому по случаю пятидесятилетия его ученой

деятельности.

Ч. 2. С а н к т -П е тер б у р г 1908, с. 1 4 1 6 -1 4 7 9 . Z k o lei serbski u c z o n y M . V. M o sin stw ie rd ził, iż E O je s t k o p ią k o d ek su , k tó reg o p o z o sta ło śc ią są w łaśn ie

Karty Kuprianowskie.

Z ob. M . V M osin:

Novgorodski listići i Ostromirovo jevandelje.

„ A rh e o g ra fsk i p rilo z i” 5. B e lg ra d 1983, с. 7 -6 4 , a ta k ż e А . А . А л ек сее в:

Остромирово Евангелие и византийско-славянская традиция Священного

Писания.

Р о с с и й с к а я н а ц и о н а л ь н а я б и б л и о тек а 2 0 0 7 , < w w w .n lr.ru /ex ib /G o sp el/o str/alex eev .h tm l>.

P o g lą d te n zd o b y ł w śró d sla w istó w n a jw ię k sz e uznanie.

18 P ra ce trw a ły sie d em m ie się c y - o d 21 p a ź d z ie rn ik a 1056 r. do 12 m a ja 1057 r. (2 0 4 dni).

O n iep rz y p a d k o w o śc i d a t ro z p o c z ę c ia i z a k o ń c z e n ia E O szerzej zob. Е. В. К р у ш ел ьн и ц к ая:

Остромирово

евангелие (1056-1057 гг.) и Российская национальная библиотека: хранение и изучение памятника.

Р о с с и й с к а я н а ц и о н а л ь н а я б и б л и о тек а 2 0 0 7 , < w w w .n lr.ru /e x ib /G o sp e l/o str/in d e x .h tm l>. L. M o szy ń sk i n a p o d sta w ie d a n y c h z a w a rty c h w p o sło w iu w y liczy ł, iż d ia k o n G rzeg o rz d zien n ie m u siał p rzy g o to w ać (w raz z o rn a m e n ta m i) 3 d w u sz p a lto w e strony. Z ob. L. M o szy ń sk i:

Wstęp do filologii

..., s. 121.

się zachować wierność oryginałowi, w istocie tracąc w ten sposób wierność

stylu, zmieniając pierwotny styl oryginału w nienaturalnie podniosły styl

przekładu. Służyło temu wplatanie archaizmów i starohebrajskich idiomów, np.

Испытали сердца и оутршвы,

^{б ж е}

правоверию [Który badasz serca i nerki, Boże

sprawiedliwy] (Ps. 7:10) - „serce i nerki” w znaczeniu „umysł i uczucia”; struktur

gramatycznych, np. paralelizm składniowy - Въ начал'к в'Ъ слов© и слов© в'к къ вг#

и вгъ в'Ъ слово [Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było

Słowo] (J 1:1); częste stosowanie zaimków dzierżawczych w postpozycji, np. бче

нашъ19. Jednak według niektórych filologów autorzy Biblii wcale nie stosowali

specjalnej stylizacji, lecz jej styl odpowiadał ówczesnemu językow i i nie różnił

się od stylu równolegle powstających tekstów greckich czy też hebrajskich20.

Najczęstszym typem różnic syntaktycznych, jakie można zaobserwować w

porównywanych zabytkach, jest inwersja (szyk przestawny). Niekiedy powstałe w

ten sposób pary wyrazów nazywane są „odwróconymi dubletami” (ros. обратные

дублеты), tj. parami, w których człony zamienione zostają miejscami, przy czym

wszystkie ich funkcje pozostają niezmienne21.

Przeprowadzona analiza pozwoliła wyróżnić 146 różnic syntaktycznych,

które m ożna sklasyfikować w następujący sposób:

1) szyk EJ jest inny niż KM (zgodny z EO) - 2 przykłady,

2) szyk EJ jest inny niż EO i KM (EO i KM są zgodne) - 134 przykłady,

3) wszystkie teksty różnią się szykiem - 10 przykładów.

Są to 3 z 4 możliwych wariantów. Zabytki nie odnotowują przykładów, gdy

szyk EJ jest inny niż EO (zgodny z KM).

Wszystkie z dostrzeżonych różnic nie będą mogły być zaprezentowane ze

względu na ich liczbę, jednakże każdy z wariantów zostanie opatrzony przykładami.

1. Szyk EJ jest inny niż KM (zgodny z EO) - 2 przykłady.

M t 14:19 EJ преломивъ

^{д л д е}

оучыкюллъ ул^вы

EO пр'клоллль

ДЛСТЬ ОуЧЕИИКОЛЛЪ

ХЛ’ЬвЫ

KM пр'клоллъ ХЛ'ЪвЫ

ДЛСТЪ ©уЧЕЫИКОЛ\Ъ

M t 24:44 EJ

в о ы ь ж е

часъ

^{ие ллиите}

EO

в ъ ы ь ж е

часъ

^{ие ллиите}

KM вь

и ь ж е не л л ъ н и т е

часъ

19 W o ry g in ale h eb rajsk im n ie m a m o ż liw o śc i in n eg o szyku. S zy k p o stp o z y c y jn y je s t w ięc ty p o w y d la ję z y k a o ry g in ału , naturalny, a w z w ią z k u z ty m n ie n ad aje m u przez to p o d n io sło ści. N a to m ia st za sto so w a n ie in w ersji w p rz e k ła d z ie d o p ro w a d z iło do „ u w z n io śle n ia ” tek stu , p o m im o że o ry g in a ł ta k i nie je s t. Z ob. M . Piela:

Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu.

K ra k ó w 2 0 0 3 , s. 13.

20 Z ob. M . P iela:

Jakiego przekładu Biblii hebrajskiej brakuje w Polsce?.

„ S tu d ia Ju d a ic a ” R. 10, 2 0 0 7 , n r 2 (2 0 ), s. 2 3 5 -2 5 0 .

21 М . И . Ч ер н ы ш ева:

Вопросы об истоках лексической вариантности в ранних славянских

переводах с греческого языка: переводческий прием «двуязычные дублеты».

„ В о п р о с ы яз ы к о зн а н и я ” 1944. № 2, c. 9 7 -1 0 7 ; M . W ro n k o w sk a:

Konstrukcja podwójnego przeczenia w Czteroewangeliarzu

Przemyskim.

Cz. I. „ R o c z n ik S la w isty c z n y ” 1981. T. X L II, s. 3 7 -4 3 .

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski 171

2. Szyk EJ jest inny niż EO i KM (EO i KM są zgodne) - 134 przykładów, np.:

Mk 14:53 EJ

H K N H H tN H ą h l H C T d p ą h l

EO

^h C T d p h ą H h K iłH H ^ K h H H ą H

KM

i C T d p h ą H h K iiN H a c h N H ą H

Łk 14:21 EJ

H C A E n h I A H ^ p W M h l A

EO

H ^ p O M b l l A H C d E l l h l A

KM

H ^ p O M b l A H C d E l l h l A

J 11:44 EJ

W E A S A N T i p $ K A A \A H NOrAAAA

EO

O E A SA N T » NOrAAAA H pJRKAA\A

KM

« E A S A N l i NOrAAAA H p X K A A \A

M t 26:15 EJ

N T © M H ^O lfJETE A A T M

EO

M h T O \O lfJE T E AAM A A T M

KM

M h T O ^ O U IT E T E AAM A ' * ™

Łk 1:24 EJ

^A/VnE COTBO pM

EO

C h T B O p M A V h N E

KM

C h T B O p M A \ h N E

M t 17:17 EJ

A O K OaE B & \ 8 C li BAAAH

EO

^{A O K Oa}E C h BAAAH E X A K

KM

^{A « KOa}E C h BAA\M E ^ A *

Mk 16:18 EJ

NE B p E A H T lt H^Tj

EO

M((Tł NE B p E A H T T i

KM

H((Tł NE B p E A H T T ł

J 10:17 EJ

A 3 t A 8 m 8 n O A A rA ld

EO

A 3 t llO A A r A IK A I N X AAOIJK

KM

A 3 t n O A A r A № AU1JK AAOlffi

Mk 16:10 EJ

C h NH A Vh B hIB U JhlA M i

EO

B h lB lilN H H A Y h C h NHAVh

KM

B h lB T iU lH A M i C h NHAVh

Mk 16:18 EJ

M T O C A\EpTNO MCnYlOTTi

EO

C h A \ p h T h N © N h T O H C IlH IK T h

KM

C h A \p T jT T iN © M T O M CnM BRTTi

Łk 8:14 EJ

CBEpiU AIO T Ti I1AOAA

EO

I1AO AA T B O p A T h

KM

I1AO AA T B O p A T T i

Łk 12:39 EJ

NE Bhl fl,A A h

EO

NE A dA ' h B U

KM

NE A dA,h BH

Łk 7:38 EJ

с т а в ш и при иог& его создди

EO

с т а в ъ ш и з а д и при n o ro tf кго

KM

с т а в ъ ш и з а д и при n o ro tf его

J 11:47 EJ

^ллнога зидмешА творитъ

EO

зидмеиига л л ъ н о га творить

KM с

идмеии'к мъиогд творитъ

Jak m ożna zauważyć, że inwersji podlegały różne części mowy: rzeczowniki,

czasowniki, przymiotniki, zaimki, przyimki, przysłówki, spójniki, partykuły,

a tym samym różne części zdania. Jej celem było zazwyczaj nadanie tłumaczeniu

bardziej podniosłego charakteru, uwydatnienie wartości semantycznej lub

logicznej, podkreślenie stosunku emocjonalnego, intonacji, rytmizacji, a przez

to podkreślenie odmienności tekstu sakralnego. Z tych 134 wyekscerpowanych

jednostek 22 (16%) dotyczą przestawienia partykuły

^{ж е}

lub

^{c a .}

a) 9 przykładów przestawienia partykuły ca (EO i KM są zgodne):

EJ EO KM

M t 6:9

/П О А И ТеС А в ы м о л и т е в ы с а м о л и т е в ы с а

M t 28:5

не в о й т е с А в ы не В О И Т А В Ы С А не В О И Т А В Ы С А

Mk 2:9

Ф п ^ ф А Ю т с А т е в к О Т Ъ П О у ф Л 1 Ж Т Ъ Т И С А О Т Ъ П О ^ Ш Т Д Ж Т Ъ Т И С А

Łk 8:28

/ПОЛЮ СА Т И ЛЛОЛЖ Т И С А М О Л Ж Т И С А

M t 17:25

Ч Т О Т И М И И Т С А Ч Ъ Т О Т И С А м ь н и т ь Ч Т О Т И С А м ь и и т ъ

M t 18:4

С М И р И Т С А с а с ъ м к р и т ь С А С Ъ М 'Ь р И Т Ъ

Łk 10:16

/пене Ф м е т д е т с А м е н е с а о т ъ м 'к т д к т ь м е н е с а о т ъ м 'к т л д т ъ

Łk 24:35

П О З Н А С А С А ПОЗИД С А ПОЗИД

J 10:35

р Д З О р И Т И С А С А р д з о р и т и С А р д з о р и т и

Partykuła zwrotna

ca

obecnie w języku rosyjskim jest pisana zawsze w pozycji

przyczasownikowej, wyłącznie w postpozycji do niego i zawsze łącznie22 (stąd też

jej nazw apostfiks). W języku scs. forma zaimka zwrotnego

ca

w związku z tym,

iż była formą ortotoniczną, przez długi czas mogła pojawiać się w zdaniu

w sposób swobodny, tj. w prepozycji lub w postpozycji do czasownika, mogła

ona również być oddzielona od czasownika innymi słowami (przyimkiem,

zaimkiem lub partykułą). Dowolność ta zarejestrowana została w EO i KM.

Jednak już w X II-X III w. forma

ca

zaczęła stopniowo tracić swoją akcentową

niezależność, przyłączając się do sąsiadującego z nią słowa23. Proces ten

22 W z w ią z k u z tym , iż E O n ie sto su je p o d z ia łu te k stu n a w y ra z y (b ra k sp a cji) tru d n o je s t o kreślić, cz y p a rty k u ła сд p isa n a b y ła łąc z n ie , czy też nie. W rę k o p isa c h p rz e rw y ro b io n e b y ły d o p iero po z a m k n ię ty c h je d n o s tk a c h fraz eo lo g ic zn y ch , po k tó ry c h sta w ian o k ropkę, n ajczęściej p o d w y ż sz o n ą do p o ło w y litery. P o d ział n a sło w a w w y d a n ia c h sta ro sło w ia ń sk ic h te k s tó w w p ro w ad zili d o piero ję z y k o z n a w c y -w y d a w c y . Z ob. L. M o szy ń sk i:

Wstęp do filologii...,

s. 118.

23 А . М . С е ли щ ев :

Старославянский язык.

Ч. I. М о с к в а 1951, с. 113.

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski 173

przebiegał jednak powoli. Należy w tym miejscu odnotować fakt iż, gdy w EO

i KM partykuła ca zanotowana jest zarówno w postpozycji, jak i prepozycji w

stosunku do czasownika, a w niektórych przypadkach oddzielona jest również

od czasownika partykułą, to XVIII-wieczny EJ notuje wyłącznie przypadki

bezpośrednio postpozycyjne w stosunku do czasownika. W Moskwie jeszcze w

połowie XVI w. partykuła zwrotna ca umiejscawiana była w sposób dowolny.

Jednak już na początku XVII w. jej swobodne użycie w mowie potocznej stanowiło

rzadkość24. W XVIII w., jak ilustruje to EJ, proces umiejscowienia morfemu ca

w bezpośredniej postpozycji do czasownika w języku cs. (na podobieństwo jęz.

ros.) był już całkowicie zakończony.

b) 12 przykładów przestawienia partykuły Ute (EO i KM są zgodne):

EJ

M t 10: 28 о ^ бойтеса же

M t 24:20

Łk 1:11 [ абиса же

Łk 1:64 шверзошдса же

Łk 8:38

Łk 9:43 ДИВЛАХ&СА ЖЕ

Łk 23:36

Р 8 глХ 8 с а ж е елл&

Łk 15:28 рдзгы'кБаБСА же

Łk 24:37

J 1:38 шврдфСА же

J 6:52 ПрА\8СА ЖЕ

J 21:1

EO

«СБОИТЕ ЖЕ СА

МОЛИТЕ ЖЕ СА

ГА. В И ЖЕ СА

ОТВрЬЗОША ЖЕ СА

МОЛОДЫЕ ЖЕ СА

ДИВЛ’кдХЖ ЖЕ СА

ржгддхж ЖЕ СА 1ЕЛЛ&

рДЗГН'квДБЪ ЖЕ СА

«СВ№БЪШЕ ЖЕ СА

ОБрДфЬ ЖЕ СА

пьргадх8 же са

1АБИ ЖЕ СА

KM

БОИТЕ ЖЕ СА

МОЛИТЕ ЖЕ СА

*квИ ЖЕ СА ЕЛЛОу

ОТВр'кСА ЖЕ СА

МОЛ'кдШЕ ЖЕ СА

ДИВЛ’кдХЖ ЖЕ С А

ржгддхж ЖЕ СА ЕЛЛОу

рдзгиквд ЖЕ СА

О^БО'квЪШЕ ЖЕ СА

ОБрДШТЪ ЖЕ СА

пьр'кдхж ЖЕ СА

*квИ ЖЕ СА

Należy zwrócić uwagę, iż w zestawionych tekstach przestawienie party­

kuły jke zawsze odbywa się w odniesieniu do morfemu ca

.

Dlatego też

wyodrębnić można dwie przeciwstawne reguły pisania jke : przed morfemem

ca (w rękopiśmiennym EO, KM - iabh jke ca ) albo po ca (w drukowanym EJ -

laBHCA jke ) co najprawdopodobniej związane jest z zakończonym już w XVIII w.

procesem umiejscawiania morfemu ca w bezpośredniej postpozycji w stosunku

do czasownika. Tak więc, pomimo iż język scs. charakteryzował się swobod­

nym szykiem wyrazów w zdaniu, to tłumacze określali własne zasady i konse­

kwentnie ich przestrzegali. Wyjątek stanowi jeden przypadek użycia w EJ party­

kuły jke w prepozycji do czasownika w stosunku do EO i KM:

J 20: 16 EJ ONA JKE WBpAljllllHCA

EO OBpAljJblllH JKE CA ONA

KM OBpAWTBWM JKE CA ONA

24 П . Я . Ч ерн ы х:

Историческая грамматика русского языка.

М о с к в а 1952, с. 191.

3. W szystkie teksty różnią się szykiem - 10 przykładów.

M t 26:24 EJ

А ф Е ЫЕ Б Ы р О Д И Л С А

EO

А ф Е Б Ы НЕ р О Д И Л Ъ С А

KM

А Ш Т Е С А БИ НЕ рО Д ИЛ Ъ

M t 27:44 EJ

БЖ1Н ЕСАЛЬ СНЪ

EO

СНЪ БЖ И И ЮС АЛЬ

KM

БЖ И И СНЪ ЕСАЛЪ

Mk 10:43 EJ

В Ъ ВАСЪ В А ф Ш Ш В Ы Т И

EO

В Ъ ВАСЪ В Ы Т И В А ф И И

KM

В А Ш Т И И В Ы Т И В Ъ ВАСЪ

J 6:52 EJ

НААЛЪ Д А Т И П Л О Т Ь СВОЮ 1АСТИ

EO

п л ъ т ь с в о ж

дати наалъ

4 с т и

KM

Д А Т И П Л Ъ Т Ь С В О Ж 4 с т и НААЛЪ

J 8:23 EJ

А З Ъ н кС А Л Ь

Ф

АЛфА СЕГЛ»

EO

А З Ъ О Т Ъ СЕГО АЛНрд Н’ЬсАЛЬ

KM

А З Ъ Н'ЬСЛЛЪ О Т Ъ СЕГО АЛИрд

J 8:29 EJ

^лл8

всегда

т в о р ю

EO

ЕАЛ8 Т В О р Ж ВЬСЕГДА

KM

т в о р ж

еллоу

^{ВЪ СЕГД А}

J 12:8 EJ

ВСЕГДА ИАЛАТЕ СЪ СОВОЮ

EO

ВЬСЕГД А СЪ СОВОЮ ИАЛААТЕ

KM

СЪ С О В О Ж ВЪ СЕГДА ИАЛАТЕ

M t 20: 3 EJ

С Т О А ф А НА Т О р Ж И ф И

EO

НА Т р Ъ Ж И ф И С Т О Е А ф А

KM

с т о г а ч и т А п р д з д ъ н ы

W tym jeden przypadek wystąpienia partykuły ca w różnych pozycjach:

J 3:22 EJ otpKE bo ba \ 8 caojkhamca hchąobe

EO OtfJKE BO BAA\XCA CTirtOKHAM HOtfĄEH

KM I02KE BO CA B^A^g ChAOJKHAM HOtfA^H

oraz jeden przypadek wystąpienia partykuły i e w różnych pozycjach:

J 5:21 EJ iakowe bo (...) takw

EO

^{IAKO BO}

(

^{. . .}

)

^TAKOJKE

KM

^{'k K O BO}

(

^{. . .}

)

^{TA K O}

Ewangeliarz z 1771 r. jako zabytek płd.-wsch. Polski 175

Reasumując, przedstawiony powyżej materiał dowodzi, iż w XVIII

w. układ składniowy w znacznym stopniu różnił się od uporządkowania

zarejestrowanego w XI-wiecznych zabytkach. N a podstawie wyekscerpo-

wanego materiału na pewno m ożna mówić o dużej zbieżności najstarszych

rękopiśmiennych tekstów (EO i KM). Potwierdza to również brak jednego

z możliwych wariantów zmiany szyku wyrazów (zabytki nie odnotowują

przypadków, gdy szyk EJ jest inny niż EO, ale zgodny z KM). Zgodność EO i KM

wiąże się zapewne z faktem, iż były to teksty powstałe w jednej epoce i zaliczane

są obecnie do kanonu scs. Takiej zbieżności w stosunku do EO i KM nie wykazuje

EJ. W XVIII-wiecznym tekście szyk nie j est j uż tak swobodny, większość procesów

językow ych została ju ż zakończona, pewne normy składniowe ukształtowane,

a przestrzegania ściśle określonych zasad pilnowały specjalnie powołane do

tego celu komisje religijne.

Wykaz skrótów

K M - K o d e k s M a r ia ń s k i X I w.

E O - E w a n g e lia rz O s tr o m ir a X I w.

E J - E w a n g e lia rz 1771 r.

Literatura

B ir k e n m a je r A ., K o c o w sk i B., T rz y n a d lo w s k i J. (1 9 7 1 ):

Encyklopedia wiedzy o książce.

W r o c ła w - W a rs z a w a -K ra k ó w .

K a w e c k a -G ry c z o w a A ., K o ro ta jo w a K ., K ra je w s k i W. (1 9 6 0 ):

D rukarze dawnej Polski od X V do X V III

wieku.

Z. 6:

Małopolska - ziemie ruskie.

W ro c ła w -K ra k ó w .

M o s in M . V. (1 9 8 3 ):

Novgorodski listići i Ostromirovo jevanâelje.

„ A r h e o g r a fs k i p r ilo z i” 5. B e o g ra d , s. 7 - 6 4 .

M o s z y ń s k i L. (2 0 0 6 ):

Wstęp do filologii słowiańskiej.

W arsz a w a .

N a u m o w A . (2 0 0 2 ):

Domus Divisa: studia nad literaturą ruską w I Rzeczypospolitej.

K raków . O s ta p c z u k J. (2 0 1 0 ):

Cerkiewnosłowiański przekład liturgicznych perykop okresu Paschalnego święta

Pięćdziesiątnicy w rękopiśmiennych ewangeliarzach krótkich.

W arsz a w a .

P ie la M . (2 0 0 3 ):

Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu.

K rak ó w .

P i e l a M . (2 0 0 7 ):

Jakiego przekładu B iblii hebrajskiej brakuje w Polsce?

„ S tu d ia J u d a ic a ” R . 10, n r 2 (2 0 ), s. 2 3 5 - 2 5 0 .

W r o n k o w s k a M . (1 9 8 1 ):

Konstrukcja podwójnego przeczenia w Czteroewangeliarzu Przemyskim.

C z. I. „ R o c z n ik S la w isty c z n y ”. T. X L II, s. 3 7 -4 3 .

Z n o s k o A . (1 9 9 6 ):

Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski.

B iały sto k .

А л е к с е е в А . А . (1 9 9 9 ):

Текстология славянской библии.

С а н к т -П е т е р б у р г .

А л е к с е е в А . А . (2 0 0 4 ):

О новгородских вощ еных дощечках начала X I в.

„ Р у с с к и й я з ы к в н а у ч н о м о с в е щ е н и и ”. № 2 (8 ), c. 2 0 3 - 2 0 8 , (p u b lik a c ja d o s tę p n a ta k ż e w f o rm ie e le k tro n ic z n e j p o d a d r e s e m < w w w .r u s la n g .r u /d o c /r ja n o 0 8 .p d f >).

А л е к с е е в А . А . (2 0 0 7 ):

Остромирово Евангелие и визант ийско-славянская т радиция

Священного Писания.

Р о с с и й с к а я н а ц и о н а л ь н а я б и б л и о т е к а , <w w w .n lr .ru /e x ib /G o s p e l/

o s tr /a le x e e v .h tm l>.

Д ь я ч е н к о Г. (2 0 0 1 ):

Полный церковно-славянский словарь.

М о с к в а .

Ж е л е з н я к о в и ч С. (2 0 0 6 ):

История Яблoчинского Свято-Онуфриевского монастыря в трех

томах. Яблочинский монастырь в самостоятельном Польско-Литовском государстве

1747/8-1795.

T. 1. В а р ш а в а .

К р у ш е л ь н и ц к а я Е. В. (2 0 0 7 ):

Остромирово евангелие (1056-1057гг.) и Российская национальная

библиотека: хранение и изучение памят ника.

Р о с с и й с к а я н а ц и о н а л ь н а я б и б л и о т е к а ,

< w w w .n lr .r u /e x ib /G o s p e l/o s tr /in d e x .h tm l>.

С е л и щ е в А . М . (1 9 5 1 ):

Старославянский язык.

Ч . 1. М о с к в а .

Т и т о в Ф . И . (1 9 1 6 ):

Типография Киево-Печерской Лавры. Исторический очерк 1606-1616­

-1 9 1 6 гг.

Т. 2. К и е в .

Ф о р т у н а т о в Ф . Ф . (1 9 0 8 ):

Состав Остромирова евангелия.

[W:]

Сборник статей, посвящ ен­

ны х почит ат елям и академику и заслуженному профессору В. И. Ламанскому по случаю п я ­

т идесят илет ия его ученой деятельности.

Ч . 2. С а н к т -П е т е р б у р г , с. 1 4 1 6 -1 4 7 9

Ч е р н ы х П . Я. (1 9 5 2 ):

Историческая грамматика русского языка.

М о с к в а .

Ч е р н ы ш е в а М . И . (1 9 9 4 ):

Вопросы об ист оках лексической вариант ност и в ра н н и х славянских

переводах с греческого языка: переводческий прием «двуязычные дублеты».

„ В о п р о с ы я з ы к о з н а н и я ”. № 2, с. 9 7 -1 0 7 .

Summary

T h e a r tic le d e a ls w ith th e p r o b le m o f th e w o r d o r d e r in th r e e S la v o n ic G o s p e ls: tw o fro m th e 11th c e n tu r y a n d o n e f ro m th e 18th c e n tu ry , w h ic h is k e p t in O r th o d o x m o n a s te ry in J a b le c z n a ( s o u th - e a s t P o la n d ).

T h e c o m p a r is o n o f th e s e te x ts o n s y n ta c tic le v e l p e r m its to a s c e r ta in , th a t o v e r th e c e n tu r ie s th e w o r d o r d e r h a s c h a n g e d in a s ig n if ic a n t w a y : n o u n s , v e rb s , a d je c tiv e s , d e m o n s tr a tiv e s a n d r e fle x iv e p r o n o u n s in 11th c e n tu ry te x ts c o u ld a p p e a r i n f re e o rd e r. I n th e 18th o ld p r in t G o s p e l th is o r d e r b e c a m e m o r e fix e d a n d c o n s ta n t. T h e in v e s tig a tio n a ls o s h o w e d a g r e a t c o n f o rm a b ility o f 1 1th c e n tu r y te x ts.