Bogdan Hillebrandt
W XXX rocznicę powstania PPR
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 11-21
R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o T o m V I I I , K r a k ó w 1973
B O G D A N H IL L E B R A N D T
W X X X ROCZNICĘ POW STANIA PPR
P o w stan ie P olskiej P a rtii R obotniczej, podziem nej, rew o lu cy jn ej p a rtii pol skiego p ro le ta ria tu , otw orzyło zu p ełn ie now y rozdział nie ty lk o w dziejach pol skiego ru c h u robotniczego, ale i w h isto rii całego polskiego n aro d u . O kazała się ona bow iem p a rtią , k tó ra p o tra fiła h a rm o n ijn ie połączyć cel narodow y, ja kim było w yzw olenie k ra ju spod h itle ro w sk ieg o ja rz m a i o dzyskanie n iepod ległości, z celam i klasow ym i, w k tó ry c h m ieściły się daleko idące re fo rm y spo łeczno-polityczne, zm ien iające całkow icie u stro jo w y c h a ra k te r niepodległego p ań stw a.
P P R by ła tw ó rc ą społeczno-politycznej koncepcji bud o w y ludow ego p ań stw a, a n a stę p n ie sta ła się silą m o to ry cz n ą koncepcję tę u rzeczy w istn iającą. Z arów no w la ta c h podziem nej w a lk i z o k u p a n te m , ja k i w okresie w a lk i o w ładzę w w y zw olonej Polsce, w pierw szych la ta c h odbu d o w y k ra ju , P P R sp ełn iała rolę in ic ja tora, k ie ro w n ik a i o rg a n iz a to ra zachodzących w naszym k ra ju procesów .
P P R by ła p a r tią k la sy ro b o tn iczej, ale w sw ych koncepcjach p rogram ow ych, a tak że w p ra k ty cz n ej działalności łączyła in te re sy rep re z en to w a n e j przez sie bie klasy z in te re sa m i n aro d u . N ie m iała w sobie nic z p a rtii politycznej o p a r ty k u la rn y c h celach, w alczącej je d y n ie o cząstkow e in te re sy je d n ej klasy czy w a rstw y społecznej. W k lasie robotniczej w id ziała przede w szystkim hegem ona sp ra w y n aro d o w ej, p o d staw o w ą siłę m ogącą zabezpieczyć Polsce niepodległy b y t p aństw ow y. Z d ru g iej stro n y klucz do u trz y m a n ia niepodległości u p a try w a ła w e w łaściw ym , sp ra w ie d liw y m ro zw iąza n iu kw estii społecznej, ja k ie stw arz ał tylko i w yłącznie socjalizm , a zara zem w p o w iązan iu in te re só w P olski z in te resam i m iędzynarodow ego rew o lu cy jn eg o ru c h u robotniczego, któ reg o ostoją, w ow ym czasie jed y n ą, był Z w iązek Radziecki.
Tego ro d zaju po w iązan ie celów k lasow ych z ra c ja m i n aro d o w y m i stanow iło
novum, w p ro g ram ie rew o lu c y jn e j p a rtii robotniczej i oznaczało g e n e ra ln y
zw ro t w jej dotychczasow ych k o n cep cjach politycznych.
P ro g ra m PPR , w p o d staw o w y ch zary sach n a k re ślo n y w pierw szej odezw ie p a rtii ogłoszonej w sty czn iu 1942 r., a ro z w in ięty szerzej w dw u ko lejn y ch d e k la ra c jac h p ro g ram o w y ch w y d a n y c h w m arc u i listopadzie 1943 r., zaw ie ra ł trz y zasadnicze założenia:
1. K onieczność rozw inięcia w o k u p o w a n y m k r a ju z b ro jn ej w alk i z o k u p a n tem i stw o rzen ie w ty m celu szerokiego fro n tu narodow ego, jednoczącego w szystkie p a trio ty c z n e siły k ra ju .
2. Połączenie w a lk i o w yzw olenie n a ro d o w e z w a lk ą o w yzw olenie spo łeczne.
3. P ro w ad z en ie w a lk i z o k u p a n tem w op arciu o sojusz ze Z w iązkiem R a dzieckim i u trz y m a n ie po w o jn ie p rzy jazn y c h , dobro sąsied zk ich sto su n k ó w z ZSRR.
W y su n ięty przez P P R n a czoło w szystkich zad ań p o stu la t zb ro jn e j w alk i z o k u p a n te m był w y n ik ie m analizy sy tu a c ji w o jen n e j n a fro n ta c h , ja k rów nież położenia n a ro d u polskiego pod ok u p acją. P a r tia sta ła n a stan o w isk u , że istn ie je m ożliwość, a n a w e t konieczność p o djęcia n a ty ch m iasto w ej czynnej w a lk i z o k u p an tem . P o trz e b ę ro zw in ięcia tego ro d z a ju działań p o d k re śla ł fa k t, iż te re n P olski, z ra c ji sw ego położenia pom iędzy fro n te m w sch o d n im a te ry to riu m niem ieckim , s ta ł się ob szarem n iezw y k le new ralgicznym . T ęd y b ow iem p rze b ieg ały głów ne szlak i k olejow e i drogow e, k tó ry m i h itle ro w c y za o p a try w a li fro n t w schodni. A ta k u ją c je, niszcząc tra n s p o rt i p a ra liż u ją c ru c h pociągów , a n ty h itle ro w sk ie po d ziem ie w Polsce d o k o n y w ało b y re a ln eg o w k ła d u w osła b ien ie h itle ro w sk ie j m a c h in y w o jen n ej, a p ośrednio m ogło przyspieszyć i u łatw ić w yzw oleńczy m arsz A rm ii R adzieckiej n a zachód.
A n alizu jąc k o n sek w en cje hasła w alk i z b ro jn ej z p u n k tu w id zen ia in te re sów o k u pow anego k ra ju , stw ierdzić należy, że z b ro jn y opór b y ł w łaściw ie je d y n y m środkiem , k tó ry m ożna było przeciw staw ić h itle ro w sk im p lan o m bio logicznego w y niszczenia n arodu.
Chcąc ro zw in ąć w szerokiej skali z b ro jn ą w alk ę z o k u p an tem , P P R sta ra ła się stw orzyć dla n iej zaplecze w p ostaci fro n tu narodow ego, o b ejm ującego w szystkie a n ty h itle ro w sk ie u g ru p o w a n ia podziem ne, bez w zględu na ich oblicze polityczne. D la rzuconego przez siebie h asła czynnego o p o ru chciała pozyskać ró w n ież s tro n n ic tw a polityczne i o rg an izacje w ojsk o w e tzw . „obozu lo n d y ń sk ieg o ”, je d n a k ż e s ta ra n ia te nie p rzy n io sły efektów . P rzy w ó d cy podziem ia zw iązanego z rząd em polskim w L o n d y n ie odżegnyw ali się od w szelkiej w spół p rac y z P P R , w idząc w niej groźnego p rzeciw n ik a politycznego, głoszącego sprzeczne z ich k o n cep cjam i p o stu la ty p rogram ow e. S to jąc bow iem n a sta n o w i sku, że przyszłe p a ń stw o polskie w inno odrodzić się w zasadzie n a g ru n c ie ta k ic h sam ych sto su n k ó w polityczno-społecznych, ja k ie istn ia ły p rzed w y b u ch em w o j ny, zajm o w ali zd ecy d o w an ie w rogie stan o w isk o w obec rew o lu cy jn eg o p ro g ra m u połączenia w a lk i o w yzw olenie n aro d o w e z w a lk ą o w yzw olenie społeczne i lik w id acji u s tro ju kap italisty czn eg o w Polsce. P rzeciw n i byli ró w n ież p o stu lato w i z b ro jn ej w a lk i z o k u p an tem , k tó ry p ró b o w ali n e u tralizo w ać hasłam i trw a n ia „z b ro n ią u n o g i”, a n astęp n ie od ro k u 1943 „w alk i o g ran iczo n ej”. W in te n c ja c h polity czn y ch „obozu lo n d y ń sk ieg o ” nie leżało bow iem przeszkadzanie h itle ro w sk im N iem com w zbro jn y ch zm aganiach ze Z w iązkiem R adzieckim . Przeciw nie, jego p rzed staw iciele nie taili życzenia, by z m ag an ia ow e trw a ły ja k n ajd łu żej, licząc n a w y k rw a w ie n ie o bydw u przeciw ników , a w n iek tó ry c h kołach n a w e t na p o rażk ę ZSRR.
A le tego, że e w e n tu a ln a klęska Z w iązku R adzieckiego w w alce z N iem cam i b y ła b y rów nocześnie k lę sk ą w szystkich alian tó w , a w ięc i Polski, i w p ra k ty c e oznaczałaby nie ty lk o lik w id ację p aństw ow ości polskiej, ale być m oże rów nież naszego b y tu narodow ego, zarów no e m ig racy jn i politycy, ja k i ich poplecznicy w k ra ju dostrzec n ie chcieli. Z d ru g iej s tro n y p rz ed łu żan ie w a lk n a w schodzie, w głębi ZSRR, au to m a ty c z n ie oznaczało p rzed łu żen ie g e h en n y n a ro d u polskiego pod o k u p acją oraz zw iększenie i ta k ju ż olbrzym ich ofiar, k tó ry c h p rzy sp arza ł każdy dzień niew oli.
W X X X ro cz n icę p o w s t a n i a P P R 13 W obec odrzu cen ia przez „obóz lo n d y ń sk i” k ie ro w an y ch ze stro n y P P R p ro pozycji w sp ó łp racy p a rtia p o d jęła in n ą koncep cję strateg iczn ą, p o leg ającą n a stw o rzen iu d em o k raty czn eg o fro n tu n arodow ego o p arteg o n a p o ro zu m ien iu ko m u n istó w z so cjalistam i i ludow cam i, a p rz y n a jm n ie j z lew icą ich ru ch u . W y razem tego sta ła się p o w o łan a w d,niu 1 sty czn ia 1944 r. K ra jo w a R ad a N aro dow a.
W sy tu acji, k ied y P P R zdecydow ała się n a podjęcie p ró b y sk onsolidow ania sił lew icy, z a istn iała konieczność ogłoszenia b a rd ziej sprecyzow anego w sensie społecznym i polity czn y m p ro g ra m u . N astąp iło to w listo p ad zie 1943 r., z ch w ilą ogłoszenia d ru g iej D eklaracji p ro g ra m o w ej PPR, podobnie ja k i p ierw sza zaty tu ło w a n e j O co w a lc zy m y ?
D e k laracja z a w ierała p ro g ra m całk o w itej p rzeb u d o w y życia społeczeństw a polskiego, całkow itej zm ian y u k ła d u w ew n ętrzn eg o n a ro d u i całej jego ideologii. Z jed n ej stro n y D eklaracja ry so w a ła zu p ełn ie ró ż n y k sz ta łt społeczny Polski, z d ru g ie j p ro p o n o w ała k oncepcję zu p ełn ie in n ej s tr u k tu r y te ry to riu m n a ro d o wego, k o m p letn ie o d b ie g ającą od zap o czątk o w an ej w X V w iek u w ielo n aro d o w ej rzeczypospolitej szlacheckiej, a n a w ią z u ją cą raczej do je d n o n aro d o w ej P o lsk i piasto w sk iej. T ak i n o w y g eo g raficzn y k sz ta łt P olski m iało dać zrezy g n o w an ie z ziem z a c h o d n io u k raiń sk ich i zach o d n io b iało ru sk ich , n a zachodzie zaś p rzesu n ięcie g ra n ic y P o lsk i n a O d rę i Nysę.
O kw estii tej P P R zdecydow ała się m ów ić jeszcze w ów czas, gdy w Pol sce b e z k a rn ie panoszył się h itle ro w sk i o k u p a n t, a A rm ia R adziecka nie w y zw oliła te ry to riu m sam ego Z w iązku R adzieckiego. S tą d realność tej koncepcji w śró d b ard zo w ielu o b y w ate li b u d ziła zastrzeżenia. I oczywiście nie p rzek o n a ła b y ich żad n a a k c ja p ro p a g a n d o w a w ty m k ie ru n k u , gdy b y późniejsze w y p a d k i nie p o tw ie rd ziły słuszności te j koncepcji, g d y b y ziem ie n ad O d rą i B ał ty k ie m nie zostały w yzw olone przez żołnierza radzieckiego i polskiego i nie znalazły się w naszych ręk ach .
D rugą, n ie m niej is to tn ą sp ra w ą , b y ła p o trz e b a p rz e o ra n ia św iadom ości społeczeństw a, zb u rz en ia a u to ry te tu k ie ro w n ic tw a „obozu lo n d y ń sk ie g o ” i rz ą d u em igracyjnego, k tó ry u w aż an o pow szechnie za sym bol p aństw ow ości pol skiej, i stw o rz en ia now ych a u to ry te tó w i now ego sym b o lu państw ow ości — państw ow ości ludow ej. W m ia rę ja k u w id o czn iała się bezpłodność ta k ty k i s ta n ia „z b ro n ią u n o g i” i szkodliw ość an ty ra d z ie ck ie j p o lity k i rz ąd u em igracyjnego, a rów nocześnie n a ra s ta ł ro zm ach toczonej przez GL, a n a stę p n ie AL w alk i z b ro j n e j, k o lejn e zaś zw ycięskie o fen sy w y A rm ii R adzieckiej p rzy b liża ły ją do ziem polskich, zw ia stu ją c ry ch łe w yzw olenie, „obóz lo n d y ń sk i” począł tracić w pływ y. O rie n ta c ja n a narod o w o w y zw o leń czą w alk ę w e w n ą trz k ra ju , w s p a rta siłą z b ro j n ą ZSRR, sta ła się n a jsiln ie jsz y m a tu te m P P R w d ążen iu do stw o rzen ia no w ego a u to ry te tu politycznego w p o staci K ra jo w e j R a d y N arodow ej. R ów nie po tężn y m a tu te m był p ro g ra m p a rtii, p ro g ra m p rz eo b ra że ń społecznych w dzie dzinie d e m o k raty zacji u stro ju , w dziedzinie p rzem ysłu, ro ln ictw a , k u ltu ry , z n a j d u ją c y p o d a tn y g ru n t w śró d ra d y k a liz u ją cy c h się m as ludow ych, p rag n ący ch P olski w olnej i sp raw ied liw ej, z g ru n tu o d m ien n ej od p rzed w o jen n ej P olski sa n ac y jn ej.
H istoryczny w k ła d P o lsk iej P a rtii R obotniczej w dzieło zdobycia niep o d le głości w je j now ym , lu d o w y m kształcie, ró w n o z n aczn y m ze sk iero w an iem P ol ski n a to ry p rzeo b rażeń n aro d o w y ch i społecznych, u ja w n ił się w całej p ełni w m om encie w yzw o len ia k r a ju i w pierw szy ch p o w o jen n y ch latach . W tedy w łaśn ie P P R w espół z in n y m i stro n n ic tw a m i d e m o k raty czn y m i sta ła się re a li
z a to rk ą koncepcji p a ń stw a ludow o-d em o k raty czn eg o , sfo rm u ło w an ej w d e k la ra c ji ideow ej z listo p a d a 1943 r.
W la ta c h 1944— 1948 pod przew o d em P P R d o k o n an e zo stały rew o lu cy jn e p rzeo b rażen ia społeczne — zlikw idow ano w łasność obszarniczą, w o p arciu o p a r celację w ielk ich m a ją tk ó w p rz e p ro w a d za ją c re fo rm ę ro ln ą, oraz znacjonalizo- w ano zak ład y przem ysłow e n ależące do w ielkiego i średniego k a p ita łu , b an k i i w ielkie p rzed sięb io rstw a hap d lo w e. R ów nolegle p o lity k a zag ran iczn a Polski została p rz e o rie n to w an a n a now e, ab so lu tn ie in n e od p rzed w o je n n y c h tory. Za p o d staw o w ą zasadę p rz y ję to w sp ó łp racę ze Z w iązkiem R adzieckim i in n y m i p a ń stw a m i socjalistycznym i, co z kolei stało się głów nym czyn n ik iem u m ocnie n ia niepodległości i bezpieczeństw a P olski L udow ej. P o lity czn e i ekonom iczne posunięcia w la ta c h 1944— 1948, d o k o n an e dzięki P PR , sta ły się trw a łą p o d staw ą dla dalszego ro zw o ju P olski ja k o p a ń stw a socjalistycznego.
* *
*
S ięgając m y ślą do d n ia n aro d z in P olskiej P a rtii R obotniczej, w a rto słów k il ka pośw ięcić dziejom tej p a rtii w K ielecczyźnie, a przed e w szy stk im zm aga niom , ja k ie toczyła tu z h itle ro w sk im najeźdźcą. Jeśli bow iem w ojew ództw o kieleckie uchodzi za re jo n szczególnie a k ty w n y w podziem nej w alce z o k u p a n tem , a odznaczenie go, ja k o jed y n eg o dotychczas w o jew ó d ztw a w Polsce, K rz y żem G ru n w a ld u I k lasy je st tego n ajlep szy m dow odem , n iem ała w ty m zasługa m iejscow ej o rg an izacji P P R oraz żołnierzy GL i AL.
O rg an izac ja P P R w K ielecczyźnie zaw iązan a została w k ilk a ty g o d n i po p o w sta n iu p a rtii. W lu ty m 1942 r. w R adom iu w yłoniono K o m ite t O kręgow y P PR , k tó reg o se k re ta rz em został L u d w ik K ra siń sk i ps. „R o m an ” . W p o czątko w ym ok resie d ziała n ia bazę dla ro zb u d o w y sieci o rg an izacy jn ej P P R stan o w iły k o n sp ira c y jn e g ru p y k o m unistyczne, p o w stałe w o b ręb ie w o jew ó d ztw a kie leckiego w la ta c h 1940— 1941. Z w iększych liczebnie o rg an izacji w ym ienić należy „M łot i S ie rp ”, d ziałający w okolicach Z w olenia i L ipska oraz Jęd rzejo w a, R obotniczo-C hłopską O rg an izację B ojow ą w R adom iu, Z jednoczenie R obotniczo- -C hłopskie w pow iecie iłżeckim oraz b ezim ien n ą g ru p ę b. członków K P P w O strow cu Ś w iętokrzyskim .
P P R sw ym zasięgiem o rg an iz acy jn y m objęła w iększość obszaru w ojew ódz tw a kieleckiego, z ty m że poszczególne dzielnice p a rty jn e tw o rz y ły się w róż nych, n a w e t stosunkow o odległych o d stępach czasu. T ak n a p rz y k ła d k o m ite ty dzielnicow e P P R T arłó w i C hotcza p o w stały ju ż w m a rc u 1942 r„ n a to m ia st dzielnica o stro w ieck a z o rg an izo w an a została dopiero w e w rześn iu tegoż roku.
Istn ia ły ró w n ież re jo n y n ie o b jęte sia tk ą o rg an izacy jn ą P P R do końca o k u pacji. N ależała do nich p o łu d n io w a część p o w iatu kieleckiego, północna ra d o m skiego oraz w iększość o b szaru pow iatów sando m iersk ieg o i jędrzejow skiego. N ajsiln iejsze w p ły w y p o siad a ła P P R w o środkach przem ysłow ych, w R a dom iu, O strow cu Ś w ięto k rz y sk im i S tarachow icach, oraz w p o w iatach iłżeckim i o patow skim , gdzie w p rze w a żając y m sto p n iu o p ierała się n a elem encie w ie j skim . W la ta c h m ięd zy w o jen n y ch b y ły to te re n y ak ty w n e j działalności K om u n istycznej P a rtii Polski, N iezależnej P a rtii C hłopskiej i Z jednoczenia Lew icy C hłopskiej „Sam opom oc”.
R ów nolegle z b u d o w ą k o m ó rek P P R poczęto o rganizow ać p laców ki G w ard ii L udow ej, a tw o rzo n e w nich g ru p y w ypadow e d o konyw ać zaczęły pierw szych
W X X X r o cz n icę p o w s t a n i a P P R 15 ak cji bojow ych, ta k ic h ja k w y k o leje n ie w lipcu 1942 r. pod Szydłow cem , na linii S k a rż y sk o -K a m ie n n a — R adom , pociągu ze sp rzętem w o jen n y m . Tę p ie rw szą d y w e rsję k o lejo w ą w K ielecczyźnie p rzep ro w ad ziła g ru p a w y p ad o w a z K o ń skich, dow odzona przez W ład y sław a S taro m ły ń sk ieg o ps. „Ż b ik ” . E fek tem akcji było zniszczenie tra n s p o rtu i 22-godzinna p rz e rw a w ru ch u , co oznaczało po w ażn e zakłócenia w p rzeb ieg u pociągów n a tej ta k bardzo eksponow anej linii. W p aźd ziern ik u 1942 r. z o rg an izo w an y został k o lejn y o k ręg p a rty jn y — K iel ce. O bszar radom skiego o k ręg u P P R ograniczono do p o w iató w : radom skiego, kozienickiego, iłżeckiego, o p atow skiego i w schodniej części o p o cz y ń sk ie g o 1. O kręg kielecki obejm o w ał p o w ia ty kielecki i konecki. Z achodnia część w o je w ó d ztw a kieleckiego od w io sn y 1942 r. w chodziła w sk ład o k ręg u częstochow skiego. O kręgi R adom , K ielce i C zęstochow a tw o rzy ły obw ód kielecki, w s tr u k tu rz e o rg an izacy jn ej P P R i GL noszący ró w n ież nazw ę O bw odu III.
P ierw szy m se k re ta rz e m P P R O bw odu III był W ładysław S k o w ro ń sk i ps. „W ład ek ”. P ełn ił on rów nocześnie obow iązki obw odow ego dow ódcy GL. Po are sz to w a n iu S ko w ro ń sk ieg o przez gestap o w lipcu 1943 r. fu n k c ję tę kolejno p e łn ili: H ilary C hełchow ski ps. „D ługi J a n e k ” (lipiec—p a ź d ziern ik 1943), L eon K oczaski ps. „B olek” (p aźd ziern ik —g ru d zień 1943), B olesław S k o w ro ń sk i ps. „ W o jte k ” (grudzień 1943 — m arzec 1944), M a ria n B a ry ła ps. „ B a rte k ” (m a rzec—czerw iec 1944) i po n o w n ie H ila ry C hełchow ski, k tó ry w ty m czasie był rów nocześnie członkiem KC P P R (lipiec 1944 — styczeń 1945).
D ow ództw o GL i AL O bw odu III sp ra w o w a li: Jó zef M ałecki ps. „ S ęk ” , (lipiec—g ru d zień 1943), A n d rzej A d ry a n ps. „ F e le k ” (grudzień 1943 — czerw iec 1944), M ieczysław M oczar ps. „M iete k ” (czerw iec 1944 — styczeń 1945).
W podziem nej działalności P P R n a p ierw szy p la n w y su w a n a b y ła w a lk a z o k u p an tem . P ra k ty c z n y m re a liz a to re m p eperow skiego h a sła zb ro jn ej w alki z h itlero w sk im n ajeźdźcą sta ły się o ddziały p a rty z a n c k ie GL i AL, w K ielec czyźnie działające od połow y 1942 r. P ierw szy m z nich b y ł oddział „H iszp an a” — A u g u sta Langego, sfo rm o w an y przez DowTództw o G łów ne GL w W arszaw ie i w y sła n y w K ieleckie w czerw cu 1942 r. O ddział te n w późniejszym czasie p rz y ją ł im ię Ziem i K ieleckiej. W ciągu ro k u 1942 p o w stały tu trz y dalsze oddziały („W ilka” , „ E d k a” i „ G a rb a te g o ”), w la ta c h zaś 1942— 1944 w o b ręb ie w o je w ó d ztw a kieleckiego o p erow ało łącznie 18 oddziałów p a rty z a n c k ich GL i AL. Do n a jb a rd z ie j zn an y ch n ależały o ddziały im. M a ria n a L angiew icza (działał w o brębie p o w iató w opatow skiego i iłżeckiego od m a ja 1943 r. do lipca 1944 r.), im. D yonizego C zachow skiego (działał w o b rę b ie p o w iató w iłżeckiego i o p ato w skiego, a okresow o i n a L ubelszczyźnie, od k w ie tn ia 1943 r. do lipca 1944 r.) oraz im . B arto sza G łow ackiego (działał w p o w iata ch kieleckim , o p ato w sk im i san d o m iersk im od g ru d n ia 1943 r. do lipca 1944 r.). L a te m 1944 r. poczęto form ow ać w iększe jed n o stk i p a rty z a n c k ie AL, noszące m iano b ry g a d . N a te re n ie O bw odu III pow stało ogółem pięć b ry g a d A rm ii L u d o w e j: I B ry g ad a AL im. Ziem i K ie leckiej w sile ok. 700 ludzi, II B ry g a d a AL „ S w it” w sile ok. 500 ludzi, III B ry g ad a AL im. gen. B em a w sile p o n ad 600 ludzi oraz dw ie b ry g a d y sfo rm o w an e ze zbiegłych z niew oli jeńców rad zieck ich , k ażd a w sile ok. 300 ludzi — X B ry g a d a AL „Z w ycięstw o” i X I B ry g a d a AL „W olność”.
W działalności bojow ej G w a rd ii L udow ej, a n a stę p n ie A rm ii L udow ej n a p la n pierw szy w y su w a n a b y ła d y w e rsja n a lin iach kolejow ych. Je j celem było zniszczenie lu b chociażby czasow e z a trz y m a n ie m ożliw ie n ajw ięk szej ilości n ie
m ieckich tra n s p o rtó w w ojskow ych, idących przez ziem ie polskie na fro n t w schodni.
W la ta c h 1942— 1943 „w alk ę o sz y n y ” w w iększości w y p ad k ó w pro w ad zo n o b ard zo p ry m ity w n y m i śro d k am i. P oniew aż GL dy sp o n o w ała n iew ielk ą ilością m a te ria łó w w ybuch o w y ch , d y w e rsji doko n y w an o za pom ocą ro z k rę c an ia szyn, p o d k o p y w an ia to ró w bąd ź p o d k ła d a n ia n a to ra c h żelaznych klinów . D w a pierw sze sposoby b y ły b a rd z iej pracochłonne, ale za to p ew n iejsze w sk u tk ach , szczególnie ro z k rę can ie szyn. P rz e rw y w ru c h u pociągów pow odow ano ta k ż e przez niszczenie u rz ą d z e ń sy g n alizacy jn y ch n a stacjach kolejo w y ch bąd ź też p rzecin an ie d ru tó w k olejow ego telefo n u .
Od połow y 1944 r., szczególnie w m iesiącach sie rp n iu i w rześn iu 1944 r., k ie dy oddziały AL obficie w sp o m ag a n e b y ły przez z rz u ty radzieckie, z a w ierające m. in. duże ilości m a te ria łu w ybuchow ego, ak cje d y w e rsy jn e n a p rz e b ie g a ją cych przez K ielecczyznę lin iach kolejow ych, a stan o w iła ona w ów czas bezpo śre d n ie zaplecze fro,ntu, p ro w ad zo n e b y ły w n ie p o ró w n y w aln ie w iększym n a tężeniu. P ra k ty c z n ie w ciągu ty c h dw u m iesięcy n ie było dnia, b y n a k tó re jś z linii n ie w ysadzono p o ciągu z w o jsk iem bąd ź sp rzętem w o jen n y m .
O gółem oddziały GL i AL n a te re n ie w o jew ó d ztw a kieleckiego d o k o n ały 114 d y w e rsji kolejow ych. N ajw ięk szą ilość akcji, bo aż 63, p rzep ro w ad zo n o w o k resie od 8 sie rp n ia do 30 w rześn ia 1944 r.
R ów nie w ażn y m z a d an iem oddziałów p arty z a n c k ich i g ru p w y p ad o w y ch GL i AL było d ezo rg an izo w an ie a p a ra tu ad m in istra c y jn e g o i w a lk a z ra b u n k o w ą p o lity k ą ekonom iczną o k u p a n ta . G łów ny w ysiłek sk ie ro w a n y b y ł n a w a lk ę z p o b ieran iem k o n ty n g e n tó w . P rz e ja w ia ła się ona zaró w n o w niszczeniu d o k u m e n tó w g m in n y ch i zb io rn ic k o n ty n g e n to w y ch , ja k i z d o b y w an iu tra n sp o rtó w ze z rab o w an y m i p o lsk iem u chłopu pło d am i rolnym i.
D uże znaczenie d la o słab ien ia p o te n c ja łu w ojen n eg o o k u p a n ta m ia ła d zia łalność sabotażow a. P ro w a d z ili ją ro b o tn icy , w śró d nich członkow ie P PR , p r a cu jący w fa b ry k a c h , k tó re p ro d u k o w a ły n a p o trzeb y w o jsk a bąd ź g o sp o d ark i w o jen n ej. O bok sy stem a ty cz n ie u p ra w ia n e g o sab o tażu w poszczególnych f a b r y k ach i h u tach , co p e w ie n czas dokon y w an o o p eracji d y w e rsy jn y c h z ry w an ia lin ii w ysokiego napięcia, niszczenia ru ro cią g ó w itp. P ow odow ało to okresow e u n ie ru c h a m ia n ie całych zak ła d ó w lu b n ie k tó ry c h ich działów . P rzy k ład o w o w sk u te k w y sad zen ia 30 k w ie tn ia 1943 r. przez g ru p y w y p ad o w e GL z O stro w ca i G oździelina, w p obliżu m iejscow ości P rzepaść, ru ro c ią g u dopro w ad zająceg o gaz ziem ny z P o d k a rp a c ia , piec m arte n o w sk i w hucie w O strow cu n ieczynny był przez ró w n e d w a ty g o d n ie, z a p lan o w an a zaś n a m iesiąc m aj p ro d u k c ja s ta lo w n i została zm n iejszo n a o 180 to n stali. D uże zakłócenia w p ro d u k c ji h u ty w O strow cu i Z ak ład ó w S tarac h o w ick ich spow odow ało ze rw a n ie 4 w rześn ia 1943 r. przez g ru p ę w y p a d o w ą GL z O strow ca p rzew odów linii w ysokiego n a pięcia pom iędzy O stro w cem i S ta rach o w ic am i oraz sp alen ie w d w a d n i później przez g ru p ę w y p a d o w ą GL z Ć m ielow a tra n s fo rm a to ra pom iędzy O strow cem a O żarow em .
W y k o n u ją c p o staw io n e przez p a rtię z a d an ia z za k re su o ch ro n y ludności cy w iln ej p rzed te rro re m i e k ste rm in a c y jn ą p o lity k ą o k u p a n ta , o ddziały G w a rd ii L udow ej i A rm ii L udow ej d o k o n y w ały zam achów n a w ięzienia, o d b ija ły z tr a n s p o rtó w m łodzież w y w o żo n ą n a p rzy m u so w e ro b o ty do N iem iec, ro z b ija ły obozy p ra c y p rzy m u so w ej, lik w id o w a ły a g e n tó w gestapo. M. in. 7 m a ja 1943 r. oddział im . D. C zachow skiego u w o ln ił 30 osób z a resztu policyjnego w Z w oleniu, 27 sie rp n ia 1943 r. oddział im . J. Sow ińskiego ro zb ił obóz p ra c y p rzy m u so w ej
W X X X rocz nicę p o w s t a n i a P P R 17 w Jasicach , u w a ln ia ją c ok. 400 osób, a 6 p a ź d z iern ik a tegoż ro k u oddział im . M. L angiew icza d o k o n ał podobnej akcji w D w ikozach, u w a ln ia ją c 200 osób. O gółem w K ielecczyźnie o ddziały GL i AL p rzep ro w ad ziły 15 a k cji tego ty p u .
Z ap o czątkow any w ro k u 1942 przez G w a rd ię L udow ą ru c h p a rty z a n c k i w z ra s ta ł n a sile, o b ejm u jąc sw ym zasięgiem coraz w iększe obszary k ra ju . W ro k u 1943 obok oddziałów GL operow ać zaczęły oddziały p a rty z a n c k ie A K i BCh. P a rty z a n tk a n a ziem iach p olskich sta w a ła się dla o k u p a n ta p ro b lem em coraz tru d n ie jsz y m do opan o w an ia. Do w alk i z p a rty z a n ta m i zm uszony był rzucać coraz w iększe siły, je d n a k ż e o p eracje te p rzy n o siły n ajw y żej d o raźn e sk u tk i.
W re jo n a c h o szczególnie ożyw ionej działalności p arty z a n c k iej, a do ta k ic h n a le ż a ła przed e w szy stk im K ielecczyzna, u rz ą d z a n e b yły raz po raz obław y, w k tó ry c h obok je d n o ste k n iem ieckiej policji uczestniczyły oddziały SS, a n ie rz a d k o i W eh rm ach tu . O bław y w dużej m ierze d o p ro w ad zały do sta rć z od d ziałam i leśnym i, p rzek ształca jąc y ch się często w w ielogodzinne b itw y . Je d n a k ż e w nielicznych ty lk o w y p a d k a c h h itlero w c o m u d aw ało się zniszczyć z a a tak o w an e g ru p y . W w iększości p a rty z a n c i p rzełam y w ali p ierścienie obław i o d ry w ali się od n iep rzy jaciela, z a d ając m u p rz y ty m n ierz ad k o pokaźne stra ty .
N ajw iększe b itw y p a rty z a n c k ie , w k tó ry c h ze s tro n y h itlero w có w angażo w a n e b y ły kilk u ty się czn e siły, m iały m iejsce je sie n ią 1944 r. W d n iach od 16 do 19 w rześn ia w lasach suchedniow skich, w pobliżu Sw iniej G óry, oddziały AL toczyły boje z h itle ro w sk ą ek sp ed y cją p rz e c iw p arty zan ck ą, w k tó ry c h n ie p rz y ja ciel stra c ił ok. 200 zab ity ch i ra n n y c h . S tra ty p a rty z a n tó w w yn o siły 9 zab i ty c h i 20 ran n y ch .
29 w rześn ia w lesie w okół w si G ru szk a w pow iecie k oneckim doszło do n ajw ięk szej b itw y p a rty z a n c k iej w K ielecczyźnie. P ra w ie 1200-osobowe zg ru p o w a n ie b ry g ad AL stoczyło cało d zien n y bój z przeszło pięciotysięcznym zg ru p o w a n ie m n iep rzy jacielsk iej p iechoty, w sp iera n ej a rty le rią i b ro n ią p an cern ą. W b itw ie h itle ro w cy stracili przeszło 200 zab ity ch i ra n n y c h , a n a d to 4 czołgi, sam ochód p a n c e rn y i sam ochód osobow y. S tra ty oddziałów AL w ynosiły ok. 70 zab ity ch i 50 ra n n y ch . Z n aczną część s tr a t poniesiono w czasie nocnego n ata rc ia , m ającego n a celu p rz e ła m a n ie n iep rzy jac ielsk iej obrony.
6 p aźd z iern ik a w lasach siek ierz y ń sk ich doszło do trzeciej k o lejn ej b itw y b ry g a d AL z h itle ro w sk ą ek sp e d y c ją p rze ciw p arty zan ck ą . S iły n ieprzyjacielskie, k tó ry m udało się p rzed o stać w g łąb m asy w u leśnego, zostały przez p a rty z a n tó w rozproszone i zm uszone do b ezładnego o d w ro tu . W końcow ej fazie w alk i o b ła w a niem iecka n a p a rty z a n tó w p rz em ien iła się w obław ę p a rty z a n tó w n a odcię te w lesie m niejsze g ru p y hitlero w có w . O gółem s tr a ty n iep rzy jaciela w yniosły ok. 60 ludzi. Po stro n ie p a rty z a n tó w było 4 zab ity ch i 2 ra n n y c h .
Łącznie w la ta c h 1942— 1944 oddziały GL i AL stoczyły w K ielecczyźnie p o n ad 80 w a lk i potyczek.
W 1944 r., po p o w o łan iu w W arszaw ie K ra jo w e j R ad y N arodow ej, w ró ż n ych częściach k ra ju p o w sta w a ć poczęły lo k aln e ra d y teren o w e. S tan o w iły one, w raz z KRN , zalążek ro dzącej się w o k u p o w a n y m k r a ju w ładzy ludow ej. W rad a c h obok działaczy P P R za siad ali działacze R obotniczej P a rtii Polskich S ocjalistów (RPPS), lew icy S tro n n ic tw a L udow ego (SL), a tak że b e z p a rty jn i.
W K ielecczyźnie p o w iato w e, m iejsk ie i g m in n e ra d y n aro d o w e p ow staw ać zaczęły począw szy od lu teg o 1944 r. 23 lipca 1944 r. w e w si C hańcza koło R akow a po w o łan a została k o n sp ira c y jn a K ielecka W ojew ódzka R ad a N arodow a. Je j przew odniczącym został członek SL W ilhelm G arn carczy k , se k re ta rz em ró w n ież działacz ra d y k a ln e g o sk rz y d ła ru c h u ludow ego, m łody p o eta Jó zef O zga-M
ski. N a ogół je d n a k k iero w n ictw o w iększości teren o w y ch ra d n aro d o w y ch spo czyw ało w rę k a c h peperow ców , a k ty w p a rty jn y był bow iem g łó w n ą siłą m oto- ry czn ą zaró w n o w procesie organizow ania, ja k i d ziałan ia podziem nych ra d narodow ych. D ziałacze P P R sta li m. in. n a czele m iejsk ich ra d n aro d o w y ch w O strow cu Ś w ięto k rzy sk im (A ntoni Staw ecki), S tarach o w icach (Ja n S ikora), S k a rż y sk u (W iktor K ary k o w sk i) oraz n iem al w szystkich p o w iato w y ch ra d n a rodow ych, poza kielecką i konecką, gdzie fu n k c je przew odniczących sp ra w o w ali działacze R P P S , oraz PR N p o w iatu stopnickiego, k tó re j przew odniczył działacz SL.
W połow ie sty czn ia 1945 r. w alec d ru g iej w o jn y św iatow ej po ra z o sta tn i przetoczył się przez ziem ię kielecką. Z w ycięska zim ow a ofen sy w a rad zieck a przy n io sła w olność zarów no te m u regionow i, ja k i pozostałej reszcie będących jeszcze pod o k u p a c ją ziem polskich. W yzw olenie oznaczało rozpoczęcie now ego e ta p u w działalności P PR . M iejsce w alki z o k u p a n te m z a jęły p ro b lem y zw ią zane z u trw a le n ie m w ładzy ludow ej i p rzep ro w ad zen iem re fo rm stan o w iący ch p o d staw ę społeczno-ekonom icznej i u stro jo w ej p rzeb u d o w y p a ń stw a polskiego.
I p o dobnie ja k w trag ic zn y ch la ta ch okupacji, gdy chodziło o rozw inięcie ru c h u p a rty z an ck ieg o i w zm ożenie w alki z h itlero w sk im najeźdźcą, ta k i w t r u d nych la tach odbu d o w y zniszczonego k ra ju , a K ielecczyzna n ależała przecież do rejo n ó w szczególnie boleśnie d o tk n ię ty ch w o je n n ą pożogą, P o lsk a P a rtia R o b o t nicza o d g ry w a ła czołow ą rolę. S ta ła się ona czynnikiem in ic ju ją c y m i o rg a n iz u jący m działanie, k tó reg o e fe k tem była nie ty lk o o dbudow a K ielecczyzny, ale zap o czątk o w an y został proces p rzeo b rażeń społecznych i gospodarczych w sk ali nie m ającej p reced en su w dotychczasow ej h isto rii tej ziemi.
W X X X rocznic ę p o w s ta n i a P P R 19 В 30-Ю ГОДО ВЩ И НУ В О ЗН И К Н О В Е Н И Я П О Л ЬСКО Й РА Б О Ч Е Й П А РТИ И В озн и к н овен и е П ольской Р абоч ей партии откры ло новый р а зд ел н е только в истории польского рабочего д в и ж ен и я но и в истории польского народа в ц е лом. Она ок азал ась партией, сум евш ей гармонично сочетать наци ональны е ин тересы , какими являлось о св о б о ж д ен и е страны от гитлеровского ига и восста н ов лен и е государственности, с классовы ми интересам и, наш едш ими в ы р аж ен и е в глубок и х соц и ал ьн о-п ол и ти ч еск и х р еф о р м а х , изм ен и вш и х коренным обра зом строй суверен ного государства. П РП являлась самым активным звеном антигитлеровского дв и ж ен и я Со противлени я. П ровозглаш енны й партией л озун г в оо р у ж ен н о й борьбы с ок к у пантам и вы звал на п ол ь ск и х зем л я х разв и ти е ш ирокого партизанск ого дв и ж е н и я . П арти зан ск и е отряды Гвардии Л ю довой и А рмии Л юдовой, воен ны х ор ганизац ий, руков оди м ы х П ольской Р абоч ей партией, проявили особую актив ность в борьбе с вр аж еск и м транспортом, дезо р г а н и зу я поставки на восточны й ф р он т. К ел ец к ая зем л я являлась территорией, на которой боевая деятельность п ар ти за н ск и х отрядов бы ла очень интенсивной. В период с середи н ы 1942 года до сер еди н ы 1944 года зд есь опери ров ало 18 отрядов Гвардии Лю довой и А рмии Л ю довой, а летом и осенью 1944 года — пять п ар ти зан ск и х бригад А рмии Л ю довой. С 1943 года зд есь действов али т а к ж е п арти зан ск и е отряды А рмии К р а й о - вой и Б атальонов Х л оп ск и х. В общ ей сл ож н ости отряды А рм ии Л ю довой и Гвардии Лю довой соверш или на территории К ел ец к ого воеводства 114 боевы х операций на ж ел езн о д о р о ж н ы х л и н и я х. Самое больш ое количество операций (63) п р ои зв ед ен о в период с 8 ав густа до 30 сентября 1944 г. Б ольш ие уси ли я бы ли н аправлены на дезор ган и зац и ю администрации ок к у пантов и борьбу с эконом ическим р азор ен и ем польской деревни. Они проя вля лись как в у н и ч тож ен и и вол остн ы х докум ентов и складов продуктов, отняты х у польского насел ен и я в п ор я дк е обя зател ь н ы х поставок, так и в п ер ехв аты вании эш елонов с награбленны м и сел ьск охозяй ств ен н ы м и продуктами. Б ольш ое зн ач ен и е дл я ослаблен и я военной мощ и оккупантов имел сабо т аж , осущ ествляем ы й рабочими, в том ч и сл е членам и ПРП , заняты ми на за в о д а х , р аботавш их в п о л ь зу нем ецк ой армии или воен ной экономики. О сущ ествляя п оставл ен н ы е партией за д а ч и по о х р а н е мирного населен и я от террора и экстерм инационной политики оккупантов, отряды Гвардии Лю довой и А рмии Л ю довой атаковали тюрьмы, осв о б о ж д а л и и з эш елонов м ол одеж ь, увозим ую на при н уди тельн ы е работы в Германию, и узн и к ов лагерей п р и н у дительного труда, у н и ч то ж а л и агентов гестапо. На К ел ец к ой зем л е бы ло осущ еств л ен о 15 операций этого типа. В борьбе с бол ее или м ен ее крупны м и п одр аздел ен и ям и врага партизаны Гвардии Л ю довой и А рмии Л ю довой участвов али на К ел ец к ой зем л е в свы ш е 80 ср а ж ен и я х и схв атк ах. К самым знач ительны м относятся партизанск ие ср а ж ен и я , имевш ие м есто 16— 19 сентября 1944 г. в С ухедн ю в ск и х л еса х и 29 с ен тября в л еса х в рай он е д ер ев н и Груш ка. В к аж дом из эт и х ср аж ен и й н еп р и ятель потерял около 200 ч ел ов ек убиты м и и ранены ми. К ак в годы оккупации, когда в а ж н ей ш ей задач ей являлось стим улирование борьбы с гитлеровскими захв атч и к ам и , так и в перв ы е послевоен ны е годы в о с становления народного хозя й ств а, П РП играла в едущ ую роль. Она была в о з-2*
главляю щ им и организую щ им началом деятельности, р езультатом которой стало не только в осстан ов лен и е экономики К ел ец к ой зем ли но и пр оц есс социальны х и х о зя й ст в ен н ы х преобразований, не им ею щ их себе р авн ы х в истории этой зем ли.
THE TH IR TIETH A N N IV E R SA R Y OF THE RISE OF THE POLISH W ORKERS’ PA R TY
T he rise of th e P o lish W orkers’ P arty (PPR) turned a n ew le a f n ot on ly for th e P o lish w ork ers’ m o v em en t b u t also for th e en tire P olish nation. T he W orkers’ P arty appeared to be th e on ly o n e th a t w as ab le to u n ite h arm on iou sly th e n a tio n a l goals, w h ich w ere th e lib era tio n of th e country from th e H itlerite yo k e and regaining indep en d en ce, w ith so cia l aim s, w h ich covered far-reach in g so cio -p o litica l reform s th at w ere to ch an ge u tterly th e p olitical sy stem of th e in d ep en d en t state.
T he P P R w a s th e m o st a ctiv e elem en t in th e a n ti-H itlerite resista n ce m ovem en t, and its sign al fo r th e arm ed struggle again st th e occupants g ave th e im p u lse for th e d ev elo p m en t o f a p o w erfu l partisan m ovem en t throughout th e country. T he p artisan d etach m en ts of th e P eo p le’s Guard (GL) and P eo p le’s A rm y (AL) — th e m ilitary organ ization s con trolled by th e P PR — w ere p articu larly a ctiv e in d estroy ing tn e en em y ’s transport, thus deranging to a high d egree th e sy stem of su p p lies for th e eastern front.
The K ielce region w a s th e area of very in te n siv e a ctiv ity of th e partisans. W ithin th e com pass of tw o years, from mid-1942 to m id-1944, th e num ber o f th e GL and A L d etach m en ts in th is area g rew to eigh teen , and in su m m er and autum n of 1944 fiv e partisan b rigades of th e P eo p le’s A rm y w ere a ctiv e here. From 1943 a lso partisan d etach m en ts of th e H om e A rm y (AK) and P ea sa n ts’ B atallion s (BCh) join ed in th e w arfare.
The GL and A L d eta ch m en ts m ade altogeth er 114 partisan attack s on th e railw ay. As m an y as 63 o f th e se action s w ere carried out in th e period b etw een 8 A ugust and 30 Septem ber, 1944.
C onsiderable effo rt w a s directed tow ards th e disorganization of th e occu p an t’s ad m in istration and th e stru ggle again st th e econom ic ravage of th e P o lish country. T his w a s m a n ifested both in d estroying com m u n al records and stores w ith lev ied products and in recap tu rin g transports w ith agricultural products robbed to P olish farm ers.
A ll m an n er of sa b o ta g e w a s of great sig n ifica n ce fo r im pairing th e m ilita ry p oten tial of th e G erm ans. M any w orkers, m em bers of th e P PR b ein g in th eir num ber, p articipated in th ese acts in factories w h ich produced goods fo r th e arm y or m ilitary adm inistration.
In a cco m p lish m en t of th e task s laid d ow n by th e party, th e o b ject of w h ich w a s th e protection o f c iv ilia n pop u lation from terror and th e N azi p olicy of exterm in ation , th e A L and G L d eta ch m en ts w ere attack in g prisons, rescu in g you n g p eop le from d eportation to forced lab ou r in th e R eich, storm in g cam ps o f forced labour, p u ttin g to death agen ts of th e G estapo. The underground arm ies carried ou t fifte e n actions of th is kind in th e K ie lc e region.
W X X X ro cz n icę p o w s t a n i a P P R 21
T he partisan s of th e GL and A L fou gh t over eig h ty b a ttles in th e K ielce region, en gagin g sm a ller or greater forces of th e en em y. T he m o st d esp erate fig h ts w ere conducted on Sep tem b er 16— 19, 1944 in th e S u ch ed n ió w w o o d s and on S ep tem b er 29 in th e w ood s near th e v illa g e G ruszka. In each of th e se b a ttle s th e G erm an lo sses am ounted to 200 k illed and w ou n d ed soldiers.
Just as during G erm an occupation, w h en th e in ten sifica tio n of th e struggle again st th e H itlerite in vad ers w a s th e m ajor ob jective, so in th e first p o st-w a r years, w h en P oland w a s repairing th e enorm ous d ev a sta tio n of w ar, th e P o lish W orkers’ P arty w a s p layin g a prom in en t part. It w a s th is party th a t in itia ted and organized a ll th e activity, th e result of w h ich w a s not on ly th e reb u ild in g of th e K ielce region b ut also th e b egin n in g of th e process of econom ic and social transform ations on a scale u n p recedented in th e history of th is region.
