Organizacja transportów repatriacyjnych z głębi Związku Radzieckiego do Polski w 1946 r. *

Wydawnictwo­Uniwersytetu­Wrocławskiego

W

M

łódź

Organizacja­transportów­repatriacyjnych z­głębi­Związku­Radzieckiego

do­Polski­w­1946­r. ^*

Agresja­ ZSRR­ na­ Polskę­ w­ 1939­ r.­ i­ będąca­ jej­ konsekwencją­ aneksja­

wschodnich­obszarów­RP­przyniosła­falę­represji­w­stosunku­do­mieszkają- cej­ tam­ ludności.­ Okupant­ postanowił­ usunąć­ z­ podporządkowanych­ sobie­

terenów­ domniemanych­ i­ rzeczywistych­ wrogów­ organizującej­ się­ wła- dzy­radzieckiej.­Zamierzano­wykorzenić­pozostałości­„burżuazyjnej”­Polski­

i­ złamać­ potencjalny­ opór­ przeciw­ najeźdźcy.­ Służyć­ temu­ miały­ między­

innymi­ aresztowania­ i­ masowe­ deportacje­ na­ wschód.­ Na­ mocy­ decyzji­

Rady­Komisarzy­ludowych­ZSRR­przeprowadzono­łącznie­cztery­wywózki.­

Pierwsza­rozpoczęła­się­w­nocy­z­9­na­10­lutego­1940­r.­Do­pociągów­jadą- cych­ w­ głąb­ ZSRR­ zagnano­ wówczas­ niemal­ 140­ tys.­ osadników­ wojsko- wych,­kolonistów,­pracowników­służby­leśnej­i­niewielką­liczbę­urzędników­

państwowych.­Natomiast­13­kwietnia­1940­r.­podobny­los­spotkał­ok.­61­tys.­

członków­rodzin­osób­aresztowanych­przez­radzieckie­służby­bezpieczeństwa­

(w­ tym­ również­ krewnych­ obywateli­ polskich­ przebywających­ w­ obozach­

jenieckich­ NKWD).­ ta­ akcja­ miała­ szczególnie­ tragiczny­ wymiar,­ gdyż­

objęła­ głównie­ kobiety,­ dzieci­ i­ starców.­ Kolejny­ raz­ transporty­ deporta­- cyjne­ zapełniły­ się­ obywatelami­ polskimi­ 29­ czerwca­ 1940­ r.­ tym­ razem­

wy­wieziono­ok.­78­tys.­uchodźców­przybyłych­z­terenów­RP­okupowanych­

przez­ Niemcy.­ Z­ kolei­ wiosną­ 1941­ r.­ (maj–czerwiec)­ przeprowadzono­

wywózkę­„obcego­społecznie­elementu”,­obliczonego­na­47­tys.­osób.­Została­

ona­przerwana­napaścią­Niemiec­hitlerowskich­na­Związek­Radziecki.­Bilans­

de­portacji­historycy­oszacowali­(na­podstawie­danych­NKWD)­na­ok.­320­tys.­

osób¹.

*­ Artykuł­jest­fragmentem­rozprawy­doktorskiej­autora.

1­ A.­głowacki,­Przemieszczenia i przesiedlenia ludności polskiej w ZSRR w latach 1940–

1946,­„My­Sybiracy”­2007,­nr­18,­s.­15–17.­

Wywózki­odbywały­się­przeważnie­nocą.­Przeznaczonych­do­transportu­

ludzi­ budziło­ ze­ snu­ walenie­ do­ drzwi­ kolbami­ karabinów.­ Zaskoczonym­

i­bezsilnym­rodzinom­dawano­zazwyczaj­niewiele­czasu­na­spakowanie­pod- stawowego­dobytku.­Nikt­z­nich­nie­mógł­wówczas­przewidzieć,­jaki­czeka­

ich­ los,­ dokąd­ zostaną­ przesiedleni­ i­ co­ mają­ z­ sobą­ zabrać.­ Pospiesznie­

pakowano­ zatem­ to,­ co­ aktualnie­ znalazło­ się­ pod­ ręką:­ poduszki,­ kołdry,­

koce,­odzież­i­skromne­zapasy­jedzenia.­Agresywne­ponaglenia­żołnierzy­nie­

sprzyjały­ przemyślanemu­ doborowi­ bagażu.­ Następnie­ przyszłych­ zesłań- ców­ transportowano­ wozami­ lub­ saniami­ na­ stacje­ kolejowe.­tam­ czekały­

na­nich­pociągi­deportacyjne,­wyposażone­w­piętrowe­prycze­(nary)­i­nie- wielkie­ piecyki.­ W­ podłodze­ znajdowała­ się­ dziura,­ mająca­ spełniać­ rolę­

toalety.­ Deportowani­ podróżowali­ w­ zaryglowanych,­ bydlęcych­ wagonach,­

ściśnięci­ po­ 30–50­ osób­ w­ każdym­ z­ nich.­ Byli­ przestraszeni,­ zziębnięci,­

głodni.­Nad­transportem­czuwali­uzbrojeni­żołnierze­NKWD.­Na­codzienne­

wyżywienie­deportowanych­składały­się­skromne­porcje­rzadkiej­zupy­(tzw.­

bałanda),­nieco­chleba­i­wrzątku.­teoretycznie­funkcjonowała­w­eszelonach­

opieka­ medyczna,­ jednak­ w­ praktyce­ o­ zdrowie­ podróżnych­ nikt­ nie­ dbał.­

tymczasem­w­wagonach­znajdowały­się­dzieci,­kobiety­w­ciąży,­osoby­stare,­

chore.­Wielu­z­nich­nie­doczekało­końca­jazdy.­Zwłoki­wynoszono­na­sta- cjach­postojowych,­ku­rozpaczy­rodzin,­które­miały­świadomość,­że­nigdy­

nie­dowiedzą­się,­gdzie­zostali­pochowani­ich­najbliżsi.

Na­ miejsce­ zsyłki­ wycieńczeni­ zesłańcy­ docierali­ po­ kilkutygodniowej­

podróży.­Następnie­ciężarówkami,­saniami,­statkami­rzecznymi­lub­barkami­

rozwożono­ich­do­osad,­w­których­spędzić­mieli­długie­lata­na­„nieludzkiej­

ziemi”.­ Okres­ ten­ wielu­ byłych­ Sybiraków­ wspomina­ jako­ najtrudniejszy­

w­ swoim­ życiu.­ Zmuszeni­ byli­ stawić­ czoła­ rzeczywistości,­ której­ się­ nie­

spodziewali­ i­ do­ której­ —­ psychicznie,­ fizycznie­ i­ materialnie­ —­ nie­ byli­

przygotowani.

Fatalne­warunki­mieszkaniowe,­uciążliwy­klimat,­brak­żywności,­bieda,­

choroby­i­praca­ponad­siły­stały­się­codziennością­polskich­zesłańców­pod- czas­ lat­ spędzonych­ w­ Związku­ Radzieckim.­ Dopiero­ ewakuacja­ (1942)­

z­ ZSRR­ Armii­ Polskiej­ gen.­ Władysława­ Andersa­ okazała­ się­ dla­ części­

z­nich­drogą­do­wyrwania­się­z­koszmaru­zesłania.­Niestety­większość­spo- śród­ deportowanych­ na­ odmianę­ swego­ losu­ musiała­ czekać­ aż­ do­ zakoń- czenia­drugiej­wojny­światowej.­Wówczas­pojawiła­się­nadzieja­na­zawarcie­

umowy­ repatriacyjnej­ z­ ZSRR.­ Podpisane­ pomiędzy­ Polską­ a­ radziecką­

Białorusią,­Ukrainą­i­litwą­układy²­o­przesiedleniach­z­byłych­ziem­wschod- nich­ ii­ Rzeczypospolitej­ pozwalały­ sądzić,­ że­ repatriacja­ z­ głębi­ Związku­

Radzieckiego­jest­kwestią­najbliższych­miesięcy.­tymczasem­stosowne­poro-

2­ 9­iX­1944­r.­podpisano­porozumienie­z­rządami­Białorusi­i­Ukrainy,­a­22­iX­1944­r.­

—­litwy.­

zumienie­zawarto­dopiero­6­lipca­1945­r.­w­Moskwie³.­Dotyczyło­ono­tylko­

Polaków­i­żydów­—­przedwojennych­obywateli­RP.­Władze­Polski­„ludo- wej”­zgodziły­się­bowiem­na­odebranie­prawa­do­powrotu­z­zesłania­byłym­

mieszkańcom­ ii­ Rzeczypospolitej­ innych­ nacji.­Wśród­ nich­ znajdowali­ się­

między­innymi­Ukraińcy,­Białorusini,­Rusini­i­litwini.

tryb­ repatriacji­ obejmował­ dwa­ etapy.­ Pierwszy­ stanowiło­ pomyślne­

przejście­procedury­zmiany­obywatelstwa­(z­radzieckiego­na­polskie),­czyli­

tzw.­opcja.­Następnie­przystępowano­do­przygotowań­do­wyjazdu.­terminy­

określone­w­umowie­były­bardzo­krótkie­—­opcja­miała­zakończyć­się­do­

1­listopada­1945­r.,­a­przesiedlenie­do­31­grudnia­1945­r.­Wkrótce­okazało­się,­

że­wykonanie­postanowień­umowy­w­sprawie­zmiany­obywatelstwa­stało­się­

dla­bardzo­wielu­zesłańców­niemożliwe.­Warunkiem­pomyślnego­przejścia­

opcji­ było­ bowiem­ okazanie­ przez­ zainteresowanego­ dokumentu­ stwier- dzającego,­ że­ we­ wrześniu­ 1939­ r.­ był­ on­ obywatelem­ Polski.­tymczasem­

większość­potencjalnych­optantów­nie­mogła­spełnić­tego­wymogu.­Również­

zakończenie­repatriacji­w­określonym­umową­terminie­okazało­się­nierealne­

ze­względu­na­trudności­transportowe­(brak­odpowiedniej­ilości­taboru­kole- jowego)­ i­ warunki­ pogodowe­ (w­ wielu­ miejscach­ zesłania­ zima­ zaczynała­

się­ już­ w­ połowie­ października).­ W­ obliczu­ tej­ sytuacji­ polscy­ dyplomaci­

rozpoczęli­ skuteczną­ interwencję⁴,­ mającą­ na­ celu­ korektę­ niekorzystnych­

warunków­ umowy.­W­ dniu­ 10­ listopada­ 1945­ r.­ rząd­ radziecki­ zgodził­ się­

na­ uproszczenie­ procedury­ opcji­ i­ przesunięcie­ terminów­ do­ 31­ grudnia­

1945­r.­(zakończenie­opcji)­i­15­czerwca­1946­r.­—­ostateczny­finał­akcji⁵. Organizatorem­przesiedlenia­—­na­mocy­umowy­—­uczyniono­Polsko- -Radziecką­ Komisję­ Mieszaną­ ds.­ Ewakuacji­ z­ siedzibą­ w­ Moskwie.­ ten­

międzyrządowy­organ⁶­miał­nadzorować­sprawne­wykonanie­akcji­poprzez­

swoich­terenowych­i­granicznych­pełnomocników.­Praktyka­dnia­codzienne- go­pokazała­jednak,­że­rolę­tę­odgrywał­Związek­Patriotów­Polskich­w­ZSRR­

(ZPP).­to­właśnie­spośród­jego­pracowników­(głównie­wiceprzewodniczą-

3 Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich,­t.­8.­Styczeń 1944–gru- dzień 1945,­[Warszawa]­1974,­s.­500–504.­

4­ Rozmowy­z­władzami­radzieckimi­prowadził­ambasador­RP­w­Moskwie­Henryk­Raabe.­

Zob.­Sprawozdanie­z­rozmów­H.­Raabego­z­W.­Mołotowem,­A.­Wyszyńskim­i­A.­Pawłowem,­

Archiwum­Akt­Nowych­w­Warszawie­[dalej:­AAN],­zespół­akt:­Biuro­Prezydialne­Krajowej­

Rady­Narodowej­[dalej:­BPKRN],­sygn.­418,­k.­58–65.­

5­ Podczas­procedury­zmiany­obywatelstwa­jako­wystarczające­miano­uznawać­odtąd­–­

uwierzytelnione­ przez­ zarząd­ ZPP­ –­ zeznania­ dwóch­ świadków,­ potwierdzających­ wersję­

zainteresowanego­lub­przedłożone­dokumenty­o­niższej,­niż­dotąd­wymagano,­„randze­urzę- dowej”.

6­ W­ skład­ Komisji­ wchodziły­ dwie­ Delegacje­ —­ polska­ i­ radziecka.­ Delegację­ pol- ską­ tworzyli:­ dr­ Henryk­Wolpe­ (przewodniczący),­Aleksander­ juszkiewicz­ (członek)­ oraz­

irena­Kuczyńska­(członek).­lista­członków­Delegacji­Radzieckiej­przedstawiała­się­nastę- pująco:­A.M.­Aleksandrow­(przewodniczący),­i.A.­Prokofiew­(członek)­i­płk­i.W.­Antipow­

(członek).

cych­zarządów­obwodowych­ZPP)­rekrutowali­się­pełnomocnicy­Delegacji­

Polskiej­w­Komisji­Mieszanej.­Naznaczono­ich­jednak­dopiero­z­początkiem­

1946­r.­Do­tej­pory­ich­obowiązki­nieformalnie­sprawował­aktyw­ZPP⁷. Przygotowania­do­repatriacji­rozpoczęto­jeszcze­wczesną­jesienią­1945­r.­

Prace­szły­w­kilku­kierunkach­i­dotyczyły­między­innymi­akcji­informacyj- nej,­opieki­medycznej­i­sanitarnej­nad­wyjeżdżającymi,­pomocy­materialnej,­

organizacji­przesiedlenia­polskich­domów­dziecka­itp.­Aspekty­te­świadomie­

tu­pomijam.­Zarządy­obwodowe­ZPP­działały­według­schematu­określonego­

instrukcjami­centralnej­administracji­Związku.­Stąd­prześledzenie­postępów­

w­akcji­choćby­w­jednym­tylko­obwodzie­daje­obraz­ogromu­zadań,­jakim­

sprostać­musieli­wszyscy­organizatorzy­repatriacji⁸.

W­ niniejszym­ opracowaniu­ skupiam­ się­ na­ ostatnim­ etapie­ akcji­ prze- siedleńczej­—­organizacji­transportów­i­podróży­do­Polski.­Według­danych­

Delegacji­Polskiej­w­Komisji­Mieszanej­w­1946­r.,­na­mocy­umowy­z­6­lipca­

1945­r.,­z­głębi­ZSRR­do­Polski­wyjechały­229­193­osoby­w­239­transportach­

repatriacyjnych.­Największe­natężenie­przesiedlenia­odnotowano­pomiędzy­

marcem­ a­ majem­ 1946­ r.­ Natomiast­ w­ styczniu­ tego­ roku­ odjechały­ tylko­

dwa­pociągi­z­terenów­Ukrainy­(Kijów­i­Połtawa)⁹.­jeżeli­do­tej­liczby­doda- my­ także­ 22­ 058­ ludzi,­ którzy­ wyjechali­ pomiędzy­ czerwcem­ a­ grudniem­

1945­r.¹⁰,­to­bilans­repatriacji­wyniesie­251­250­osób.

tymczasem­w­protokole­końcowym­Komisji­Mieszanej­możemy­wyczy- tać,­ że­ do­ 1949­ r.­ powróciło­ 248­ 198­ repatriantów¹¹.­ liczba­ ta­ obejmuje­

z­pewnością­także­te­osoby,­którym­w­1945­r.­(i­częściowo­w­1946­r.)­nie- słusznie­odrzucono­podania­opcyjne¹².

­ 7­ Strona­radziecka­w­Komisji­Mieszanej­konsekwentnie­odmawiała­zgody­na­naznacze- nie­pełnomocników­podczas­przeprowadzania­akcji­opcji.­tłumaczyła,­że­procedura­zmiany­

obywatelstwa­jest­wyłącznie­wewnętrzną­sprawą­ZSRR.­curiosum­tej­sytuacji­podkreślał­fakt,­

że­polscy­zesłańcy­musieli­zwracać­się­z­prośbą­do­obcego­państwa,­które­rościło­sobie­prawo­

do­arbitralnego­rozstrzygnięcia,­czy­byli­oni­przed­wojną­obywatelami­Polski.­Zob.­Sprawoz- danie­z­działalności­Polskiej­Delegacji­w­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej­ds.­Ewakuacji­

za­okres­od­21­Vii­1945­r.­do­21­iX­1945­r.,­AAN,­BPKRN,­sygn.­418,­k.­86–87.­

­ 8­ W.­Marciniak,­Repatriacyjne aspekty działalności Związku Patriotów Polskich w ob- wodzie frunzeńskim — Kirgiska SRR (1945–1946),­[w:]­W kręgu historii Europy Wschodniej.

Studia i szkice,­pod­red.­P.­chmielewskiego,­A.­głowackiego,­łódź­2009,­s.­139–160.­

­ 9­ Sprawozdanie­Polskiej­Delegacji­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej­do­spraw­Ewa- kuacji­za­kwiecień–lipiec­1946­r.,­AAN,­zespół­akt:­generalny­Pełnomocnik­Rządu­ds.­Repa- triacji­[dalej:­gPRdsR],­sygn.­505,­k.­3.­

10­ Zestawienie­liczbowe­ruchu­repatriacyjnego­z­terytorium­ZSRR,­AAN,­zespół­akt:­Pań- stwowy­Urząd­Repatriacyjny­[dalej:­PUR],­sygn.­Xii/99,­k.­28.­

11­ Protokół­Końcowy­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej,­AAN,­PUR,­sygn.­i/5,­k.­54.­

12­ ich­liczebność­wstępnie­oszacowano­na­ok.­1500–2000.­Zob.­Raport­Przewodniczącego­

Polskiej­Delegacji­w­Radziecko-Polskiej­Komisji­Mieszanej­ds.­Ewakuacji­z­10­Viii­1946­r.,­

Archiwum­Ministerstwa­Spraw­Zagranicznych­[dalej:­AMZS],­z.­6,­w.­32,­t.­502,­k.­104–107.

Z­kolei­23­maja­1946­r.,­a­więc­na­trzy­tygodnie­przed­oficjalnym­terminem­

zakończenia­ przesiedlenia,­ na­ posiedzeniu­ Prezydium­ Zarządu­ głównego­

ZPP­za­rzeczywiste­uznano­dane­mówiące­o­214­920­osobach­podlegających­

repatriacji¹³.­Ponadto­według­danych­Delegacji­Polskiej­co­najmniej­21­tys.

zesłańców­w­1946­r.­przybyło­do­kraju­transportami­niezorganizowanymi¹⁴.­

jak­ widać,­ ustalenie­ wiarygodnego­ bilansu­ repatriacji­ nastręcza­ wielu­ pro- blemów.­jeśli­w­ostatecznym­bilansie­akcji­uwzględnimy­także­tzw.­dzikich­

repatriantów­(ok.­30–40­tys.­osób),­to­można­szacować,­że­w­latach­1945–

1946­ do­ kraju­ przyjechało­ nawet­ ok.­ 310­ tys.­ naszych­ rodaków.­ Niniejsze­

opracowanie­dotyczy­natomiast­ok.­230­tys.­spośród­tych,­którzy­przyjechali­

do­Polski­w­1946­r.­w­ramach­oficjalnej­akcji,­zorganizowanej­przez­ZPP.

Zestawienie­transportów­repatriacyjnych­z­głębi­ZSRR (według­danych­Delegacji­Polskiej­w­Komisji­Mieszanej)

Miesiąc liczba­transportów liczba­repatriantów

Styczeń 2 2 400

luty ­ 33 ­ 36­551

Marzec ­ 61 ­ 50­253

Kwiecień ­ 62 ­ 64­714

Maj ­ 50 ­ 41­863

czerwiec ­ 31 ­ 33­392

Ogółem 239 229­173

­Źródło:­Sprawozdanie­Polskiej­Delegacji­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej­ds.­Ewakuacji­za­

kwiecień–lipiec­1946­r.,­AAN,­DPRds.R,­sygn.­505,­k.­3.

Przygotowania­do­organizacji­transportów­repatriacyjnych­rozpoczęto­od­

wydawania­ przesiedleńcom­ zaświadczeń­ (kart)­ ewakuacyjnych.­ ich­ wypeł- nianiem­zajęli­się­aktywiści­ZPP.­Prawidłowo­(bez­skreśleń­i­pomyłek)­spo- rządzone­formularze­(w­języku­polskim­i­rosyjskim)­podpisywał­pełnomoc- nik­Delegacji­Polskiej­i­przekazywał­jednostkom­milicji,­która­stwierdzała­ich­

ważność.­Następnie­wydawano­je­zainteresowanym,­jednak­nie­wcześniej­niż­

na­10­dni­przed­planowanym­odjazdem­pociągu.­Zawierały­one­podstawowe­

dane­ personalne­ repatrianta­ (i­ członków­ jego­ rodziny)­ oraz­ informację,­ że­

13­ cyfrowe­dane­o­stanie­repatriacji­na­dzień­23­V­1946­r.­obywateli­polskich­z­ZSRR­

i­likwidacji­zarządów­obwodowych­ZPP­(załącznik­do­Protokołu­nr­5­posiedzenia­Prezydium­

Zarządu­głównego­ZPP­z­dn.­23­V­1946­r.),­AAN,­zespół­akt:­Zarząd­główny­Związku­Patrio- tów­Polskich­w­ZSRR­[dalej:­Zg­ZPP],­sygn.­216/11,­k.­25.­

14­ Sprawozdanie­z­działalności­Delegacji­Polskiej­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej­

ds.­Ewakuacji­za­okres­jej­istnienia,­AMSZ,­sygn.­27-15-255,­k.­262.

udaje­się­on­do­Polski­na­mocy­umowy­z­6­lipca­1945­r.¹⁵­Zaświadczenia­

ewakuacyjne­były­także­podstawą­do­zwolnienia­się­z­pracy­i­wymeldowania­

z­miejsca­zamieszkania.­Repatrianci­powinni­zachować­je­do­czasu­przekro- czenia­granicy­z­Polską.­ich­zagubienie­lub­zniszczenie­mogło­spowodować­

poważne­trudności­lub­nawet­uniemożliwić­wyjazd­z­ZSRR.­Na­granicy­od­

zesłańców­ wymagano­ wylegitymowania­ się­ radzieckim­ paszportem­ (lub­

zastępującym­ go­ zaświadczeniem),­ który­ następnie­ był­ rekwirowany­ wraz­

z­ rosyjskojęzyczną­ częścią­ karty­ ewakuacyjnej.­ W­ przypadku­ jego­ braku­

należało­ zaopatrzyć­ się­ w­ podpisaną­ fotografię­ potwierdzającą­ tożsamość­

okaziciela­i­dołączyć­ją­do­karty.­gotówkę­przekraczającą­kwotę­1000­rubli­

przesiedleńcy­składali­za­pokwitowaniem­w­granicznych­oddziałach­Banku­

Państwowego­ ZSRR.­ Natomiast­ obligacje­ i­ książeczki­ oszczędnościowe­

należało­ deponować­ w­ najbliższych­ (miejscowych)­ kasach­ oszczędności.­

Obligacje­były­honorowane­tylko­po­poświadczeniu­ich­pochodzenia­przez­

instytucje,­które­je­wydały,­na­przykład­zakłady­pracy¹⁶.

Wydanie­ zaświadczeń­ ewakuacyjnych­ było­ dla­ zesłańców­ namacalnym­

znakiem­zbliżającej­się­repatriacji.­W­obliczu­stale­przesuwanych­terminów­

odjazdu­ wielu­ z­ nich­ przestawało­ wierzyć,­ że­ powrót­ do­ kraju­ jest­ realny.­

Otrzymany­ dokument­ podróży­ stanowił­ zaś­ dowód­ bliskości­ upragnionego­

wyjazdu.­Zdarzały­się­jednak­sytuacje,­że­jednostki­milicji­odmawiały­wyda- wania­kart­osobom,­które­pomyślnie­przeszły­opcję.­Rodziło­to­u­nich­frustra- cję­i­strach,­że­oto­władza­radziecka­ponownie­postanowiła­zmusić­zesłańców­

do­ pozostania­ na­ „nieludzkiej­ ziemi”¹⁷.­ Po­ raz­ kolejny­ czuli­ się­ oszukani.­

ich­ rozgoryczenie­pogłębiał­ fakt,­ że­ po­ odbiór­ kart­ zgłaszali­się­ osobiście,­

pokonując­ wiele­ kilometrów­ w­ trudnych­ warunkach­ atmosferycznych.­ Na­

szczęście­ większość­ problemów­ rozwiązywano­ na­ bieżąco,­ gdyż­ wynikały­

one­ najczęściej­ z­ niedopatrzenia­ radzieckiej­ administracji.­ W­ poważniej- szych­przypadkach­interweniowali,­na­ogół­z­powodzeniem,­pełnomocnicy­

Delegacji­Polskiej¹⁸.

15­ Wzór­zaświadczenia­ewakuacyjnego­(karty),­AMSZ,­z.­27,­w.­11,­t.­185,­k.­1.­

16 Dokumenty i materiały...,­ s.­ 503–504;­ instrukcja­ [Delegacji­ Polskiej]­ dla­ pełnomoc- ników­ w­ Polsko-Radzieckiej­ Komisji­ Mieszanej­ ds.­ Ewakuacji,­AAN,­ ZPP,­ sygn.­ 8,­ k.­ 52;­

Uzupełnienie­instrukcji­[Delegacji­Polskiej]­dla­pełnomocników­Polsko-Radzieckiej­Komisji­

Mieszanej­ds.­Ewakuacji,­ibidem,­k.­46–47.­

17­ Zesłańcy­mieli­w­pamięci­przymuszanie­ich­do­przyjęcia­obywatelstwa­radzieckiego.­

18­ A.­ Ożóg,­ Sześć lat w tajdze,­Archiwum­ Wschodnie­ Ośrodka­ KARtA­ w­ Warszawie­

[dalej:­AWOK],­ zespół­akt:­Kolekcja­Wspomnień­Komisji­Historycznej­Zarządu­głównego­

Związku­Sybiraków­[dalej:­ZS],­sygn.­94,­s.­115,­118;­B.­jeleniewicz,­Wygnańcy Ewy.­Wspo- mnienia z lat 1939–1946,­ibidem,­sygn.­161,­s.­31;­H.­Kulesza,­Moje wspomnienia z zesłania do północnego Kazachstanu w latach 1940–1946,­ibidem,­sygn.­225,­s.­14;­j.­Hryniewska-Ma- śna,­Wspomnienia,­ibidem,­sygn.­448,­s.­54–55;­t.­Kara,­Wspomnienia z deportacji 1940–1946,­

ibidem,­sygn.­556,­s.­156.­

Radość­z­posiadania­dokumentu­uprawniającego­do­wyjazdu­rekompen- sowała­zesłańcom­trudy­jego­zdobycia.­Zofia­Dołęgowska,­która­do­jednost- ki­milicji­brnęła­przez­ponad­30­km­w­śniegu,­tak­wspomina­swój­powrót­

do­domu­z­kartami­ewakuacyjnymi:

Radość­była­tak­ogromna,­że­nie­odczuwaliśmy­ani­zimna,­ani­zmęczenia.­[…]­Do­domu­

przyszłam­ około­ północy.­ Nie­ byłam­ już­ w­ stanie­ sama­ zdjąć­ butów.­ Mama­ ściągnęła­ je­

ze­mnie­i­okazało­się,­że­mam­odmrożone­nogi¹⁹.

Dokumenty­podróży­uprawniały­przyszłych­repatriantów­do­załatwienia­

wielu­spraw­formalnych,­między­innymi­zwolnienia­się­z­pracy,­wymeldowa- nia­z­zajmowanych­kwater­itp.­Mężczyźni­zobowiązani­byli­do­wykreślenia­

się­z­list­ewidencyjnych­wojskowych­komend­uzupełnień­(tzw.­wojenkoma- tów).­ Pomocy­ w­ kontaktach­ z­ radziecką­ administracją­ udzielali­ zesłańcom­

pracownicy­ZPP­i­pełnomocnicy­Delegacji­Polskiej.­często­musieli­oni­roz- wiązywać­szereg­trudności,­na­przykład­w­Krasnodarze­wymówienia­z­pracy­

wręczono­za­wcześnie,­natomiast­w­czelabińsku­późne­wydawanie­kart­ewa- kuacyjnych­(tuż­przed­odjazdem­transportu!)­było­przyczyną­nieporozumień­

z­kierownikami­kołchozów.­Aktyw­ZPP­musiał­też­czuwać,­aby­pracodawcy­

uczciwie­rozliczali­się­z­zesłańcami,­wypłacając­im­należne­pensje­i­rekom- pensaty­za­niewykorzystane­urlopy²⁰.

­Aby­kompletowanie­składu­osobowego­transportów­odbywało­się­w­spo- sób­ zorganizowany,­ zarządy­ obwodowe­ ZPP­ opracowywały­ grafiki­ wysie- dlania­poszczególnych­rejonów.­Odbywało­się­to­oczywiście­we­współpracy­

z­ radzieckimi­ władzami­ administracyjnymi­ i­ kolejowymi.­ Dla­ ułatwienia­

sobie­zadania­teren­obwodu­dzielono­na­sektory,­którym­przyporządkowywa- no­najbliższe­stacje.­Następnie­obliczano­zapotrzebowanie­na­odpowiednią­

liczbę­wagonów­ i­ takie­„zamówienie”­składano­w­ siedzibie­dyrekcji­danej­

kolei²¹.

Umowa­repatriacyjna­oraz­instrukcje­napływające­z­Moskwy­nakazywa- ły­ zachowanie­ kolejności­ wysiedlania­ ludności­ pod­ względem­ klasyfikacji­

19­ Z.­Dołęgowska,­Wspomnienia Sybiraczki,­AWOK,­ZS,­sygn.­301,­s.­21.

20­ Sprawozdanie­Pełnomocnika­Delegacji­Polskiej­na­obwód­czelabiński­z­organizacji­wy- jazdu­trzeciego­transportu­repatriantów,­AAN,­ZPP,­sygn.­75,­k.­71;­Sprawozdanie­Pełnomoc- nika­Delegacji­Polskiej­na­Kraj­Krasnodarski, ibidem,­sygn.­129,­k.­19;­Sprawozdanie­organi- zacyjne­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Kurganie­za­i­kwartał­1946­r.,­ibidem,­sygn.­1050,­k.­12;­

Komunikat­ Pełnomocnika­ Delegacji­ Polskiej­ na­ obwód­ tiumeński,­ ibidem,­ sygn.­ 1218,­

k.­22–24;­Sprawozdanie­z­przebiegu­opcji­i­repatriacji­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Połtawie,­

ibidem,­sygn.­1334,­k.­95.­

21­ Sprawozdanie­ze­stanu­prac­przygotowawczych­związanych­z­organizacją­pierwszego­

transportu­repatriantów­z­obwodu­zaporoskiego­na­dzień­7­i­1946­r.,­AAN,­ZPP,­sygn.­186,­

k.­85–86;­Sprawozdanie­ogólne­Ałtajskiego­Zarządu­Krajowego­ZPP­w­Barnaule­(1­iV­1945­r.–

31­V­1946­r.),­ibidem,­sygn.­874,­k.­37–40;­Plan­pracy­w­związku­z­repatriacją­w­obwodzie­

czelabińskim,­ibidem,­sygn.­893,­k.­66.­

zawodowej.­Najpierw­wyjechać­miały­rodziny­wojskowych,­następnie­rolni- cy­(chłopi),­specjaliści­i­robotnicy­wykwalifikowani,­a­na­końcu­pozostali²².­

taką­ kolejność­ tłumaczono­ zapotrzebowaniem­ na­ dane­ grupy­ zawodowe­

w­odbudowywanej­Polsce.

tymczasem­względy­praktyczne­wymuszały,­zarówno­od­zarządów­tere- nowych­ZPP,­jak­i­współpracujących­z­nimi­władz­radzieckich,­odstąpienie­od­

tych­wytycznych.­Wysiedlanie­tylko­części­osób­z­poszczególnych­rejonów­

powodowałoby­ nie­ tylko­ protesty­ i­ zniecierpliwienie­ pozostających,­ lecz­

także­trudny­do­opanowania­chaos.­Niekiedy­jednak­w­pierwszej­kolejności­

rzeczywiście­ likwidowano­ te­ ośrodki,­ w­ których­ większość­ mieszkańców­

stanowiły­rodziny­wojskowych.­Przy­czym­i­w­takich­wypadkach­na­stacje­

kolejowe­wyjeżdżali­wszyscy­repatrianci­z­danego­rejonu²³.

Na­przeszkodzie­sprawnemu­przeprowadzeniu­przesiedlenia­stało­znacz- ne­ rozproszenie­ przyszłych­ repatriantów.­ Większość­ z­ nich­ zamieszkiwa- ła­ bowiem­ niewielkie­ ośrodki­ (posiołki),­ przez­ które­ nie­ przebiegała­ linia­

kolejowa,­ a­ odległości­ do­ najbliższej­ stacji­ lub­ centrum­ obwodu­ sięgały­

—­w­skrajnych­przypadkach­—­nawet­kilkaset­kilometrów.­Warto­dodać,­że­

większość­transportów­formowano­w­okresie­od­stycznia­do­maja,­kiedy­to­

przejazd­ syberyjskimi­ lub­ azjatyckimi­ drogami­ utrudniały­ lub­ wręcz­ unie- możliwiały­śniegi­i­wiosenne­roztopy.­Stanowiło­to­dodatkowe­utrudnienie,­

z­którym­musieli­zmierzyć­się­organizatorzy­przesiedlenia²⁴.

W­ wielu­ wypadkach­ konieczne­ okazało­ się­ urządzanie­ w­ pobliżu­ linii­

kolejowych­tzw.­punktów­ewakuacyjnych.­Zadaniem­aktywu­ZPP­było­także­

zorganizowanie­ dowozu­ przesiedleńców­ na­ stacje.­ środki­ transportu­ (cię- żarówki,­wozy,­furmanki)­dostarczać­miały­instytucje,­w­których­pracowali­

zesłańcy,­na­przykład­kołchozy­i­sowchozy.­W­niektórych­obwodach­podróż­

do­miejsc­koncentracji­przesiedleńców­odbywała­się­drogą­rzeczną.­Niekiedy,­

z­uwagi­na­bardzo­duże­odległości­i­nieprzejezdność­dróg,­rozważano­także­

wykorzystanie­transportu­lotniczego²⁵.

22­ Zob.­Dokumenty i materiały...,­s.­503;­instrukcja­dla­pełnomocników­obwodowych­(re- publikańskich,­krajowych)­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Mieszanej­ds.­Ewakuacji,­AAN,­ZPP,­

sygn.­8,­k.­9.­

23­ Sprawozdanie­ z­ działalności­ ZPP­ w­ obwodzie­ czelabińskim­ (1­ i­ 1945–20­Vi­ 1945),­

AAN,­ZPP,­sygn.­75,­k.­60;­Protokół­z­posiedzenia­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Nowosybir- sku­(2­i­1945),­ibidem,­sygn.­1096,­k.­53;­Sprawozdanie­z­pracy­Zarządu­Obwodowego­ZPP­

w­Połtawie­w­listopadzie­i­grudniu­1945­r.,­ibidem,­sygn.­1334,­k.­85.­

24­ Sprawozdanie­z­repatriacji­obywateli­polskich­z­obwodu­południowokazachstańskiego­

(9­iV­1946–8­V­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­82,­k.­53;­Sprawozdanie­Pełnomocnika­Delegacji­

Polskiej­na­Kraj­Krasnodarski,­ibidem,­sygn.­129,­k.­18;­Sprawozdanie­końcowe­Pełnomocnika­

Delegacji­Polskiej­Komisji­Mieszanej­w­obwodzie­zaporoskim­(16­iii­1946),­ibidem,­sygn.­

186,­k.­3.­

25­ Sprawozdanie­ organizacyjne­ Zarządu­ Obwodowego­ ZPP­ w­ Kurganie­ za­ i­ kwartał­

1946­r.,­AAN,­ZPP,­sygn.­1050,­k.­12;­Sprawozdanie­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Omsku­

Powszechną­praktyką­było­to,­że­ośrodki­skoncentrowane­w­centrum­regio- nu­(miasta­obwodowe)­wysiedlano­jako­ostatnie.­W­wyjątkowych­sytuacjach­

odstępowano­ jednak­ od­ tej­ reguły.­ Zarząd­ Obwodowy­ ZPP­ w­ Pawłodarze­

uznał,­ że­ przewiezienie­ dużej­ grupy­ ludzi­ z­ bardzo­ oddalonych­ rejonów­

w­warunkach­ostrej­zimy­jest­zbyt­ryzykowne.­Ponadto­większość­z­nich­nie­

posiadała­odpowiedniej­odzieży­i­nie­była­jeszcze­przygotowana­do­podróży.­

Postanowiono­zatem,­że­pierwszym­transportem­wyjadą­zesłańcy­z­Pawłodaru­

(z­ wyłączeniem­ aktywu­ ZPP).­ Decyzja­ ta­ wywołała­ falę­ protestów­ wśród­

mieszkańców­spoza­miasta.­Oskarżali­oni­członków­Zarządu­Obwodowego­

ZPP­o­nadużywanie­swoich­stanowisk²⁶.

W­ okresie­ formowania­ transportów­ konieczna­ była­ koordynacja­ dzia- łań­ przesiedleńczych­ prowadzonych­ przez­ poszczególne­ ogniwa­ ZPP.­Aby­

usprawnić­przepływ­informacji,­organizowano­zebrania­i­konferencje,­w­któ- rych­ brali­ udział­ przedstawiciele­ zarządów­ rejonowych­ i­ aktyw­ Związku­

w­danym­obwodzie.­Na­owych­naradach­wymieniano­doświadczenia­płynące­

z­odprawy­transportów,­rozpowszechniano­materiały­instruktażowe­i­opraco- wywano­plany­pracy­na­najbliższy­okres.­Starano­się­także­zawczasu­prze- ciwdziałać­ewentualnym­trudnościom²⁷.

Sprawną­ organizację­ miały­ zapewniać­ tzw.­ komitety­ repatriacyjne.­

Działały­ one­ w­ wysiedlanych­ rejonach.­ ich­ członkowie­ mieli­ przydzielone­

określone­zadania­w­związku­z­formowaniem­się­transportu.­W­ramach­tych­

ciał­ tworzono­ sekcje­ robocze:­ transportowe,­ zaopatrzeniowe,­ opieki­ nad­

dzieckiem,­ kulturalno-oświatowe­ itp.­ Natomiast­ tam,­ gdzie­ pełnomocnicy­

Delegacji­ Polskiej­ nie­ mogli­ dotrzeć­ osobiście,­ zarządy­ obwodowe­ ZPP­

wysyłały­ swoich­ przedstawicieli.­ Udzielali­ oni­ organizacyjnego­ wsparcia­

miejscowym­zarządom­ZPP,­pomagali­ludności­w­załatwieniu­spraw­zwią- zanych­z­wyjazdem­(na­przykład­zwalnianiu­się­z­pracy)­itp.­Dużo­bardziej­

odpowiedzialna­rola­czekała­ich­jednak­w­miejscach­formowania­się­pocią- gów.­ Zawczasu­ docierali­ oni­ na­ stacje,­ gdzie­ czuwali­ nad­ terminowością­

podstawiania­składów­i­kontrolowali­stan­techniczny­wagonów.­W­porozu-

o­stanie­przygotowań­do­repatriacji,­ibidem,­sygn.­1107,­k.­264;­Protokół­z­posiedzenia­Za- rządu­Obwodowego­ZPP­i­przewodniczących­zarządów­rejonowych­ZPP­w­obwodzie­kustu- najskim­(7­iX­1945),­ibidem,­sygn.­1560,­k.­24–25;­Sprawozdanie­Pełnomocnika­Delegacji­

Polskiej­na­tadżycką­SRR­i­obwód­stalinabadzki­(25­iii­1946–10­iV­1946),­ibidem,­sygn.­1963,­

k.­129–130.­

26­ j.­Fuks,­Migawki syberyjskie,­AWOK,­ZS,­sygn.­761,­s.­34–36.­

27­ Zob.­ Sprawozdanie­ ogólne­ Ałtajskiego­ Zarządu­ Krajowego­ ZPP­ w­ Barnaule­ (1­ iV­

1945–31­V­ 1946),­AAN,­ ZPP,­ sygn.­ 874,­ k.­ 37;­ Sprawozdanie­ Zarządu­ Obwodowego­ ZPP­

w­Omsku­o­stanie­przygotowań­do­repatriacji,­ibidem,­sygn.­1107,­k.­264;­Sprawozdanie­prze- wodniczącego­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­tiumeniu­z­repatriacji,­ibidem,­sygn.­1218,­k.­29.­

Sprawozdanie­z­pracy­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Połtawie­w­listopadzie­i­grudniu­1945­r.,­

ibidem,­sygn.­1334,­k.­84;­Sprawozdanie­z­działalności­Zarządu­Miejskiego­ZPP­w­Ałma-Acie­

w­lutym­1946­r.,­ibidem,­sygn.­1457,­k.­29.

mieniu­z­władzami­kolejowymi­przygotowywali­także­miejsca­przeznaczone­

na­punkty­ewakuacyjne²⁸.

Po­wyznaczeniu­terminu­odjazdu­transportu­i­stacji­wsiadania­wysłannicy­

zarządów­ obwodowych­ i­ rejonowe­ komisje­ repatriacyjne­ zestawiały­ spisy­

osób­przyporządkowanych­do­danych­wagonów.­Przy­przygotowywaniu­tych­

list­uwzględniano­życzenia­zainteresowanych.­Nie­chciano­na­czas­podróży­

rozdzielać­rodzin­oraz­ludzi­prowadzących­na­zesłaniu­wspólne­gospodarstwo­

domowe­lub­posiadających­wspólny­bagaż²⁹.

W­ okresie­ poprzedzającym­ odjazdy­ transportów­ panowała­ wśród­ repa- triantów­ wesoła­ atmosfera.­ Wszyscy­ z­ napięciem­ oczekiwali­ powrotu­

do­ojczyzny.­Aleksandra­Ożóg­wspomina:

żyliśmy­w­euforii,­każda­twarz­promieniała­szczęściem­i­uśmiechem.­Uwierzyliśmy,­że­to­

prawda,­a­nie­tylko­obietnice­wyjazdu,­co­miesiąc­odkładanego­na­dalszy­czas³⁰.

częstą­ praktyką­ było­ organizowanie­ dla­ repatriantów­ wieczorów­ poże- gnalnych.­ Odbywały­ się­ one­ przeważnie­ w­ salach­ miejscowych­ filharmo- nii,­ domach­ kultury,­ szkołach­ itp.­ gospodarzami­ byli­ członkowie­ danego­

zarządu­ terenowego­ ZPP,­ a­ honorowymi­ gośćmi­ —­ przedstawiciele­ lokal- nej­administracji,­organizacji­partyjnej,­a­nierzadko­także­milicji­i­NKWD.­

Wieczory­ pożegnalne­ przybierały­ formę­ uroczystych­ akademii.­ Sale­ deko- rowano­ polskimi­ i­ radzieckimi­ flagami,­ portretami­ (między­ innymi­ józefa­

Stalina,­Bolesława­Bieruta­i­Wandy­Wasilewskiej)­oraz­hasłami­propagujący- mi­przyjaźń­polsko-radziecką.­Po­odśpiewaniu­hymnów­państwowych­nastę- powały­ przemówienia­ reprezentantów­ władz­ ZPP­ i­ zaproszonych­ dostojni- ków.­Dziękowano­Związkowi­Radzieckiemu­za­„gościnę­i­opiekę”­udzielaną­

zesłańcom­ podczas­ wojny.­ Podkreślano­ także­ opiekuńcze­ i­ organizacyjne­

28­ Sprawozdanie­ z­ repatriacji­ obywateli­ polskich­ z­ obwodu­ południowokazachstańskie- go­(9­iV­1946–8­V­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­82,­k.­53;­Sprawozdanie­Pełnomocnika­Polskiej­

Delegacji­na­Kraj­Krasnodarski,­ibidem,­sygn.­129,­k.­18;­Sprawozdanie­ze­stanu­prac­przy- gotowawczych­związanych­z­organizacją­pierwszego­transportu­repatriantów­z­obwodu­zapo- roskiego­na­dzień­7­i­1946­r.,­ibidem,­sygn.­186,­k.­85–86;­„Biuletyn”­Zarządu­Obwodowego­

ZPP­we­Frunze­23­iii­1946­r.,­nr­4­(9),­ibidem,­sygn.­864,­k.­181–182;­Sprawozdanie­ogólne­

Ałtajskiego­Zarządu­Krajowego­ZPP­w­Barnaule­(1­iV­1945–31­V­1946),­ibidem,­sygn.­874,­

k.­40;­Sprawozdanie­z­działalności­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Dniepropietrowsku­(15­iV­

1945–4­iii­1946),­ibidem,­sygn.­1275,­k.­70–72.­

29­ Sprawozdanie­ ogólne­Ałtajskiego­ Zarządu­ Krajowego­ ZPP­ w­ Barnaule­ (1­ iV­ 1945–

31­V­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­874,­k.­37;­Protokół­z­posiedzenia­aktywu­ZPP­w­obwodzie­

kujbyszewskim­(19­iii­1946),­ibidem,­sygn.­1040,­k.­113;­Książka­ogłoszeń­repatriacyjnych­Za- rządu­Obwodowego­ZPP­w­tiumeniu,­ibidem,­sygn.­1218,­k.­13;­Sprawozdanie­pełnomocnika­

Delegacji­Polskiej­na­tadżycką­SRR­i­obwód­stalinabadzki­(25­iii­1946–10­iV­1946),­ibidem,­

sygn.­1963,­k.­129–130.­

30­ A.­Ożóg,­op. cit.,­s.­120.­

zasługi­ZPP­oraz­rolę­lewicy­polskiej­w­zwycięstwie­nad­okupantem­i­w­dzie- le­odbudowy­powojennej­Polski.­Po­części­oficjalnej­prezentowano­program­

artystyczny­przygotowany­przez­aktyw­Związku:­występy­amatorskich­chó- rów,­pokazy­tańców,­deklamacje­itp.³¹

jest­ rzeczą­ zrozumiałą,­ że­ zdanie­ zesłańców­ na­ temat­ domniemanej­

gościnności­Związku­Radzieckiego­było­całkowicie­odmienne­niż­to,­które­

prezentowano­ —­ jakoby­ w­ ich­ imieniu­ —­ na­ wieczorach­ pożegnalnych.­

inaczej­rzecz­miała­się­w­odniesieniu­do­oceny­ZPP.­Zdaniem­wielu­byłych­

Sybiraków­ działalność­ Związku­ przyczyniła­ się­ do­ polepszenia­ ich­ losu­

i­sprawnej­organizacji­powrotu­do­ojczyzny.­Osobną­kwestią­były­ich­relacje­

z­miejscową­ludnością.­Zawarte­we­wspomnieniach­opisy­serdecznych­poże- gnań­ z­ sąsiadami­ lub­ kolegami­ z­ pracy,­ którym­ towarzyszyły­ nieskrywane­

emocje,­ świadczą,­ że­ uzasadniona­ terrorem­ i­ deportacją­ niechęć­ do­ ZSRR­

nie­ wpływała­ negatywnie­ na­ stosunek­ Polaków­ do­ tzw.­ zwykłych­ obywa- teli­ tego­ państwa.­ Doświadczenia­ lat­ zsyłki­ sprawiły,­ że­ początkowo­ obcy­

„ludzie­radzieccy”­stopniowo­stawali­się­przyjaciółmi­i­towarzyszami­niedoli­

polskich­Sybiraków.­Nierzadko­tworzyły­się­przyjaźnie,­czasem­nawet­zawie- rano­polsko-radzieckie­małżeństwa.­Wielu­zesłańców­dostrzegało,­że­żyjący­

obok­nich­przedstawiciele­licznych­narodów­ZSRR­tak­samo­jak­oni­cierpieli­

biedę­ i­ prześladowania.­ jednak­ repatrianci­ wyjeżdżali­ do­ Polski­ —­ kraju,­

w­którym­mieli­nadzieję­na­powrót­do­normalności,­a­tymczasem­pozostający­

nie­widzieli­szans­na­odmianę­swego­losu³².

Przed­wyruszeniem­w­drogę­na­stacje­kolejowe­repatrianci­pakowali­swój­

„dobytek”.­jednak­większość­z­nich­miała­najczęściej­tylko­kilka­tłumocz- ków­ starych,­ zniszczonych­ ubrań.­ „cały­ dorobek­ sześciu­ lat­ przebywania­

w­sowieckim­raju­zmieścił­się­w­worku,­który­można­było­zarzucić­na­plecy”­

—­wspominał­tadeusz­Kara³³.

Podróż­na­stacje­odbywali­repatrianci­podwodami.­jazda­w­okresie­zimo- wo-wiosennym­nie­była­jednak­bezpieczna.­W­Kraju­Ałtajskim­ciężarówka­

wioząca­przesiedleńców­wpadła­w­poślizg­i­wjechała­w­zaspę­śnieżną.­Na­

szczęście­nikt­poważnie­nie­ucierpiał³⁴.

31­ Sprawozdanie­z­wieczoru­pożegnalnego­Polaków­wyjeżdżających­z­obwodu­czelabiń- skiego­(15­Vi­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­75,­k.­64;­Sprawozdanie­z­akademii­poświęconej­przy- jaźni­polsko-radzieckiej­w­Ałma-Acie,­ibidem,­sygn.­1457,­k.­29–29v;­Sprawozdanie­z­wie- czoru­pożegnalnego­Polaków­wyjeżdżających­z­obwodu­kustunajskiego,­ibidem,­sygn.­1560,­

k.­40–42.

32­ E.­Falkowski,­Wspomnienia,­AWOK,­ZS,­sygn.­54,­zeszyt­2,­s.­22;­W.­Augustyński,­

Syberyjska opowieść,­ibidem,­sygn.­236,­s.­42;­Z.­Dołęgowska,­op. cit.,­s.­22;­R.­Klas,­Wspo- mnienia z iszymskich stepów,­ibidem,­sygn.­345,­s.­64.

33­ t.­Kara,­op. cit.,­s.­157.­

34­ l.­Hańderek,­Oczami dziecka,­AWOK,­ZS,­sygn.­251,­s.­3;­E.­Sobota-grün,­W Ałtajskim Kraju,­ibidem,­sygn.­258,­s.­166.­

Mieczysława­Błażko,­deportowana­do­obwodu­kustanajskiego,­która­wraz­

z­innymi­repatriantami­musiała­300-kilometrową­drogę­do­stacji­kolejowej­

w­Kustanaju­pokonać­furmanką,­wspomina:

W­ czasie­ wędrówki­ odbywały­ się­ krótkie­ postoje­ na­ odpoczynek­ i­ posiłki.­ Do­ picia­

pobierało­się­wodę­z­kałuży.­czasami­udało­się­ją­zagotować,­paląc­ogniska­z­pozbieranych­

patyczków,­a­czasem­tylko­podgrzać.­Mimo­to­każdy­miał­dość­siły,­aby­iść­w­tej­karawanie.­

Nadzieja­powrotu­do­kraju­dodawała­sił³⁵.­

Po­ przybyciu­ na­ stacje­ wsiadania­ przyjezdnych­ lokowano­ we­ wspo- mnianych­już­punktach­ewakuacyjnych.­Najczęściej­były­to­udostępniane­

przez­kolej­dworcowe­magazyny,­poczekalnie,­budynki­gospodarcze,­kluby­

pracownicze­ lub­ inne­ miejsca­ mogące­ pomieścić­ dużą­ liczbę­ osób.­ Duże­

rozproszenie­ ośrodków,­ z­ których­ zwożono­ zesłańców,­ powodowało,­ że­

do­obsługi­jednego­transportu­musiało­funkcjonować­nieraz­kilka­punktów.­

Przykładowo­ w­ obwodzie­ zaporoskim­ zorganizowano­ ich­ siedem.­ Miało­

w­nich­oczekiwać­łącznie­ok.­1330­repatriantów­z­23­rejonów.­liczebność­

przesiedleńców­ przebywających­ w­ poszczególnych­ punktach­ była­ bardzo­

zróżnicowana.­ ten­ na­ stacji­ Zaporoże­ ii­ musiał­ pomieścić­ aż­ 468­ osób­

z­12­rejonów,­natomiast­do­Orechowa­planowano­przywieźć­81­osób­z­jed- nego­tylko­rejonu³⁶.

Według­ materiałów­ instruktażowych­ ZPP­ repatriantom­ oczekującym­

na­odjazd­transportów­należało­zapewnić­dobre­warunki­bytowe.­Zwożenie­

ludności­z­wielu,­często­bardzo­oddalonych­ośrodków­trwało­kilka­lub­nawet­

kilkanaście­ dni,­ podczas­ których­ oczekujący­ nie­ mogli­ być­ pozbawieni­

opieki.­Stąd­zalecenia,­aby­punkty­ewakuacyjne­wyposażyć­w­odpowiednią­

ilość­łóżek,­opału,­zapasów­żywności­itp.­Brygady­aktywu­ZPP­miały­pełnić­

w­ nich­ całodobowe­ dyżury.­ Szczególną­ troską­ nakazywano­ otoczyć­ dzieci­

oraz­osoby­chore­i­stare³⁷.­

Rzeczywistość­przygotowań­do­odjazdu,­niestety,­znacznie­odbiegała­od­

założeń­opracowanych­przez­organizatorów­przesiedlenia.­Zawarte­we­wspo- mnieniach­ zesłańców­ opisy­ punktów­ ewakuacyjnych­ świadczą,­ że­ na­ ogół­

35­ M.­Błażko,­Cień żołnierskiego munduru,­AWOK,­ZS,­sygn.­453,­s.­33.­

36­ instrukcja­dla­delegatów­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Zaporożu­przy­punktach­załado- wania­obywateli­polskich­odjeżdżających­do­Polski­pierwszym­transportem,­AAN,­ZPP,­sygn.­

186,­k.­39–40.­

37­ Sprawozdanie­z­repatriacji­obywateli­polskich­z­obwodu­południowokazachstańskiego­

(9­iV­1946–8­V­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­82,­k.­53;­Sprawozdanie­ogólne­Ałtajskiego­Zarządu­

Krajowego­ZPP­w­Barnaule­(1­iV­1945­–31­V­1946),­ibidem,­sygn.­874,­k.­40;­Plan­pracy­

w­związku­z­repatriacją­w­obwodzie­czelabińskim,­ibidem,­sygn.­893,­k.­66;­Protokół­z­posie- dzenia­aktywu­ZPP­w­obwodzie­kujbyszewskim­(19­iii­1946­r.),­ibidem,­sygn.,­1040,­k.­113;­

Sprawozdanie­organizacyjne­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Kurganie­za­i­kwartał­1946­r.,­ibi- dem,­sygn.­1050,­k.­12.­

panowały­w­nich­fatalne­warunki­bytowe.­Przesiedleńcy­musieli­spać­na­pod- łodze,­ nieraz­ pod­ gołym­ niebem.­ Racje­ dostarczanej­ żywności­ były­ zbyt­

skąpe,­by­zaspokoić­głód­oczekującej­na­transport­ludności³⁸.

taka­sytuacja­powodowała­rozdrażnienie­i­napięcia­między­repatriantami.­

Koczowanie­w­punktach­ewakuacyjnych­wspominają­oni­jako­jeden­z­naj- trudniejszych­etapów­w­drodze­do­ojczyzny:­

Przykro­było­patrzeć­na­niektórych­[zesłańców­—­W.M.]­—­wynędzniali,­w­łachmanach,­

przygnębieni­i­pokryci­wrzodami.­Pierwsza­noc­była­okropna­—­w­ubraniach,­na­tobołkach,­

w­pozycji­półleżącej.­W­środku­nocy­przywieziono­następnych,­z­północy.­Znowu­świecenie­

światła,­ rozmowy,­ rumor.­ Kłótnie­ o­ miejsce­ na­ podłodze.­ Rano­ dostaliśmy­ znowu­ herbatę­

i­kawałek­chleba­na­cały­dzień.­Woda­do­mycia­była­zimna.­Wolno­nam­było­wyjść­do­miasta,­

ale­nie­było­po­co,­bo­nie­mieliśmy­pieniędzy,­a­w­sklepach­nie­było­towaru³⁹.

Problemem­ okazało­ się­ także­ przepełnienie­ punktów­ ewakuacyjnych.­

Przykładowo­w­czelabińsku­w­pomieszczeniu­dostosowanym­do­przyjęcia­

ok.­100­osób­przebywało­ich­ponad­250⁴⁰.

Oczekiwanie­ na­ odjazd­ transportu­ wydłużało­ się­ nieraz­ do­ kilku­ lub­

nawet­ kilkunastu­ dni.­ Wina­ za­ zwłokę­ leżała­ najczęściej­ po­ stronie­ kolei,­

która­ nie­ podstawiała­ na­ czas­ składu­ lub­ dostarczała­ zbyt­ mało­ wagonów.­

Niejednokrotnie­pociągi­nie­były­dostosowane­do­przewozu­ludzi­—­wagony­

były­ brudne­ i­ niewyposażone­ w­ podstawowe­ sprzęty.­ Powszechną­ uster- ką­był­brak­okien.­Odjazdy­pociągów­wstrzymywano­też­z­powodu­opóźnień­

w­dostawie­zapasów­żywności­na­drogę.­W­dokumentach­sprawozdawczych­

odnajduję­informacje­o­niewywiązywaniu­się­strony­radzieckiej­z­dostarcza- nia­ zaplanowanych­ wielkości­ pomocy­ dla­ repatriantów.­ Pomiędzy­ czuwa- jącymi­ nad­ akcją­ pracownikami­ ZPP­ a­ przedstawicielami­ radzieckiej­ kolei­

i­administracji­dochodziło­do­spięć.­Polscy­i­radzieccy­pełnomocnicy­Komisji­

Mieszanej­ starali­ się­ pokonywać­ trudności.­ W­ razie­ potrzeby­ interwenio- wali­ oni­ u­ dyrekcji­ kolei­ lub­ słali­ depesze­ do­ resortu­ komunikacji­ ZSRR­

w­ Moskwie.­ Skutek­ tych­ działań­ był­ przeważnie­ pozytywny,­ jednak­ opóź- nienia­w­odjeździe­składów­miały­poważne­konsekwencje­dla­repatriantów.­

Obliczone­na­najwyżej­kilka­dni­zapasy­żywności­wyczerpywały­się­i­prze- siedleńcy­ musieli­ zjadać­ pożywienie­ przeznaczone­ na­ drogę.­ Wysłannicy­

zarządów­ obwodowych­ ZPP­ starali­ się­ dopomóc­ im­ w­ trudnej­ sytuacji.­

W­ czkałowie­ repatriantom­ dostarczono­ dodatkowe­ porcje­ kaszy,­ tłuszczu,­

konserw­mięsnych­i­pieniędzy.­Z­kolei­w­czymkiencie­z­powodu­znaczne-

38­ l.­Hańderek,­op. cit.,­s.­3;­Z.­Dołęgowska,­op. cit.,­s.­22;­j.­Rdułtowska,­Wspomnienia z Kazachstanu,­AWOK,­ZS,­sygn.­309,­s.­28;­M.­Błażko,­op. cit.,­s.­35.­

39­ E.­Sobota-grün,­op. cit.,­s.­167.­

40­ Sprawozdanie­ z­ działalności­ ZPP­ w­ obwodzie­ czelabińskim­ (1­ i­ 1946–20­Vi­ 1946),­

AAN,­ZPP,­sygn.­75,­k.­61.­

go­ przedłużania­ się­ procesu­ dowożenia­ ludzi­ na­ stację­ (akcja­ obejmowała­

ok.­900­osób­z­bardzo­oddalonych­i­trudno­dostępnych­rejonów)­zdecydowa- no­się­stopniowo­dołączać­przybyłą­ludność­do­innych­transportów,­aby­nie­

musiała­ona­oczekiwać­na­pozostałych⁴¹.

Nieraz­ wina­ za­ niedostatki­ leżała­ po­ stronie­ aktywu­ ZPP.­ Przykładowo­

w­charkowie­pracownicy­Związku­wydawali­pomoc­repatriantom­w­porze­

nocnej­ (!).­ Zapasy­ wręczano­ na­ peronie­ pojedynczym­ osobom­ bez­ sporzą- dzania­jakiejkolwiek­ewidencji.­Powodowało­to­zamieszanie­i­dezorganizację­

pracy.­Odprawa­pociągu­odbywała­się­chaotycznie,­przy­czym­organizatorzy­

odmówili­ współpracy­ z­ wysłannikiem­ Zarządu­ Obwodowego­ ZPP,­ który­

przyjechał,­aby­skontrolować­ich­pracę⁴².

jak­ już­ wspomniałem,­ powszechną­ bolączką­ był­ brak­ wystarczającej­

liczby­ wagonów.­ Przykładowo­ —­ na­ kilka­ dni­ przed­ odjazdem­ składu­

z­ obwodu­ stalinabadzkiego­ (Duszanbe),­ dyrekcja­ Kolei­ Aszchabadzkiej­

powiadomiła­Zarząd­Obwodowy­ZPP,­że­zamiast­wcześniej­planowanych­

61­ wagonów­ jest­ w­ stanie­ podstawić­ ich­ jedynie­ 50.­ interwencja­ pełno- mocnika­Delegacji­Polskiej­nie­przyniosła­rozwiązania­problemu­—­prze- toczone­ na­ dworzec­ dodatkowe­ wagony­ były­ całkowicie­ zdewastowane.­

W­tej­sytuacji­zniecierpliwionych­repatriantów­przewieziono­ciężarówkami­

na­inne­stacje­i­dołączano­ich­do­kolejnych­transportów,­jadących­z­sąsied- nich­rejonów⁴³.

Do­ rażących­ zaniedbań­ zarówno­ ze­ strony­ organizatorów­ przesiedle- nia,­jak­i­władz­radzieckich­doszło­natomiast­podczas­formowania­jednego­

z­pierwszych­składów­z­Kijowa.­O­sprawie­informuje,­niestety­niekompletne­

(brakuje­ pierwszej­ lub­ pierwszych­ stron),­ sprawozdanie­ przewodniczącej­

Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Kijowie.­Z­dokumentu­dowiadujemy­się,­że­

przybyła­ona­(zapewne­w­celu­kontroli­odprawy­składu)­na­stację­kolejową­

41­ Sprawozdanie­ Pełnomocnika­ Polskiej­ Delegacji­ na­ obwód­ czelabiński­ z­ organizacji­

wyjazdu­trzeciego­transportu­repatriantów,­AAN,­ZPP,­sygn.­75,­k.­71;­Sprawozdanie­Pełno- mocnika­Polskiej­Delegacji­na­obwód­czkałowski­(1­ii­1946–15­iii­1946),­ibidem,­sygn.­80,­

k.­63;­Sprawozdanie­z­działalności­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­czkałowie­w­okresie­repa- triacyjnym­(1­iii­1946–15­iii­1946),­ibidem,­sygn.­80,­k.­66;­Sprawozdanie­z­repatriacji­oby- wateli­polskich­z­obwodu­południowokazachstańskiego­(9­iV­1946–8­V­1946),­ibidem,­sygn.­

82,­k.­54;­Sprawozdanie­z­działalności­Zarządu­Krajowego­ZPP­w­Krasnodarze­za­i­kwartał­

1946­r.,­ibidem,­sygn.­129,­k.­13;­Sprawozdanie­z­przebiegu­opcji­i­repatriacji­Zarządu­Obwo- dowego­ZPP­w­Połtawie­(wrzesień­1945–marzec­1946),­ibidem,­sygn.­1334,­k.­95.

42­ Sprawozdanie­delegata­Zarządu­głównego­ZPP­na­Ukraińską­SRR­z­inspekcji­organi- zacji­transportu­repatriantów­z­obwodu­charkowskiego­(25­ii­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­1250,­

k.­1–2.

43­ Sprawozdanie­pełnomocnika­Polskiej­Delegacji­w­Polsko-Radzieckiej­Komisji­Miesza- nej­na­tadżycką­SRR­i­obwód­stalinabadzki­(11­iV­1946–23­iV­1946),­AAN,­ZPP,­sygn.­1963,­

k.­131–132.­

(nie­ wymienia­jej­nazwy),­ gdzie­zastała­następującą­sytuację.­Na­ bocznice­

podstawiono­łącznie­14­brudnych­i­zniszczonych­wagonów,­w­których­prze- bywali­już­repatrianci.­transport­nie­był­jeszcze­sformowany.­Przesiedleńcy­

pozbawieni­byli­opieki­—­na­miejsce­nie­przybył­żaden­przedstawiciel­ZPP.­

tymczasem­jedna­z­kobiet­była­w­zaawansowanej­ciąży,­a­jej­stan­wskazywał,­

że­poród­może­rozpocząć­się­w­każdej­chwili.­Zdesperowany­mąż­ciężarnej­

prosił­przybyłą­przewodniczącą­Zarządu­Obwodowego­ZPP­o­niezwłoczne­

sprowadzenie­lekarza.­W­niektórych­wagonach­ludzie­przebywali­z­krowami­

i­świniami,­co­groziło­wybuchem­epidemii.­Ponieważ­repatrianci­nie­mieli­

węgla­na­opał,­musieli­„zdobywać”­drewno­z­pobliskich­ogrodzeń,­co­wywo- łało­zatargi­z­obsługą­dworca.­Po­kontakcie­telefonicznym­z­odpowiednimi­

władzami­ okazało­ się,­ że­ o­ owym­ transporcie­ nie­ wiedzieli­ pełnomocnicy­

Komisji­Mieszanej­ani­najbliższa­jednostka­NKWD­(!).­Autorka­sprawozda- nia­natychmiast­podjęła­odpowiednie­działania.­Wkrótce­sprowadzono­leka- rza,­wyznaczono­kierownika­transportu­i­podstawiono­nowe,­czyste­wagony.­

Odzież­i­bagaże­repatriantów­zostały­poddane­dezynfekcji.­Wyjeżdżającym­

wydano­też­zapasy­na­drogę­oraz­węgiel­na­opał­i­świece⁴⁴.

Przed­ odjazdami­ pociągów­ organizowano­ wiece,­ które­ odbywały­ się­

według­ podobnego­ scenariusza,­ co­ opisywane­ już­ pożegnalne­ akademie­

i­wieczory.­Na­peronach­lub­w­dworcowych­halach­ustawiano­trybuny,­z­któ- rych­ odjeżdżający­ znów­ mogli­ usłyszeć­ o­ „gościnności­ radzieckiej­ ziemi”­

i­„życzliwości”,­jaką­Związek­Radziecki,­a­zwłaszcza­jego­przywódca,­darzy­

naród­polski.­W­imieniu­odjeżdżających­organizatorzy­wieców­wysyłali­uro- czyste­telegramy­do­Bieruta­i­Stalina.­Repatriantów­żegnano­przy­akompania- mencie­orkiestr­i­chórów,­które,­oprócz­Mazurka Dąbrowskiego,­przygrywały­

także­Międzynarodówkę­i­hymn­ZSRR.­Wiece­kończyły­występy­artystyczne,­

przygotowane­przez­brygady­kulturalno-oświatowe­ZPP⁴⁵.

lokomotywy­i­wagony­transportów­dekorowano­żywą­zielenią,­portretami­

Stalina­i­transparentami.­Przykłady­napisów,­które­przyozdabiały­pociągi,­to:­

„Niech­żyje­Wolna,­Niepodległa­i­Demokratyczna­Polska”,­„Niech­żyje­przy- jaźń­polsko-radziecka”,­„Niech­żyje­wielki­przyjaciel­Polski­generalissimus­

Stalin”,­„jedziemy­na­zachód”,­„Wracamy­do­kraju”,­„Dziękujemy­Związkowi­

Radzieckiemu­za­troskliwą­opiekę­—­dzieci­polskie”⁴⁶.

44­ Sprawozdanie­przewodniczącej­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Kijowie­z­odjazdu­trans- portu­repatriantów,­AAN,­ZPP,­sygn.­1285,­k.­82–83.­

45­ Sprawozdanie­z­wieców­pożegnalnych­w­obwodzie­nowosybirskim,­AAN,­ZPP,­sygn.­

1096,­k.­78–79;­Sprawozdanie­z­pracy­Zarządu­Obwodowego­ZPP­w­Omsku­za­cały­okres­jego­

istnienia,­ibidem,­sygn.­1107,­k.­261;­Sprawozdanie­z­wiecu­pożegnalnego­ii­transportu­obywa- teli­polskich­wyjeżdżających­do­Polski­z­obwodu­odeskiego,­ibidem,­sygn.­1322,­k.­177–178.

46­ instrukcja­nr­1­[Prezydium­Zarządu­głównego­ZPP­w­ZSRR]­o­pracy­ZPP­w­okresie­

repatriacji­wychodźstwa­polskiego­w­ZSRR,­AAN,­ZPP,­sygn.­8,­k.­24–31;­instrukcja­nr­3­[se-

Stosunek­ większości­ repatriantów­ do­ wieców­ pożegnalnych­ był­ jed- noznacznie­ negatywny.­ jednak­ uczestniczyli­ w­ nich­ licznie,­ bez­ względu­

na­wygłaszaną­z­trybun­polityczną­obłudę.­lata­zsyłki­wyrobiły­w­nich­prze- konanie,­ że­ manifestowanie­ swojego­ prawdziwego­ zdania­ na­ temat­ ZSRR­

może­skończyć­się­dla­nich­tragicznie.­Póki­nie­przekroczyli­granicy­z­Polską,­

nie­ czuli­ się­ bowiem­ bezpiecznie.­ jeden­ ze­ świadków­ tamtych­ wydarzeń­

wspomina:

Na­rampie­stacji­towarowej­w­żytomierzu­wybudowano­trybunę,­na­której­zajęli­miejsca­

przedstawiciele­władz­radzieckich­i­dostojnicy­Zarządu­[Obwodowego?]­Związku­Patriotów­

Polskich,­ na­ czele­ z­Wandą­Wasilewską­ [?].­ Spędzono­ nas­ wszystkich­ na­ wiec­ pożegnalny­

Związku­Radzieckiego.­[...]­Następnie­posypały­się­przemówienia.­Najbardziej­żarliwe­i­pło- mienne­były­dziękczynne­przemówienia­przedstawicieli­Związku­Patriotów­Polskich,­którzy­

dziękowali­za­serdeczną­i­troskliwą­opiekę­nad­narodem­polskim.­Po­tych­słowach­chcieliśmy­

opuścić­ wiec,­ bowiem­ większej­ perfidii­ świat­ nie­ słyszał­ i­ nie­ widział.­ Niestety,­ byliśmy­

obstawieni­ścisłym­kordonem.­Nie­tylko­nie­opuściliśmy­wiecu,­ale­biliśmy­gromkie­brawa,­

z­obawy,­aby­nie­pozostać­na­stałe­w­„troskliwym”­Związku­Radzieckim⁴⁷.

Na­stacjach­kolejowych­żegnali­repatriantów­także­ci,­którym­odmówiono­

prawa­wyjazdu­ze­względu­na­ich­narodowość.­Wielu­z­nich­przed­wojną­było­

obywatelami­Polski,­jednak­władza­radziecka­uznała,­że­jako­Białorusini­lub­

Ukraińcy­mogą­mieszkać­jedynie­w­ZSRR.­Wspomnienia­byłych­Sybiraków­

pełne­są­opisów­dramatów,­żalu­i­goryczy­tych,­którym­nie­pozwolono­opu- ścić­„nieludzkiej­ziemi”.­Podczas­odjazdu­transportu­z­Kraju­Ałtajskiego­pod­

koła­lokomotywy­rzucił­się­Białorusin,­któremu­odrzucono­podanie­opcyjnie.­

Szybka­reakcja­maszynisty­uratowała­życie­niedoszłemu­samobójcy⁴⁸. W­czasie­podróży­miała­czuwać­nad­repatriantami­polska­załoga­pociągu,­

zorganizowana­w­tzw.­komitet­przesiedleńczy.­Na­jego­czele­stał­kierownik­

transportu­ mianowany­ przez­ pełnomocnika­ Delegacji­ Polskiej.­ W­ ramach­

komitetu­ funkcjonowały­ sekcje­ (brygady)­ robocze,­ odpowiedzialne­ za­

poszczególne­ zadania,­ między­ innymi­ w­ kwestiach:­ zaopatrzenia,­ opieki­

lekarskiej,­ kulturalno-oświatowych­ i­ porządkowych.­ Do­ granicy­ pociąg­

odprowadzał­ wyznaczany­ przez­ stronę­ radziecką­ komendant.­ Skład­ załogi­

polskiej­ administracji­ transportów­ uzupełniali­ tzw.­ dziesiętnicy⁴⁹­ i­ komen- danci­(starostowie)­wagonów­oraz­łącznicy.­Szczegóły­dotyczące­jej­zadań­

zawierała­„instrukcja­w­sprawie­organizacji­eszelonów”⁵⁰.

W­transporcie­funkcjonować­miał­wagon­sanitarny­(z­ambulatorium­i­izo- latkami)­ oraz­ administracyjno-gospodarczy,­ którym­ podróżowała­ obsługa­

kretarza­generalnego­Zarządu­głównego­ZPP­w­ZSRR]­uzupełniająca­punkt­trzeci­instrukcji­

nr­1,­ibidem,­k.­42.­

47­ N.t.­Sobolewski,­Dwa światy. Wspomnienia zesłańca,­Radom­2004,­s.­337.­

48­ A.­Ożóg,­op. cit.,­s.­121–122;­H.­Kulesza,­op. cit.,­s.­14;­j.­Krajdocha,­Wspomnnienia wojenne,­AWOK,­ZS,­sygn.­290,­s.­66;­Z.­Dołęgowska,­op. cit.,­s.­22.­

49­ Odpowiedzialni­za­dziesięć­wagonów.­

50­ instrukcja­w­sprawie­organizacji­eszelonów,­AAN,­ZPP,­sygn.­8,­k.­1–6.

pociągu­i­gdzie­składowano­zaopatrzenie.­Ponadto­dla­zorganizowanych­grup­

podopiecznych­polskich­zakładów­opiekuńczych­(na­przykład­domów­dziec- ka)­przewidziano­oddzielne­wagony­o­wyższym­standardzie­—­najczęściej­

osobowe.

­ Do­ zadań­ komitetów­ przesiedleńczych­ należała­ szeroko­ pojęta­ opie- ka­ nad­ repatriantami­ i­ załatwianie­ spraw­ organizacyjnych­ podczas­ drogi.­

Materiał­instruktażowy­nakazywał­zwracać­szczególną­uwagę­na­stan­oso- bowy­wagonów­i­niezwłocznie­informować­kierownika­składu­w­przypadku­

jego­ zmiany.­ Organizatorzy­ repatriacji­ odpowiadali­ także­ za­ zapewnienie­

repatriantom­wystarczającej­ilości­pożywienia,­ubrań,­zasiłków­pieniężnych­

itp.­Mieli­także­dbać­na­trasie­przejazdu­o­sprawne­i­regularne­wydawanie­

podróżnym­ciepłych­posiłków.­Szczególną­opiekę­zalecano­sprawować­nad­

osobami­ chorymi,­ starymi,­ inwalidami,­ dziećmi­ i­ rodzinami­ wojskowych.­

Wielkość­wydawanej­pomocy­materialnej­nakazywano­skrupulatnie­kontro- lować­i­odnotowywać­w­ewidencji.­

Nad­ stanem­ zdrowia­ repatriantów­ miał­ czuwać­ lekarz­ transportu­ oraz­

brygada­ pielęgniarek­ i­ sanitariuszy.­ Dysponowali­ oni­ apteczką­ podróżną,­

wyposażoną­w­podstawowy­zestaw­lekarstw­i­środków­opatrunkowych.­Raz­

dziennie­powinna­odbywać­się­inspekcja­stanu­sanitarnego­wagonów,­nato- miast­nie­rzadziej­niż­raz­w­tygodniu,­na­stacjach­postojowych,­repatriantom­

powinno­się­zagwarantować­kąpiel.­Obłożnie­chorych­nakazywano­umiesz- czać­w­najbliższych­szpitalach­przy­trasie­pociągu.

Szczególną­ uwagę­ poświęcono­ sprawom­ kulturalno-oświatowym.­

transporty­ repatriacyjne­ powinny­ były­ być­ zaopatrzone­ w­ gazety,­ pisma­

i­biuletyny.­Brygady­prelegentów­miały­przeprowadzać­pogadanki­na­tematy­

polityczne.­W­wagonach­administracyjnych­polecano­urządzać­punkty­świe- tlicowe,­ w­ których­ repatrianci­ mogli­ korzystać­ z­ podróżnych­ biblioteczek.­

Ponadto­długi­czas­jazdy­miały­urozmaicać­występy­chórów,­kół­teatralnych­

itp.­Po­przekroczeniu­granicy­z­Polską­zadaniem­komisji­kulturalno-oświato- wych­była­organizacja­wieców­powitalnych.

Moment­rozpoczęcia­podróży­był­dla­wszystkich­zesłańców­dużym­prze- życiem.­ W­ chwilach­ ruszania­ pociągów­ w­ wagonach­ intonowano­ pieśni­

patriotyczne­ i­ religijne.­ Repatriantom­ towarzyszyło­ ogromne­ wzruszenie.­

Aleksandra­Ożóg­po­latach­zapisała:

Radość­ wyrażana­ okrzykami­ sięgała­ szczytu­ w­ momencie­ odjazdu,­ a­ pieśń­ Pod Twoją obronę, Ojcze na niebie…,­zaczęta­w­jakimś­wagonie­i­podjęta­przez­wszystkich­odjeżdżają- cych,­wzbiła­się­w­niebo­prośbą­o­szczęśliwą­drogę.­Krzyki­rozpaczy­pozostających­mieszały­

się­ze­słowami­pożegnań,­pocieszenia,­obietnic⁵¹.

Szczęście­z­powrotu­do­Polski­łączyło­się­jednak­z­żalem­po­stracie­naj- bliższych,­którzy­zmarli­na­zesłaniu.

51­ A.­Ożóg,­op. cit.,­s.­121.

Wracaliśmy­nareszcie­do­Ojczyzny.­Był­to­szczyt­marzeń­każdego­z­nas,­ale­uczucie­rado- ści­mieszało­się­z­bólem­i­cierpieniem.­ludzie­wracali­zdziesiątkowani­i­wycieńczeni­do­granic­

wytrzymałości.­Nie­było­rodziny,­żeby­ktoś­nie­zostawał­tam­na­zawsze.­Były­takie,­że­z­licznej­

rodziny­wracała­jedna­osoba,­albo­nikt­nie­wracał

—­wspomina­Władysław­Augustyński⁵².­Wagony­towarowe,­którymi­jechali­

repatrianci,­ bardzo­ przypominały­ te,­ jakich­ używano­ podczas­ deportacji.­

jednak­tym­razem­drzwi­nie­były­zaryglowane,­a­podróżnych­nie­pilnowali­

uzbrojeni­konwojenci­NKWD.­Wyposażenie­składów­w­sprzęty­było­bardzo­

skromne­—­w­wagonach­zamontowano­prycze,­wstawiono­wiadra­na­wodę,­

garnki­itp.­Rolę­ubikacji­znów­musiała­spełniać­dziura­w­podłodze.­Do­upra- gnionej­Polski­repatrianci­jechali­nieraz­wiele­tygodni­w­trudnych­warunkach­

bytowych⁵³.

Nastrój­ panujący­ w­ wagonach­ był­ jednak­ całkowicie­ inny­ niż­ podczas­

wywózki­sześć­lat­wcześniej.­ludzie­cieszyli­się,­że­powracają­do­normal- nego­życia,­brutalne­przerwanego­w­momencie­deportacji.­Odtąd­nie­musieli­

bać­się­o­przetrwanie­kolejnego­dnia.­„Każde­stuknięcie­kół­oddalało­nas­od­

izby­piwnicznej,­od­szczurów,­mrozów,­głodu.­Miałam­mocne­poczucie,­że­

przebywanie­ w­ tym­ świecie­ ponurego­ paradoksu,­ w­ jaki­ przeistoczyła­ się­

Rosja,­ odchodzi­ w­ moim­ życiu­ w­ przeszłość”­ —­ zapisała­ po­ latach­ jedna­

z­Sybiraczek⁵⁴.

Obsługa­ transportu­ wydawała­ repatriantom­ ciepłe­ posiłki.­ Porcje­ były­

skromne,­jednak­zdaniem­samych­zainteresowanych­przeważnie­wystarczały­

do­zaspokojenia­głodu.­Podróżnych­zaopatrywano­w­suchy­prowiant:­najczę- ściej­po­kilka­puszek­konserw­rybnych­i­mlecznych­na­osobę,­pochodzących­

z­ darów­ UNRRA­ lub­ od­ władz­ radzieckich.­ Podczas­ postojów­ kierownicy­

składów­kupowali­chleb­lub­dodatkowe­ciepłe­posiłki.­Mimo­że­kategorycz- nie­zabraniano­samodzielnego­gotowania,­podróżni­często­przyrządzali­sobie­

posiłki,­ korzystając­ z­ piecyków­ lub­ palili­ małe­ ogniska­ podczas­ postojów­

w­pobliżu­nasypu­kolejowego.­Problemem­były­natomiast­niedobory­opału.­

Repatrianci­zmuszeni­byli­nieraz­podkradać­węgiel­z­parowozu­lub­zbierać­

chrust­na­przystankach⁵⁵.

Dodatkową­pomoc­w­postaci­żywności,­ubrań­oraz­opieki­lekarskiej­repa- trianci­otrzymywali­na­stacji­przejazdowej­lwów-Podzamcze.­Działała­tam­

stołówka,­gabinet­lekarski­oraz­szpital­polowy,­zorganizowane­przez­ZPP⁵⁶.

52­ W.­Augustyński,­op. cit.,­sygn.­236,­s.­62.­

53­ Z.­Wysoczański,­Moja wojenna tułaczka,­AWOK,­ZS,­sygn.­215,­s.­5;­S.­Wnukiewicz,­

Moje wspomnienia, ibidem,­sygn.­319,­s.­43.

54­ E.­Sobota-grün,­op. cit., s.­168.

55­ W.­Augustyński,­ op. cit.,­ s.­ 62;­ j.­ Krajdocha,­ op. cit.,­ s.­ 68;­ R.­ Klas,­ op. cit.,­ s.­ 68;­

t.­Kara,­op. cit.,­s.­159.­

56­ Sprawozdanie­z­działalności­Obwodowej­Komisji­Opieki­Społecznej­ZPP­we­lwowie­

za­rok­1945,­AAN,­ZPP,­sygn.­808,­k.­22;­Sprawozdanie­Wydziału­Opieki­Społecznej­Związku­