Tomasz Ładoń
Polityczne podłoże zmian
ustrojowych w Rzymie pod koniec lat
siedemdziesiątych I wieku p.n.e.
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 119-131
2010
Tom asz Ł ad oń
A k a d e m ia im . J a n a D łu g o sz a w C zę sto c h o w ie
Polityczne podłoże zm ian ustrojow ych w Rzymie
pod koniec lat siedem dziesiątych
I w ieku p.n.e.
W w y n ik u re f o rm p o lity c z n y c h i u s tro jo w y c h p rz e p ro w a d z o n y c h w R e p u b lic e R z y m sk ie j w o k re s ie d y k ta tu r y L u c ju s z a K o rn e liu s z a S u lli ( la ta 8 2 -7 9 p .n .e .) s t e r rz ą d ó w w p a ń s tw ie p r z e s z e d ł w rę c e o lig a rc h ii s e n a to r s k ie j1. W 78 p .n .e . p ró b ę o b a le n ia w p ro w a d z o n e g o p o r z ą d k u p o d ją ł d o ty c h c z a so w y z w o le n n ik d y k ta to r a M a r e k E m iliu s z L e p id u s . P o w s ta n ie , k tó r e w y w o łał, zak o ń czy ło się je d n a k k lę s k ą 2. W k o n s e k w e n c ji o p o zy cja a n t y s u l l a ń s k a zo s t a ł a ro z b ita , r z ą d y o p ty m a tó w u g r u n to w a n e , a s z a n s e n a z m ia n ę u s tr o ju w n a jb liż s z e j p rz y sz ło śc i u n ic e s tw io n e .
O s ta tn im p u n k te m o p o ru p o p u la ró w b y ła H is z p a n ia . W okół m a r i a ń s k i e go n a m ie s tn ik a ta m te js z y c h p ro w in c ji, K w in tu s a S e r to r iu s z a , s k u p ili się w ro g o w ie s y s te m u s u lla ń s k ie g o , p o p a rły go ró w n ie ż m iejsco w e p le m io n a 3. J e s z c z e S u lla p ró b o w a ł z lik w id o w a ć n ie b e z p ie c z e ń s tw o i w 80 p .n .e . w y sła ł n a Płw . I b e ry js k i M e te llu s a P iu s a , t e n je d n a k n ie p o tr a f ił zw yciężyć tr u d n e g o
1 O ustawodawstwie Sulli zob.: G. Rotondi, Leges publicae populi romani, Hildesheim 1962, s. 349-364; A. Keaveney, Sulla. The Last Republican, London - Canberra 1982, s. 169-189. O ocenie dyktatury: E. Badian, Lucius Sulla. The Deadly Reformer, Sydney 1969.
2 Na temat buntu patrz: T.R.S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, t. II, New York 1952, s. 85, 89 (informacje źródłowe). N. Criniti, M. Aimilius Q.F.M.N. Lepidus
„ut ignis in stipula", ser. „Memorie dell’Istituto Lombardo - Accademia di Scienze e Lettere,
Classe di Lettere - Scienze morali e storiche”, t. 30, Milano 1969, s. 319-460; L. Hayne,
M. Lepidus (cos. 78): A Re - Appraisal, „Historia” 21 (1972), s. 661-668; L. Labruna, Il console „sovversivo". Marco Emilio Lepido e la sua rivolta, Napoli 1976; N. Rogosz, Kwestia restytucji znaczenia trybunatu ludowego w programie politycznym Marka Emiliusza Lepidusa (78-77 r. p.n.e.), [w:] Studia z dziejów starożytnego Rzymu, red. A. Kunisz, Katowice 1988, s. 11-15.
3 Sall., Hist. I 94; Liv., fr. XCI; Flor. II 10; Plut., Sert. 6.8-9; 10.1; 11.1; 12.2; 14; 16.1; 17.7; App., B.C. I 108, 506. P.O. Spann, Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla, Fayeteville 1987, s. 62-64; 79-82; C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius. A Historical Commentary, Chapell Hill - London 1994, s. 116, 150 i n.; T. Ładoń, The Process of Romanization in the Spanish Provinces
at the Time of the Sertorian War, [w:] The Ancient Rome. Politics and Money, ed. W. Kaczano-
i n ie u c h w y tn e g o p rz e c iw n ik a 4. Po b u n c ie L e p id u s a do H is z p a n ii u c ie k li k o le jn i w ro g o w ie su lla ń c z y k ó w , w ty m ta k ż e p o n a d d w u d z ie s to ty s ię c z n a a r m ia , k tó r a p o d w o d z ą M a r k a P e r p e r n y p r z e s z ła p o d k o m e n d ę S e r to r iu s z a 5.
W z ro s t z a g r o ż e n ia ze s tr o n y z b u n to w a n e g o m a r ia ń c z y k a sp o w o d o w a ł n a ty c h m ia s to w ą k o n tr a k c ję w ła d z w R z y m ie . S e n a to r o w ie p o d ję li d ecy zję 0 o fe n sy w ie p rz e c iw k o S e rto riu s z o w i, w a h a li się je d n a k , k to p o w in ie n s p r a w o w ać d o w ó d ztw o w w o jn ie. O s ta te c z n ie u le g li n a c is k o m G n e ju s z a P o m p e ju - sz a , k tó r y z ty tu łe m p ro k o n s u la i n a cze le s z e ś c iu le g io n ó w w 77 p .n .e . w y ru s z y ł z I ta lii, b y ro z p ra w ić się z m a r ia ń s k im b u n to w n ik ie m 6. D w u d zie- s to d z ie w ię c io le tn i z a le d w ie P o m p e ju s z b y ł ju ż w ó w czas w R z y m ie p o s ta c ią d o b rz e z n a n ą . P o s tr o n ie S u lli z d e c y d o w a n ie o p o w ie d z ia ł się je s z c z e p rz e d je g o lą d o w a n ie m w I ta lii w 83 p .n .e . i w c z a s ie w o jn y dom ow ej m ocn o m u się p rz y s łu ż y ł7. W ie rn y p o z o s ta ł m u ta k ż e w c z a s ie d y k ta tu r y , p a c y fik u ją c a n ty - s u lla ń s k ie o ś ro d k i n a S y c y lii i w A fry ce8. Po ś m ie rc i d y k ta to r a , w c iąż siln ie z w ią z a n y z s u lla ń c z y k a m i, p o m ó g ł s tłu m ić p o w s ta n ie L e p id u s a 9. K o m e n d a h is z p a ń s k a b y ła w ięc k o le jn y m e ta p e m w b ły sk o tliw e j k a r ie r z e w odza.
K a m p a n ia n a Płw . I b e r y js k im od p o c z ą tk u s z ła je d n a k P o m p e ju sz o w i ź le 10. S e r to r iu s z o k a z a ł się w o d z e m z d o ln y m , u n ik a ł w ię k s z y c h s ta r ć , s to s o
4 Claud. Quad. 85 (Peter); Sall., Hist. I 110-I, 121M; Plut., Sert. 12.4-13, 6; App., B.C. 1 108; Ib. 101; Flor. II 10.6; Eutrop. VI 1.2; Oros. V 23.3-5. Szerzej: G. Stahl, De bello
Sertoriano, Erlangae 1907, s. 46-50; A. Schulten, Sertorius, Leipzig 1926, s. 63-73; J. Van
Ooteghem, Les Caecilii Metelli de la république, Bruxelles 1967, s. 190-191; F. Garcia Mora, Un
episodio de la Hispania republicana: la guerra de Sertorio, Granada 1991, s. 73-130.
5 Plut., Sert. 15.1; App., B.C. I 107-108; Iul. Exuper. 7; Oros. V 23.12; V 24.16. P.R. von Bieńkowski, Kritische Studien über Chronologie und Geschichte des sertorianischen Krieges, „Wiener Studien” 13 (1891), s. 158; P.O. Spann, M. Perperna and Pompey’s Spanish Expedition, „Hispania Antiqua” 7 (1977), s. 47-62; A.B. Короленков, Квинт Cеpmopuù. Политическая
биография, Санкт-Петербург 2003, s. 149-153.
6 Liv., per. XCI; Plut., Pomp. 17.1-4 ; App., B.C. I 108, 508. Por. Cic., de imp. Cn. Pomp. 30; 62; Vell. II 29.5; II 30.2; Val. Max. VIII 15.8; Plin., N.H. VII 96; Plut., Sert. 18.1-2; App., Ib. 101.440; Flor. II 10.5; Iul. Exuper. 8; Eutrop. VI 1.3; Auct., Vir. Ill. 77.4; Oros. V 23.8-9. Zob. także: J. Van Ooteghem, Pompée le Grand, bâtisseur d’Empire, Louvain-Namur-Paris 1954, s. 102 nn.; R. Seager, Pompey. A Political Biography, Berkeley - Los Angeles 1979, s. 17; P. Greenhalgh, Pompey. The Roman Alexander, London 1980, s. 38; P. Southern, Pompejusz
Wielki, Warszawa 2004, s. 54. O liczebności jego wojsk: P. Brunt, Italian Manpower, Oxford
1971, s. 471; C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 127, 160.
7 Plut., Pomp. 6-8; App., B.C. I 80.366-368. Szerzej: C. Lanzani, Mario e Silla, Catania 1915, s. 278-281; R. Seager, op. cit., s. 8-10; P. Southern, op. cit., s. 26-32; K. Christ, Pompeius.
Der Feldherr Roms, München 2004, s. 27-31.
8 Cic. Manil. 30-31, 60; Liv., per. LXXXIX; Val. Max. VI 2.8; Plut., Pomp. 11.1-13,5; App.,
B.C. I 80.368; Eutrop. V 9.1; Oros. V 21.13-14. Szerzej: M. Gelzer, Pompeius, München 1949,
s. 40-45; J. Leach, Pompey the Great, London 1978; P. Greenhalgh, op. cit., s. 22-29.
9 Liv., per. XC; Plut., Pomp. 16.2-5, Brut. 4.1-2. J. Van Ooteghem, Pompée..., s. 88-95; H.H. Scullard, From the Gracchi to Nero. A History of Rome from 133 BC to AD 68, London 1976, s. 91; T.P. Hillman, Pompeius’ Imperium in the War with Lepidus, „Klio” 80, 1998, s. 91-110.
10 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 94, 99 (źródła); F. Miltner, Cn. Pompeius Magnus (31), RE, Hlb. 42, Stuttgart 1952, szp. 2078-2083; P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 94-97; G. Wylie,
The Genius and the Sergeant: Sertorius versus Pompey, „Studies in Latin Literature and Roman
w a ł ta k t y k ę w o jn y p o d ja z d o w e j, a ta k o w a ł z a o p a tr z e n ie p rz e c iw n ik a . S y tu ację P o m p e ju s z a p o g a r s z a ł f a k t, że w ię k sz o ść p le m io n h is z p a ń s k ic h c iąg le p o p ie r a ła m a r ia ń s k ie g o b u n to w n ik a . P ró b u ją c j e p o z y sk a ć , m ło d y w ódz m u s ia ł o d s tą p ić od tra d y c y jn e j d la R z y m ia n e k s p lo a ta c ji lu d ó w p ro w in c ji i n ie p r z e r z u c a ć k o sz tó w w o jn y n a m ie jsco w y ch . W s z y s tk o to p o w o d o w ało z w ię k s z e n ie w ła s n y c h w y d a tk ó w , w ię c P o m p e ju s z szy b k o p o p a d ł w k ło p o ty f in a n sow e. P o m o cy s z u k a ł u s e n a to ró w w R z y m ie , ci je d n a k z n i ą z w le k a li, choć je d n o c z e ś n ie w s p a r c ie s ła li d r u g ie m u s u lla ń s k ie m u w odzow i w H is z p a n ii - M e te llu s o w i P iu s o w i11. R o zg o ry czo n y P o m p e ju s z z a g ro z ił w k o ń c u , że je ś li n ie o tr z y m a pom ocy, p r z e n ie s ie w o jn ę do I ta lii. S e n a t o s ta te c z n ie się u g ią ł, w s p a rc ie p o s ła ł, je d n a k s to s u n k i m ię d z y m ło d y m w o d z e m a s u lla ń c z y k a m i w y ra ź n ie oziębły.
P o g o rs z e n ie s to s u n k ó w P o m p e ju s z a z o p ty m a ta m i z c z a s u w o jn y se rto - r ia ń s k ie j d o p ro w a d z iło do z b liż e n ia w o d z a z p o p u la r a m i. E f e k te m te g o p o ro z u m ie n ia b y ł s ła w n y k o n s u la t P o m p e ju s z a i K r a s s u s a w 70 p .n .e . i re fo rm y u s tro jo w e , k tó re z a k o ń c z y ły d o m in a c ję s u lla ń c z y k ó w w R e p u b lic e i p o zw o liły o d ro d zić się ro z b ite m u w c z a sie d y k t a t u r y s u lla ń s k ie j obozow i p o p u la ró w . O ile je d n a k d z ieje w s p o m n ia n e g o k o n s u la tu s ą dość d o b rz e o p is a n e w ź ró d ła c h 12, to g e n e z a o m a w ia n e g o s o ju s z u u c h w y tn a j e s t w n ic h z n a c z n ie s ł a b ie j. W y n ik a to m .in . z teg o , że p e r tr a k ta c je m ię d z y P o m p e ju s z e m a lid e ra m i p o p u la ró w b y ły p ro w a d z o n e n a d ro d z e n ie o fic ja ln e j, a ic h szczeg ó ły n ie b y ły z n a n e s z e r s z e m u g re m iu m . W obec te g o w ie d z a o n ic h b y ła ta k ż e w n ie w ie l k im s to p n iu d o s tę p n a h is to ry k o m a n ty c z n y m 13.
K ie d y d o k ła d n ie i w ja k ic h o k o lic z n o śc ia c h do ow ego z b liż e n ia d oszło, n ie sp o só b u s ta lić , b o w ie m w ź ró d ła c h n ie z a c h o w a ły się n a t e n t e m a t ż a d n e in fo rm a c je . M ało p ra w d o p o d o b n e je d n a k , b y p o w a ż n e p ró b y n a w ią z a n ia k o n ta k tó w m ia ły m ie jsc e p r z e d ś m ie r c ią S e r to r iu s z a . T en m a r i a ń s k i w ódz s tw o rz y ł b o w ie m w H is z p a n ii a n ty s u lla ń s k i o ś ro d e k w ładzy, p o w o ła ł n a w e t sw o is ty s e n a t n a e m ig ra c ji, w k tó ry m z a s ie d li m .in . s e n a to ro w ie - u c ie k in ie rz y
11 Sail., Hist. II 34M i komentarz do tego fragmentu: C. Sallusti Crispi, Historiarum
reliquiae, red. B. Maurenbrecher, Lipsiae 1891, s. 72. Por.: Sail., Hist. II 70; III 46. Plut., Sert.
22. Patrz także: A.M. Ward, Marcus Crassus and the Late Roman Republic, Columbia - London 1977, s. 37-38; T. Ładoń, Senat wobec rewolty sertoriańskiej (78-74 przed Chr.) [w druku]. Por. E.S. Gruen, Pompey, Metellus Pius, and Trials of 70-69 B.C., „American Journal of Philology” 42 (1971), s. 8.
12 Wskazówki źródłowe zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 126. Patrz także: M. Gelzer, Das erste Consulat des Pompeius und die Übertragung der grossen Imperien, [w:] idem, Kleine Schriften, t. II, Wiesbaden 1963, s. 146-189; D. Stockton, The First Consulship of
Pompey, „Historia” 22 (1973), s. 205-218; A. Trojnar, Konsulat Pompejusza i Krassusa w 70 r. p.n.e., [w:] Rzym antyczny. Polityka i pieniądz, red. A. Kunisz, Katowice 1993, s. 36-53.
13 Informacje o kulisach porozumienia Pompejusza z popularami znaleźć można przede wszystkim w przekazach Salustiusza, Plutarcha z Cheronei oraz w niektórych pismach i mowach Cycerona. Uzupełniające znaczenie m ają dane zawarte w dziele Appiana z Aleksandrii.
z I t a l i i 14. P o p u la r z y w R z y m ie z d z ia ła ln o ś c ią S e r to r iu s z a w ią z a li p e w n e n a d z ie je n a o d b u d o w ę w ła s n e j pozycji, co u w id o c z n iło się n p . w tr a k c ie b u n t u L e p id u s a 15. U tr z y m y w a li z n im ta k ż e k o n t a k t k o re s p o n d e n c y jn y , choć n ie s te ty n ic b liż sz e g o i p e w n e g o n ie je s te ś m y w s ta n ie o n im p o w ie d z ie ć 16. D o k ą d w ięc żył S e r to r iu s z , n ie s z u k a li ra c z e j p o r o z u m ie n ia z w a lc z ą c y m z n im P o m p e ju s z e m 17.
W ą tp liw e ró w n ie ż , b y P o m p e ju s z zg o d ził się n a ja k ie k o lw ie k p e r t r a k t a cje z p o p u la r a m i, d o k ą d n ie r o z s tr z y g n ą ł w o jn y w H is z p a n ii. S e r to r iu s z a u w a ż a ł z a w ro g a p a ń s tw a , a z w y cięstw o n a d n im tr a k to w a ł ja k o o b o w ią z e k w z g lę d e m R e p u b lik i. To, że p o p a d ł w k o n flik t z o p ty m a ta m i, n ie m ia ło n a je g o p o s ta w ę ż a d n e g o w p ły w u . M ało w ia ry g o d n e s ą ta k ż e p o d e jrz e n ia n ie k tó
r y c h b a d a c z y , ż e P o m p e j u s z - r o z g o r y c z o n y o p i e s z a ł o ś c i ą w ł a d z w R z y m ie w obec s p e łn ie n ia je g o p ró ś b o w s p a rc ie - z a c z ą ł s p is k o w a ć z S e rto - r iu s z e m (lu b P e r p e r n ą ) i r a z e m z n im p la n o w a ć a t a k n a I t a l i ę 18.
S y tu a c ja w H is z p a n ii d ia m e tr a ln ie z m ie n iła się, k ie d y w 73 p .n .e . S e rto - r iu s z z o s ta ł z a m o rd o w a n y w z a m a c h u d o k o n a n e g o p rz e z je g o n a jb liż s z y c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w 19. P rz e z j a k iś c z a s o p ó r P o m p e ju s z o w i s ta w ia ł p rz y w ó d c a s p is k u , M a r e k P e r p e r n a , z o s ta ł j e d n a k szy b k o p o k o n a n y , co p r a k ty c z n ie z a k o ń czy ło d z ia ła n ia z b ro jn e to c z o n e n a Płw . Ib e ry js k im 20. O p ó r w p o je d y n 14 Plut., Sert. 22.3; App., B.C. I 108, 507-508. Por. App., Mith. 68, 286. Zob.: E. Gabba,
Senati in esilio, „Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano” 32 (1960), s. 221-232; G. Gaggero, Sertorio e gli Iberi, [w:] Contributi di Storia Antica in onore di A. Garzetti, Genova 1976, s. 144;
P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 86-89; D. Placido Suarez, Sertorio, Studia Historica, „Histo ria Antiqua” 7 (1989), s. 101.
15 Por. Sall., Hist. I 55.19; I 77.6-8; I 77.22. P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 76; T. Ładoń, M. Emilusz Lepidus wobec rewolty sertoriańskiej (78-77 przed Chr), [w:] Klio viae et invia.
Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 647-654.
16 Plut., Sert. 27.2; App., B.C. I 115, 536-537. Patrz także: L. Hayne, op. cit., s. 666-667; B.R. Katz, Sertoriu’s Overlooked Correspondent?, „Rheinisches Museum” 126 (1983), s. 359-362; T.P. Hillman, Pompeius and the Senat 77 - 71, „Hermes” 118 (1990), s. 450-451.
17 Z drugiej strony w 74 p.n.e. przewaga sullańczyków w Hiszpanii była już znacząca, zaś Sertoriusz po przegranych kilku bitwach był w głębokiej defensywie. Niewykluczone zatem, że już wówczas popularzy w Rzymie mogli rozglądać się za nowym sojusznikiem.
18 Z. Zmigryder-Konopka, Sertorius a Pompeius na tle paktów z Mithradatesem, „Przegląd Klasyczny” 4 (1938), s. 400-401, 408.
19 T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 118; t. III, s. 193. W starszej literaturze śmierć Sertoriusza datowana jest na rok 72 p.n.e. Przekonujące argumenty na rzecz przesunięcia tego wydarzenia o rok wstecz zgłosił W.H. Bennett, The Death of Sertorius and the Coin, „Historia” 10 (1961), s. 459 i n. - w większości opracowań zostało to zaakceptowane. Zob.: P.O. Spann,
Quintus Sertorius..., s. 119; C.F. Konrad, New Chronology of the Sertorian War, „Athaeneum” 83
(1995), s. 160-162, 187. Por. B. Scardigli, Sertorio. Problemi cronologici, „Athaeneum” 49 (1971), s. 259-270. Szerzej na temat spisku: P. Martino, La morte di Sertorio. Orosio e la
tradizione Liviana, „Quaderini di Storia” 16 (1990), s. 77-101; T. Ładoń, Uwagi o Marku Perpernie, przywódcy spisku na życie Sertoriusza, [w:] Zamach stanu w dawnych społeczno ściach, red. A. Sołtysik, Warszawa 2004, s. 69-76.
20 Nie wiadomo, jak długo trwał opór Perperny. Autorzy źródeł relacjonują to bardzo ogólniko wo, zob. Plut., Sert. 27.2; Pomp. 20.3-5; App., B.C. I 115, 534. P.O. Spann (Quintus Sertorius..., s. 135), a za nim C.F. Konrad (Plutarch’s Sertorius..., s. 217) przypuszczają, że nie trwał dłużej niż
czy ch m ia s ta c h h is z p a ń s k ic h , k tó r e n ie c h c ia ły się p o d p o rz ą d k o w a ć z w y cięz cy, sz y b k o i b e z w z g lę d n ie zlik w id o w a n o .
P o w o jn ie w H is z p a n ii P o m p e ju s z n ie s z u k a ł r e w a n ż u n a sw o ich p rz e c iw n ik a c h . N a ś m ie rć s k a z a n y z o s ta ł je d y n ie P e r p e r n a i je g o n a jb liż s i w s p ó łp r a cow nicy, a w ięc ci, k tó r z y z a w ią z a li s p is e k n a życie S e r to r iu s z a 21. W obec ż o łn ie rz y rz y m s k ic h w a lc z ą c y c h w c z e śn ie j u b o k u m a r ia ń s k ie g o p r o k o n s u la P o m p e ju s z z a c h o w a ł się w s p a n ia ło m y ś ln ie i ic h u ła s k a w ił. G e s t to znaczący, z w ła sz c z a że m ło d y w ódz w p rz e s z ło ś c i n ie s tr o n ił p r z e d o k ru c ie ń s tw e m w obec m a ria ń c z y k ó w 22.
Z a w y c ią g n ię c ie r ę k i do p o p u la ró w m o ż n a u z n a ć ró w n ie ż z a c h o w a n ie m ło d eg o w o d z a b e z p o ś re d n io po k lę s c e P e rp e rn y . P l u t a r c h p o d a je , że o d n a le ziono w ó w cz as k o re s p o n d e n c ję , k t ó r ą S e r to r iu s z p ro w a d z ił ze z n a c z ą c y m i r z y m s k im i p o lity k a m i w stolicy. H is to ry c y a n ty c z n i in f o rm u ją , że P o m p e ju sz k a z a ł s p a lić listy , n a w e t ic h n ie p r z e g lą d a ją c , a ic h z d a n ie m u c z y n ił to , gdyż k ie ro w a ł się d o b re m p a ń s tw a i n ie c h c ia ł p o w o d o w ać k o le jn y c h k o n flik tó w 23. T a s z c z y tn a n ie w ą tp liw ie p o s ta w a n ie m a je d n a k n ic w sp ó ln e g o z p r a g m a ty z m e m p o lity c z n y m . J e ś l i n a w e t P o m p e ju s z rz e c z y w iście k a z a ł s p a lić p r z e ch w y co n e d o k u m e n ty (a z d ro w y r o z s ą d e k k a ż e w to w ą tp ić )24, to p o s tą p ił t a k ty lk o d la te g o , że w ie d z ia ł, co z a w ie r a ją . B ez w ię k s z y c h w ą tp liw o ś c i m o ż n a c h y b a z id e n ty fik o w a ć k o re s p o n d e n tó w S e r to r iu s z a - b y li to , n a w e t je ś li n ie w y łą c z n ie p o p u la rz y , to p r z y n a jm n ie j o soby z n im i s y m p a ty z u ją c e . U ja w n ie n ie ic h n a z w is k b y ło b y d la n ic h k o m p r o m itu ją c e . O p is a n e p o s tę p o w a n ie P o m p e ju s z a n a le ż y w ięc p o s tr z e g a ć z a ró w n o ja k o g e s t w k i e r u n k u p o p u la rów , a le ta k ż e ja k o k o le jn y dow ód o d e jśc ia od o b o zu o p ty m a tó w 25.
kilka miesięcy, ich zdaniem więc klęska Perperny nastąpiła najpóźniej w pierwszej połowie 72 p.n.e. Por. jednak rozważania W.H. Bennetta (op. cit., s. 466), który przedłuża walkę Perperny z Pompejuszem do półtora roku. W literaturze jest to jednak pogląd odosobniony.
21 Plut., Sert. 27. Jednak to nie udział w zamachu na życie Sertoriusza był przyczyną kary śmierci, lecz uprzednie proskrybowanie ich przez władze sullańskie. Zob. C.F. Konrad, Plu
tarch’s Sertorius..., s. 183.
22 Zob. np. App., B.C. I 96, 449.
23 Plut., Sert. 27.3; Pomp. 20. Por. App., B.C. I 115, 536-537; M. Cary, H.H. Scullard,
Dzieje Rzymu, t. I, Warszawa 1992, s. 470; P. Greenhalgh, op. cit., s. 56-57. Palenie korespon
dencji wroga bez zapoznawania się z jej treścią było jednym z ulubionych toposów antycznych historyków. Zob. C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 218.
24 Na pewno, przynajmniej do czasu powrotu Pompejusza z Hiszpanii, wątpiono o tym także w Rzymie. Zob. P. Southern, Pompejusz..., s. 62; por. T.P. Hillman, Pompeius..., s. 450-451.
25 Mimo niewątpliwych, w moim przekonaniu, kontaktów Pompejusza z popularami (na wiązanych w drugiej połowie lat siedemdziesiątych) wypada podkreślić, że w życiu publicznym nie były one eksponowane. Nie rozpisywali się więc o nich również autorzy antyczni. Nie znaczy to jednak - moim zdaniem - że związki takie nie istniały i że do momentu powrotu do Italii Pompejusz był lojalnym wykonawcą polityki senatu. Trudno byłoby bowiem wytłumaczyć niemal natychmiastowe zbliżenie między Pompejuszem a popularami, do którego doszło w 71 p.n.e. W sprawie owego sojuszu musiały się toczyć negocjacje sięgające prawdopodobnie co najmniej dwóch lat wstecz. Można więc przypuszczać, że w opinii wielu senatorów lojalność Pompejusza w momencie jego powrotu do Italii stała pod znakiem zapytania. Zob.: J. van Ooteghem,
P r a w d o p o d o b n ie m n ie j w ięcej w ty m c z a sie do szło do p ie rw sz e g o z b liż e n ie m ię d z y P o m p e ju s z e m a p o p u la r a m i. N ie w ia d o m o , k to b y ł je g o in ic ja to r e m , a n i k ie d y d o k ła d n ie n a s tą p iło . M o żem y je d y n ie p o d e jrz e w a ć , że p o p u la rz y w s to lic y p rz y g lą d a li się k o n flik to w i P o m p e ju s z a z o lig a r c h ią s e n a to r s k ą , a w k ró tc e d o w ie d z ie li się ta k ż e o ś m ie rc i S e r to r iu s z a i P e rp e rn y . W tej s y tu a c ji n ie w y k lu c z o n e , że to w ła ś n ie o n i n a w ią z a li k o n t a k t z a g e n ta m i m ło dego w o d z a w stolicy, d o s trz e g a ją c s z a n s ę n a z a w a rc ie z n im s o ju s z u i w y k o rz y s ta n ie go do o d b u d o w y pozycji w p a ń s tw ie .
H ip o te z a t a d o b rz e k o r e lu je z p ie r w s z y m i w z m ia n k a m i ź ró d ło w y m i w s k a z u ją c y m i n a z b liż e n ie się P o m p e ju s z a z p o p u la r a m i. N a w ią z u ją o n e do w y d a r z e ń z r o k u 73 p .n .e . Z p r z e k a z u S a lu s tiu s z a w y n ik a , że P o m p e ju sz u w a ż a n y b y ł w ty m obozie z a s p rz y m ie rz e ń c a . W m o w ie w y g ło szo n ej n a z g ro m a d z e n iu t r y b u n lu d o w y te g o r o k u , G a ju s z L ic y n iu s z M a c e r m ia ł p o w ie dzieć: N e q u e eos p u d e t, v in d ic e s u ti se fe r u n t lib e r ta tis , to t v iro s s in e u n o a u t
re m itte r e in iu r ia m n o n a u d ere , a u t iu s n o n p o sse d efe n d e re . M ih i q u id e m s a tis s p e c ta tu m e s t P o m p e iu m , ta n ta e g lo ria e a d u le s c e n te m , m a lle p r in c ip e m v o le n tib u s v o b is esse q u a m illis d o m in a tio n is so c iu m , a u c to re m q u e in p r im is fo re tr ib u n ic ia e p o te s ta tis 26. W id a ć z a te m , że P o m p e ju s z p o s tr z e g a n y b y ł
p rz e z lid e r a p o p u la r ó w z a z w o le n n ik a id e i p rz y w ró c e n ia tr y b u n o m lu d o w y m p e łn i w ła d z y o d e b ra n e j im p rz e z S u llę , czyli o p o w ia d a ł się z a g łó w n y m p o s tu la te m p o p u la ró w w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h . Ś w ia d c z y to w m o im p r z e k o n a n iu o ty m , że k o n ta k ty m ię d z y o b y d w o m a p o lity k a m i b y ły ju ż w m o m e n c ie w y g ła s z a n ia m o w y p rz e z M a c e ra z a a w a n s o w a n e 27. Z u w a g i n a o dległość m ło d eg o w o d z a od sto lic y i z w ią z a n y z ty m w o ln y p rz e p ły w in fo rm a c ji m o ż n a p o d e jrz e w a ć , że tr w a ły ta k ż e od p e w n e g o c z a s u . Z d ru g ie j s tr o n y w ą tp liw e , b y P o m p e ju s z ju ż w ó w czas z a w a r ł z p o p u la r a m i w ią ż ą c y so ju sz . B a rd z ie j z d e c y d o w a n e d e k la r a c je m ó g ł b o w ie m w y g ła s z a ć d o p ie ro po p o w ro cie do I t a lii w 71 p .n .e .
Z b liż e n ie p o p u la r ó w z P o m p e ju s z e m m ia ło o g ro m n e z n a c z e n ie d la o b y d w u s tr o n . P o m p e ju s z p o d c z a s w o jn y z S e r to r iu s z e m p o p a d a ł w c o ra z w y r a ź n ie js z y k o n flik t z o p ty m a ta m i i m o ż n a się było sp o d z ie w a ć , że po pow rocie 26 Sail., Hist. III 48.23. Jest to najwcześniejsza wzmianka sugerująca powiązania Pompe jusza z obozem popularów. Zob. D. Stockton, op. cit., s. 210; T.P. Hillman, Pompeius..., s. 449.
27 Informacja Salustiusza nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach, niemniej jednak, na podstawie realiów politycznych roku 73 p.n.e., można wnioskować o jej autentyczności. Zob. N. Rogosz, Polityczna rola trybunatu ludowego w Rzymie w latach restauracji sullańskiej, Katowice 1992, s. 63-64. Por. jednak B. Twyman (The Metelli, Pompeius and Prosopography, ANRW, t. I: Von den Anfängen Roms bis zum Ausgang der Republik, Berlin - New York 1972, s. 852), który przekaz Salustiusza uważa za propagandowy („assertion that Pompeius was an enemy of the Sullan oligarchy is after-the-fact fabrication, serving some later purpose of propa ganda”) oraz R. Seager (op. cit., s. 21), który z kolei sądzi, że Macer improwizował i żadnej deklaracji Pompejusza nie było („Macer was taking Pompeius’ name in vain, in the hope that he would in consequence feel bound lend his support to the cause, so as not to disappoint the popular expectations that had been aroused in his absence and without his consent”).
w o d z a do I ta lii b ę d ą się go s t a r a l i izo lo w ać n a a r e n ie p o lity c z n e j. P o m p e ju s z d o ty c h c z a s n ie s p ra w o w a ł ż a d n e g o u r z ę d u w p a ń s tw ie , n ie p o s ia d a ł ta k ż e w s to lic y s z e rsz e g o z a p le c z a p o lity c z n e g o , w s z a k je g o d o ty c h c z a so w a k a r i e r a b a z o w a ła w y łą c z n ie n a s o ju s z u z s u lla ń c z y k a m i. R ó w n ie ż c o ra z b liż s z e i n ie u n ik n io n e z w y c ięstw o w w o jn ie z S e r to r iu s z e m t a k n a p r a w d ę n ie p r z y d a w a ło P o m p e ju sz o w i w ie lk ie g o s p le n d o r u : k o n flik t h is z p a ń s k i tr a k to w a ć m o ż n a było p rz e c ie ż ja k o w e w n ę trz n y , a w ięc s u k c e s w n im b y ł m n ie j c h w a le b n y od ty c h , k tó r e b y ły o s ią g a n e w w o jn a c h z e w n ę trz n y c h . W d o d a tk u z w y cięstw o n a d S e r to r iu s z e m tr u d n o by ło z a lic zy ć do b ły s k o tliw y c h . G lo ria w y w a lc z o n a z o s ta ła po c ię ż k ic h z m a g a n ia c h , w to k u k tó r y c h P o m p e ju s z n ie r a z z o s ta ł p rz e z w ro g a u p o k o rz o n y . W sz y stk o to n ie u m a c n ia ło pozycji w o d za i p o d z n a k ie m z a p y ta n ia s ta w ia ło je g o d a ls z ą k a r ie r ę w p a ń s tw ie po p o w ro cie do sto lic y z Płw . Ib e ry jsk ie g o . T a k a p e r s p e k ty w a s ta n o w iła d la P o m p e ju s z a d u ż e n ie b e z p ie c z e ń s tw o , a b y w ięc je j za p o b iec, m u s ia ł z n a le ź ć s o ju sz n ik ó w p o lity c z n y c h . J a k się w y d a je , je d y n ą r e a l n ą s iłą , d z ię k i k tó re j P o m p e ju s z m ó g ł w zm o cn ić w ła s n ą pozycję w p a ń s tw ie , b y li o d b u d o w u ją c y się sto p n io w o p o p u la rz y .
M o żem y się ta k ż e d o m y śla ć , że z w y c ięstw o w w o jn ie n a Płw . P ir e n e js k im w p ły n ę ło n a z m ia n ę n a s tr o jó w w ś ró d a r y s to k r a c ji s e n a to r s k ie j w z g lę d e m P o m p e ju s z a . K o n s u la m i z o s ta li b o w ie m w y b r a n i L u c ju s z G e lliu sz P u b lik o la i G n e ju s z K o rn e liu s z L e n tu lu s K lo d ia n u s , n ie ty lk o p rz y c h y ln i m ło d e m u w odzow i, a le w rę cz u w a ż a n i z a b ę d ą c y c h n a je g o u s łu g a c h 28. P rz e fo rs o w a li o n i p ra w o z a tw ie r d z a ją c e n a d a w a n e p rz e z P o m p e ju s z a o b y w a te ls tw o rz y m s k ie w H is z p a n ii (L e x G e llia C o r n e lia d e c iv ita te ) 29, a t a k ż e w y s tą p ili z w n io s k ie m , a b y s p ra w d z ić n a d u ż y c ia W e rre s a , k tó ry c h t e n d o p u śc ił się n a k lie n ta c h P o m p e ju s z a n a S y c y lii30. T a k ie z a c h o w a n ie części o p ty m a tó w s k ła n i a do p o d e jrz e ń , że p r z e w a g a p rz e c iw n ik ó w P o m p e ju s z a w s e n a c ie n ie b y ła ju ż t a k d u ż a j a k k ilk a l a t w c z e śn ie j, k ie d y b e z s k u te c z n ie d o m a g a ł się od s e n a t u w s p a r c ia w w o jn ie z S e r to r iu s z e m , a p e r s p e k ty w a p o w ro tu m ło d eg o w o d z a do I ta lii d z ie liła s u lla ń c z y k ó w i w p ro w a d z a ła n ie p e w n o ś ć w sz e re g i te g o g r e m iu m 31.
P o m p e ju s z po z a k o ń c z e n iu w o jn y w H is z p a n ii n ie s p ie s z y ł się z p r z y ja z d e m do I ta lii. C elow o w s trz y m y w a ł sw ój p o w ró t p o d p o z o re m tłu m ie n ia o s ta tn ic h o g n is k a n ty r z y m s k ie g o o p o ru i p r z e p r o w a d z a n ia z a k ro jo n e j n a s z e 28 E. Badian, Foreign Clientelae (264-70 B.C.), Oxford 1958, s. 281; J. Linderski, Rzym
skie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław - Warszawa - Kraków 1966, s. 108;
B. Twyman, op. cit., s. 858 i n.
29 Cic., Balb. 19; 32-33, 38. Szerzej: G. Rotondi, op. cit., s. 367; A. Krawczuk, Virtutis
ergo. Nadania obywatelstwa rzymskiego przez wodzów republiki, Kraków 1963, s. 107-124;
A.M. Ward, Cicero and Pompey in 75 and 70 B.C., „Latomus” 29 (1970), s. 66. 30 Cic., Verr., II 2.95.
31 Niewykluczone, że już wówczas można nawet mówić o factio Pompejusza w senacie. Zob.: B. Twyman, op. cit., s. 859.
ro k ą s k a lę a k c ji k o lo n iz a c y jn e j. D o p ie ro po m n ie j w ięcej r o k u od z a p r z e s ta n ia d z ia ła ń z b ro jn y c h i w d u że j m ie rz e n a s k u te k n a w o ły w a ń s e n a tu , k tó ry o c z e k iw a ł, że z w y c ię sk i w ódz w sp o m o ż e M a r k a L ic y n iu s z a K r a s s u s a w t ł u m ie n iu p o w s ta n ia S p a r t a k u s a 32, P o m p e ju s z o p u śc ił Płw . I b e r y js k i i w y ru s z y ł n a Płw . A p e n iń s k i33. P o d R z y m e m p o g ro m c a S e r to r iu s z a s t a n ą ł p ra w d o p o d o b n ie w po ło w ie r o k u 71 p .n .e .34
P e r s p e k ty w a p o w ro tu P o m p e ju s z a do I ta lii po z w y cięsk iej w o jn ie z S er- to r iu s z e m w y w o ła ła g łę b o k ie p o ru s z e n ie w ż y ciu p o lity c z n y m R z y m u . S p o w o d o w a n e ono by ło n ie p e w n o ś c ią , co do z a c h o w a n ia się m ło d eg o w o d z a po p rz y b y c iu z H is z p a n ii. P o m ie śc ie ro z n io s ły się n a w e t p o g ło sk i, że n ie r o z w ią że a r m ii, lecz p ó jd zie w ś la d y S u lli i z b ro jn ie n a r z u c i sw o ją w ła d z ę w p a ń s tw ie 35. N ic w ię c d z iw n eg o , że w rz y m s k ic h k r ę g a c h p o lity c z n y c h p o ja w iły się te n d e n c je do g ło śn e g o u d z ie la n ia a p r o b a ty P o m p e ju sz o w i. P l u t a r c h p o d k r e ś la j e d n a k , że choć z n a c z ą c a część n o w y c h z w o le n n ik ó w p o g ro m c y S e rto - r iu s z a k ie ro w a ła się s z c z e ry m i in te n c ja m i, to s p o ra g r u p a p o p a r ła go ze s t r a c h u 36. M ło d y w ódz, co p r a w d a , p ró b o w a ł u c ią ć w s p o m n ia n e s p e k u la c je d e k la r a c ją , że po p o w ro cie do R z y m u ro z p u ś c i legiony, n ie ro z w ia ło to je d n a k a tm o s fe ry n ie p e w n o śc i. P o m p e ju s z p o s ta w ił b o w ie m s u lla ń c z y k o m tw a r d e w a r u n k i - d o m a g a ł się, b y s e n a t p r z y z n a ł m u t r i u m f z a z w y cięstw o w H is z p a n ii i p ra w o u b ie g a n ia się o k o n s u la t n a 70 r. p .n .e .37 C o ra z siln ie j ro z p o w s z e c h n ia n y b y ł ta k ż e p o g lą d , że P o m p e ju s z „ b a rd z ie j s ta je po s tr o n ie lu d u a n iż e li po s tr o n ie s e n a t u ”38. N iep o k o iło to z w ła sz c z a o p ty m a tó w , k tó r z y z d a li so b ie s p ra w ę z f a k tu , że p rz y b y ł im n o w y p rz e c iw n ik p o s ia d a ją c y a rm ię i d u ż ą p o p u la rn o ś ć w ś ró d m ie s z k a ń c ó w R z y m u . S e n a t m u s ia ł z a te m w y p r a co w ać z g o d n ą i s k u te c z n ą p o lity k ę w o b ec a m b itn e g o w o d za.
Po p o w ro cie P o m p e ju s z a z Płw . Ib e ry js k ie g o do I ta lii m o cn o n a to m ia s t z a c z y n a ry s o w a ć się w ź ró d ła c h w y r a ź n a w s p ó łp r a c a p o m ię d z y P o m p e ju - sz e m a p o p u la r a m i. N a czele te g o s tr o n n ic tw a s t a ł w ó w cz as t r y b u n lu d o w y M . L o lliu sz P a l i k a n u s 39 i to o n b y ł k r e a to r e m p o ro z u m ie n ia 40. M o żem y się
32 Wsparcia tego domagał się sam Krassus. Zob.: Plut., Crass. 11, 2. Szerzej: B.A. Mar shall, Crassus’ Ovation in 71 B. C., „Historia” 21 (1972), s. 669.
33 Po drodze rozbił niewielkie oddziały niewolników na północy. Na ten temat zob.: Cic., de imp. Cn. Pomp. 30; Plut., Crass. 11.2-5; Pomp. 21.1-2; App., B.C. I 119, 554.
34 Stało się to na pewno przed wyborami konsularnymi, które odbyły się w lipcu 71 p.n.e. Zob. J. Linderski, op. cit., s. 108.
35 Plut., Pomp. 21.3. 36 Ibidem.
37 Ibidem 21.4. N. Rogosz, Trybunat M. Lolliusza Palikanusa (71 r. p.n.e.), [w:] Rzym
antyczny. Polityka i pieniądz, red. A. Kunisz, Katowice 1993, s. 22; H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schyłku Republiki, „Antiquitas” 14 (1988), s. 120-121.
38 Plut., Pomp. 21.5 (przekł. M. Brożek).
39 Szerzej o nim i o jego działalności zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 122; N. Rogosz, Trybunat... , s. 7-35.
d o m y śla ć , że w z a m ia n z a fo rs o w a n ie p rz e z P o m p e ju s z a id e i p rz y w ró c e n ia tr y b u n o m lu d o w y m p e łn i p r a w p o p u la rz y z o b o w ią z a li się p o p ie ra ć k a n d y d a t u r ę w o d z a n a k o n s u la . P o m o c t a p r z e ja w ia ć się m ia ła z a p e w n e p o p u la r y z a c ją i m ie n ia P o m p e ju s z a w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w R z y m u i a g i t a c j ą n a je g o rz e c z 41. S o ju s z u n ie o g ła s z a n o je d n a k p u b lic z n ie , b yć m o ż e w o b a w ie p r z e d k o n s o lid a c ją o p ty m a tó w , do k tó re j m ogło d o jść n a w ie ść o ta k i m z b liż e n iu 42, a b yć m o że w c e lu z w o d z e n ia su lla ń c z y k ó w , k tó rz y n ie p e w n i in te n c ji P o m p e- ju s z a w ciąż u s tę p s tw a m i m o g li p ró b o w a ć p rz e c ią g a ć go n a sw o ją s tro n ę .
J e s z c z e p r z e d w y b o ra m i k o n s u la r n y m i do k o a lic ji P o m p e ju s z a z p o p u la r a m i d o łączy ł M a r e k L ic y n iu s z K r a s s u s . N ie d a w n y p o g ro m c a S p a r ta k u s a , p o d o b n ie j a k P o m p e ju s z , s ta ł w ó w czas p o d R z y m e m n a czele a r m ii i d o m a g a ł się k o n s u l a t u 43. Z p rz e k a z ó w źró d ło w y c h w y n ik a , że to w ła ś n ie K r a s s u s zw ró cił się do P o m p e ju s z a z p r o ś b ą o p o p a rc ie go w s t a r a n i a c h o o s ią g n ię c ie te g o u r z ę d u 44. T a k i z a b ie g ł m o że d ziw ić, z w ła sz c z a że u w a ż a się, iż s to s u n k i m ię d z y w o d z a m i b y ły n ie n a jle p s z e 45. W y ra ź n a w ro g o ść m ię d z y P o m p e ju - sz e m i K r a s s u s e m p o tw ie r d z o n a j e s t je d n a k w ź ró d ła c h d o p ie ro w tr a k c ie ic h p ie rw sz e g o w sp ó ln e g o k o n s u la tu 46, m o ż liw e z a te m , że w o d n ie s ie n iu do c z a sów w c z e śn ie jsz y c h (p rz e d 71 p .n .e .) ic h re la c je b y ły le p s z e , n iż się d z isia j p o d e jrz e w a 47.
G e n e z a so ju sz u P o m p e ju sz a i K r a s s u s a n ie je s t ja s n a . M ożem y się dom y ślać, że p o ro z u m ie n ie było w y n ik ie m ch ło d n y ch s to su n k ó w K ra s s u s a ze s k ra jn y m i o p ty m a ta m i48. W k o n se k w e n cji po g ro m ca S p a r ta k u s a o b aw iał się, że część s e n a to ró w b ę d zie s ta r a ła się w y p ro m o w ać n a k o n s u la n ie jego, lecz człow ieka bliżej z n im i z w iązan eg o 49, k tó ry sta n o w iłb y p rzeciw w ag ę d la P o m p e ju sz a . T a k ie ro z w ią z a n ie g ro ziło b y z m o zo łem b u d o w a n e j k a r ie r z e p o lity c zn ej K ra s s u - s a 50, a w d alszej p e rsp e k ty w ie m ogło ta k ż e być n ie k o rz y s tn e d la jego in te re só w fin a n s o w y c h , n a d s z a r p n ię ty c h w c z a s ie p o w s ta n ia S p a r t a k u s a 51. N ie p e w n y w ię c z d e c y d o w a n eg o p o p a rc ia s e n a t u w o la ł z w ią z a ć się z P o m p e ju s z e m .
41 N. Rogosz, Trybunat..., s. 24; zob. także: A.N. Sherwin-White, op. cit., s. 7. 42 N. Rogosz, Trybunat..., s. 26.
43 Obydwaj wojska nie rozpuszczali - Pompejusz po pozorem oczekiwania na powrót Metellusa z Hiszpanii, by razem z nim odbyć triumf za zwycięstwo w wojnie sertoriańskiej, Krassus zaś upierał się, że wojsko rozpuści dopiero wówczas, gdy zrobi to Pompejusz. Zob. App.,
B.C. I 121, 560-561.
44 Plut., Crass. 12.1; Pomp. 22. 1-2. 45 A. Trojnar, op. cit., s. 39-41.
46 Plut., Crass. 12.2; Pomp. 22.3; Suet., Iul. 19; App., B.C. I 121. 47 B.A. Marshall, Crassus. A Political Biography, Amsterdam 1976, s. 51.
48 T. Łoposzko, Ruchy plebejskie w Rzymie (od Grakchów do Cezara), Lublin 1982, s. 105. 49 Według A.M. Warda (Marcus Crassus..., s. 100) być może chodziło o Metellusa Kretikusa. 50 Niewiele wiadomo o jej szczegółach, faktem jest jednak, że Krassus doszedł do pretury, którą sprawował prawdopodobnie w 73 p.n.e. Zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 580; t. III, Atlanta 1986, s. 120; T. Corey Brennan, The Praetorship in the Roman Republic, t. II, Oxford 2000, s. 432-434.
N a t e m a t sz c z e g ó łó w p o r o z u m ie n ia o b y d w u w s p o m n ia n y c h w o d zó w p rz e d w y b o ra m i k o n s u la r n y m i n a r o k 70 p .n .e . a u to r z y a n ty c z n i m ilcz ą. W iad o m o je d y n ie , że P o m p e ju s z o b ie c a ł p o g ro m c y S p a r t a k u s a w s ta w ie n n ic tw o u lu d u , m o ż n a z a te m p o d e jrz e w a ć , że p o p a rc ie je g o o soby w w y b o ra c h k o n s u lto w a ł z p o p u la r a m i52. W z a m ia n o tr z y m a ł z a p e w n e a p r o b a tę s t r o n n i k ó w K r a s s u s a w s e n a c ie , p o m o c f in a n s o w ą w w y b o ra c h , a p o p u la rz y z k o le i o b ie tn ic e , że i d r u g i k o n s u l p o p rz e w n io s e k o r e s ty tu c ji p r a w tr y b u n ó w lu d o w ych. P ra w d o p o d o b n ie o b y d w aj w o d zo w ie u z g o d n ili w ó w czas ta k ż e d a tę ro z p u s z c z e n ia sw o ich w o jsk , co p ra w d o p o d o b n ie m ia ło m ieć m ie jsc e po triu m fie P o m p e ju s z a i o w acji K r a s s u s a 53.
N ie w iad o m o . j a k d o b rz e z n a n e b y ły w R z y m ie z a k u lis o w e z a b ie g i P om - p e ju s z a z m ie rz a ją c e do p o w o ła n ia k o a lic ji z p o p u la r a m i i K ra s s u s e m . P e w n e j e s t n a to m ia s t, że ż ą d a n ie p r z y z n a n ia m u p r a w a do k a n d y d o w a n ia n a k o n s u
la w y w o łało n a fo ru m s e n a t u sp o re o ż y w ien ie . S k r a jn a część o p ty m a tó w , p ra w d o p o d o b n ie n a czele z fa c tio M e te llu só w , b y ła z d e c y d o w a n ie p rz e c iw n a 54. P o d k r e ś la n o p rz e d e w s z y s tk im f a k t, że b y ło b y to s p rz e c z n e z u s ta w o d a w s tw e m S u lli. S e n a t n ie b y ł ju ż je d n a k m o n o lite m - część s e n a to ró w (o ile n a w e t n ie w ię k sz o ść ) p r z e s z ła n a s tr o n ę P o m p e ju s z a i K r a s s u s a . P o z o s ta li d o s trz e g a li, j a k r e a ln e było n ie b e z p ie c z e ń s tw o p r z e p r o w a d z e n ia zb ro jn e g o z a m a c h u p rz e z o b y d w u w odzów , i w k o ń c u , z a s p r a w ą p e rs w a z ji K w in tu s a L u ta c ju s z a K a tu lu s a , s ta n o w is k o s e n a t u z o sta ło z ła g o d z o n e 55.
W 71 p .n .e . m .in . d z ię k i p o p a rc iu p o p u la r ó w P o m p e ju s z i K r a s s u s z o s ta li k o n s u la m i, p r z y czy m to t e n p ie rw s z y u z y s k a ł le p s z y w y n ik w y b o rczy 56. J e s z c z e ja k o k o n s u l d e s y g n o w a n y (a w ięc po w y b o ra c h , a p r z e d ob jęciem u r z ę d u ) P o m p e ju s z u ja w n ił sw ój so ju sz z p o p u la r a m i. Z a p ro s z o n y p rz e z t r y b u n a lu d o w eg o P a l i k a n u s a n a co n tio p u b lic z n ie o p o w ie d z ia ł się z a p rz y w ró c e n ie m tr y b u n o m lu d o w y m p e łn i p r a w o d e b ra n y c h im p rz e z S u llę . Z a d e k la r o w a ł ta k ż e , że po o b ję c iu u r z ę d u k o n s u la p r z e p r o w a d z i u s ta w ę w te j
52 Pośrednio wynika to z przekazu Plutarcha. Por. Plut., Crass. 12; Pomp. 22.
53 Z przekazu Appiana (B.C. I 121) wynika, że armie konsulów były pod bronią w trakcie pełnienia przez nich urzędu. Historyk z Aleksandrii popełnił jednak błąd w chronologii wyda rzeń i przesunął fakty z 71 na rok 70 p.n.e. (por. Plut. Pomp. 22 i Crass. 12). Utrzymywanie w aktywności armii przez cały rok 70 jest mało prawdopodobne choćby z uwagi na ogromne koszty. Przypuszcza się wobec tego, że armie zostały rozpuszczone wkrótce po triumfie Pompe jusza i Metellusa oraz owacji Krassusa. Patrz B.A. Marshall, Crassus..., s. 49-50; T. Rice Holmes, The Roman Republic and the Founder of the Empire, t. I, Oxford 1923, s. 390-391. Por. D. Stockton, op. cit., s. 206 i n.
54 Plut., Pomp. 21.4-5; App., B.C. I 121, 560-561. Zob. także Sall., Hist. IV 43-47. Na ten temat: T. Rice Holmes, op. cit., s. 162; P.A. Brunt, Social Conflicts in Roman Republic, London 1971, s. 114; B. Twyman, op. cit., s. 862; N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 85-86.
55 Cic., de imp. Cn. Pomp. 21.62. Zob.: R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1960, s. 29; A.N. Sherwin-White, op. cit., s. 5-6.
56 Plut., Crass. 12.1, Pomp. 22.1; J. Linderski, op. cit., s. 110. Inni kandydaci nie są wymienieni w źródłach. Por. R.J. Evans, Candidates and Competition in Consular Elections at
s p r a w ie 57. N a ty m s a m y m z g ro m a d z e n iu z a p o w ie d z ia ł ta k ż e z n ie s ie n ie m o n o p o lu sąd o w eg o se n a to ró w , czy m p o p u la r z y ta k ż e b y li b a rd z o z a in te r e s o w a n i. P o tw ie rd z iło to a n ty s e n a c k i c h a r a k t e r s o ju s z u P o m p e ju s z a z p o p u la ra m i, a ta k ż e p o k a z a ło , że ic h z w ią z e k j e s t silny, s ta b iln y i u g r u n to w a n y 58.
Z a p re z e n to w a n y n a co n tio p r o g r a m p o lity c z n y P o m p e ju s z a z o s ta ł z r e a liz o w a n y p o d c z a s k o n s u la tu w r o k u 70 p .n .e . B ył to w ie lk i s u k c e s p o p u la ró w - w s z a k p rz y w ró c o n e z o sta ło n a jw a ż n ie js z e d la n ic h p ra w o o d e b ra n e im p rz e z S u llę w o k re s ie d y k ta tu ry . U c h w a le n ie lex P o m p e ia L ic in ia d e tr ib u n i- cia p o te s ta te w d a lsz e j p e r s p e k ty w ie m ogło b y ć ta k ż e k o r z y s tn e d la P o m p e ju sz a . Z y sk iw a ł n ie ty lk o p o p a rc ie p o p u la ró w , k tó r e p o z w a la ło m u n e u tr a liz o w a ć d z ia ła n ia e w e n tu a ln y c h w rogów , a le w o so b ie tr y b u n ó w z y s k iw a ł ta k ż e i n s t r u m e n t p ra w n y , k tó r y w p rz y sz ło śc i m ó g ł z a p e w n ić m u o tr z y m a n ie d o w ó d z tw a w k a m p a n ia c h n a w e t w b re w w oli o p ty m a tó w 59. S u k c e s e m p o p u la ró w by ło t a k ż e u c h w a le n ie L e x A u r e lia iu d ic ia r ia , z a k ła d a ją c e j d o p u sz c z e n ie do k o m icji s ą d o w y c h e k w itó w o ra z tr y b u n ó w s k a r b o w y c h ( tr ib u n i a e r a r ii). U s ta w a p r z e p r o w a d z o n a z o s ta ła p rz e z p r e to r a L. A u r e liu s z a K o ttę 6 0 , k tó r y d z ia ła ł n a p o le c e n ie P o m p e ju s z a 61. N ie w y k lu czo n e, że sw ój u d z ia ł w d o p ro w a d z e n iu do u c h w a le n ia te g o p r a w a m ia ł ta k ż e K r a s s u s , k tó re g o z w ią z k i z e k w ita m i - z ra c ji p ro w a d z o n y c h p rz e z n ieg o in te r e s ó w - b y ły b a rd z o b lis k ie 6 2 . H ip o te z a to k u s z ą c a , n ie s te ty w ź ró d ła c h w ż a d e n sp o só b n ie p o tw ie rd z o n a .
W 70 p .n .e . z a ję to się je s z c z e in n y m i s p r a w a m i, k tó r e s ta n o w iły sw o is ty s p a d e k po w o jn ie s e r to r ia ń s k ie j. P ra w d o p o d o b n ie w ła ś n ie w ó w czas t r y b u n lu d o w y P la u c ju s z p rz e p r o w a d z ił u s ta w ę lex P la u tia d e r e d itu L e p id a n o - r u m 63, n a m o cy k tó re j u c h w a lo n o a m n e s tię d la b y ły c h z w o le n n ik ó w M a r k a E m iliu s z a L e p id u s a , a w ięc ró w n ie ż i ty c h , k tó r z y r a z e m z M a r k ie m P e rp e r - n ą z a s ilili s z e re g i S e r to r iu s z a w 77 p .n .e . B e z p ie c z e ń stw o z a p e w n io n o ta k ż e p ro s k ry b o w a n y m w c z a sie d y k t a t u r y s u lla ń s k ie j, a w d a ls z e j k o le jn o śc i s p a d 57 Cic., Ver. I 15.45; Ps.-Asc. 220 Stangl. Wbrew sugestii Hillmana (Pompeius..., s. 454) ujawnienie sympatii Pompejusza przed wyborami nie musiało wpłynąć na zgromadzenie centu- rialne („the domain of the wealthy and powerful, and it is doubtful whether he ever could have become consul without their support”). Wystarczającym czynnikiem nacisku w tym przypadku była bowiem armia.
58 Cic., Verr. I, 15, 45. Szerzej: N. Rogosz, Trybunat..., s. 31 i n.
59 R. Syme, op. cit., s. 29; M. Cary, H.H. Scullard, op. cit., s. 476. Por. B. Twyman, op. cit., s. 822-826.
60 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 127 (źródła); E. Badian, Publicans and Sinners, Ithaca - London 1972, s. 96; T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987, s. 283; N. Rogosz, Polityczna rola... , s. 109-113.
61 Cic., Phil. 1.8.20; Plut., Pomp. 22.3. N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 109.
62 Korzyści Krassusa ze wspomnianej ustawy są znacznie łatwiej identyfikowalne od tych, które osiągnął z niej Pompejusz. Zob. B.A. Marshall, Crassus... , s. 56.
63 Suet., Iul. 5; Gell. XIII 3.5; Cass. Dio XLIV 47.4. Szerzej: G. Niccolini, I fasti dei tribuni
della plebe, Milano 1934, s. 251-253. Datacja tej ustawy nie jest jednak pewna. G. Rotondi (op.
k o b ie rc o m o fia r r e ż im u s u lla ń s k ie g o . Do I ta lii m o g li w ięc p o w ró cić ci, k tó rz y do te j p o ry p o z o s ta w a li n a w y g n a n iu . Z n a m ie n n a je d n a k j e s t n a z w a u s ta w y :
lex P la u tia d e r e d itu L e p id a n o r u m , a n ie - j a k m o ż n a b y się sp o d z ie w a ć - lex P la u tia de r e d itu S e r to r ia n o r u m . N ie j e s t to n a p e w n o p rz y p a d e k . W te n
sp o só b p o p u la r z y o d cię li się od d z ia ła ln o ś c i S e r to r iu s z a , a m o ż n a p o d e jrz e w ać, że j a k iś w p ły w n a to m ia ł ta k ż e P o m p e ju sz .
P la u c ju s z o w i p rz y p is u je się ta k ż e p rz e fo rs o w a n ie u s ta w y tr a k tu ją c e j 0 n a d a n i u z ie m i w e te r a n o m P o m p e ju s z a , k tó r z y w r a z z n im p o w ró c ili z w o jn y w H is z p a n ii (lex P la u tia a g ra ria ). Z u w a g i n a b a rd z o f r a g m e n ta r y c z n e in fo rm a c je z a w a r te w r e la c ja c h ź ró d ło w y c h n a t e m a t te g o p r a w a n ie w ie le m o ż n a p o w ie d z ie ć 64. W r e z u lta c ie w ś ró d b a d a c z y is tn ie ją k o n tro w e rs je d o ty czące d a ta c ji ow ej u s ta w y , je j a u t o r a o ra z t r e ś c i65. W p ro w a d z e n ie w życie te g o p r a w a j e s t je d n a k k o le jn ą p r z e s ła n k ą , k tó r a w s k a z u je n a w s p ó łp ra c ę P o m p e ju s z a z p o p u la r a m i w d ru g ie j p o ło w ie l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h .
D o p e łn ie n ie m pokojow ego z a m a c h u s t a n u d o k o n a n e g o p rz e z P o m p e ju s z a 1 K r a s s u s a było u s u n ię c ie z s e n a t u 64 se n a to ró w . D o k o n a li te g o ce n z o rz y w 70 p .n .e ., w s p o m in a n i ju ż L u c ju sz G e lliu s z P u b lik o la i G n e ju s z K o rn e liu s z L e n tu lu s K lo d ia n u s 66. N ie m a w ą tp liw o śc i, że d z ia ła li z p rz y z w o le n ia (o ile n ie z p o le c e n ia ) P o m p e ju s z a , a c z y s tk a , k tó re j d o k o n a li, m ia ła n a c e lu z n iw e lo w a n ie pozycji s u lla ń c z y k ó w w s e n a c ie 67.
G e n e z a z m ia n u s tro jo w y c h w R z y m ie , do k tó ry c h doszło w r o k u 70 p .n .e ., w ią ż e się z a te m p rz e d e w s z y s tk im ze z m ia n ą o r ie n ta c ji p o lity c z n e j P o m p e ju - sz a , k tó r a n a s t ą p i ł a ju ż w tr a k c ie w o jn y s e r to r ia ń s k ie j. N a p ię c ie c h a r a k t e r y z u ją c e s to s u n k i te g o w o d z a z s e n a te m w o k re s ie k o n f lik tu w H is z p a n ii sp o w od o w ało , że c o ra z b a rd z ie j o d d a la ł się od o b o zu s u lla ń s k ie g o . R e a liz o w a ł p rz y ty m w ła s n y p r o g r a m p o lity czn y , k tó re g o g łó w n y m p u n k te m było zd o b y cie n a c z e ln e j pozycji w R e p u b lic e . D ro g ą do o s ią g n ię c ia te g o c e lu by ło m .in . z a w ią z a n ie s o ju s z u z p o p u la r a m i, a ta k ż e p r z e k o n a n ie do w ła sn e g o p r o g r a m u części u m ia r k o w a n y c h o p ty m a tó w n a czele z M a rk ie m K ra s s u s e m . P o zw oliło to im zdobyć w 70 p .n .e . n a jw y ż s z y u r z ą d w p a ń s tw ie i p rz e p ro w a d z ić w a ż n e re f o r m y o b a la ją c e m o n o p o l w ła d z y su llań czy k ó w .
64 W korespondencji Cycerona z Attykiem Arpinata wspomina o tej ustawie jedynie w bardzo ogólnym kontekście: Cic., ad Att. 1.18.6: agraria autem promulgata est a Flavio sane
levis eadem fere quae fuit Plotia.
65 G. Niccolini, op.cit., s. 435-436; R.E. Smith, The Lex Plotia Agraria and Pompey’s
Spanish Veterans, CQ 7 (1957), s. 82-85; P.A. Brunt, The Army and the Land in the Roman Revolution, JRS 52 (1962), s. 79; N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 114 i n.
66 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 126-127; Cambridge Ancient History, t. IX: The Last Age of
the Roman Republic, 146 - 43 B.C., ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994,
s. 225 (R. Seager); A.E. Astin, Censorships in the Late Republic, „Historia” 34 (1985), s. 187. 67 Th. Mommsen, Römische Geschichte, t. III, Berlin 1922, s. 102-103; R. Syme, op. cit., s. 66; B. Twyman, op. cit., s. 861 i n. O powiązaniach cenzorów z Pompejuszem: T.P. Wiseman,
