Ocena postępów dzieci na zajęciach plastycznych klasach początkowych
(materiał szkoleniowy w ramach WDN)
Dziecko oceniane jest od pierwszych lat życia. Początkowo oceny wystawiają rodzice i najbliżsi znajomi, później pani w przedszkolu czy pani nauczycielka na I etapie edukacyjnym. Każda działalność ludzka nastawiona na jakiś cel musi być kontrolowana i oceniana. Z dużego subiektywizmu oceny wynikają liczne konsekwencje dla rozwoju dziecka. Każda jednostka ludzka to inna osobowość, odmienna indywidualność, którą wypadałoby najpierw poznać, aby nie dopuścić do pomyłek w ocenie. Odnosi się to w szczególności do
oceniania uczniów na zajęciach plastycznych, gdzie ocena poziomu osiągnięć poznawczych jest jedynie elementem cząstkowym.
Ocena postępów dziecka na zajęciach plastycznych dotyczy:
- poziomu opanowania i zrozumienia wiedzy o plastyce,
- operowania warsztatem plastycznym jako zespołem sprawności i umiejętności manualnych, - systemu wytwarzanych wartości estetycznych i pozaestetycznych w procesie twórczym.
Jak wynika z powyższego, zakres sfer podlegających ocenie jest mało wymierny i zachodzi podejrzenie, że dotyczy raczej postawy estetycznej nauczyciela, a nie obiektywnych osiągnięć dziecka. Niemniej ocena w edukacji spełnia kilka funkcji:
- poznawczo-informacyjną (dydaktyczną), - wychowawczą,
- społeczną.
Jeśli przeanalizujemy znaczenie poszczególnych funkcji oceny, dojdziemy do wniosku, że najwięcej informacji niesie funkcja poznawcza, która mówi o poziomie opanowania określonych osiągnięć przewidzianych programem wymagań poszczególnych uczniów względem siebie. Prócz tego ocena pełni funkcję informacyjną dla dziecka, budzi w nim określony stosunek emocjonalny, spełniając tym samym funkcję wychowawczą i społeczną. Bywa bodźcem do zwiększonego wysiłku bądź rezygnacji, krytycznego stosunku do siebie bądź bezkrytycyzmu. W kategoriach społecznych postrzeganie oceny kształtuje stosunek do innych rówieśników, ich osiągnięć i uzdolnień, sprzyja rozwojowi postaw altruistycznych prowadzących do udzielania pomocy, a nie tylko zrozumienia i współczucia. Ocena preferująca określone wartości estetyczne powoduje kształtowanie się postaw i sądów estetycznych. Odpowiedzialność nauczyciela plastyki w tym zakresie jest szczególnie duża i znacząca, decyduje bowiem o kształtowaniu się osobowości dziecka.
Technika analizy, charakterystyki i oceny wytworów plastycznych dzieci.
Kwestia oceny wytworów plastycznych budziła wiele kontrowersji wśród autorytetów w dziedzinie pedagogiki.
Jedni (np. J. Lewicka, St. Czajkowski) sądzą, że najważniejszą sprawą jest aktywność ucznia podczas zajęć, jego zaangażowanie w przezwyciężaniu trudności, wysiłek myślowy, samodzielność. Inni (np. Z. Czerwosz)
prezentują pogląd biogenetyczny mówiący o tym, że zdolności plastyczne nie są zależne od człowieka, więc niesprawiedliwością jest wynagradzać je dobrymi stopniami. M. Pietkiewicz i W. Okoń wyodrębniają czynniki najbardziej praktykowane w dydaktyce tj. kryteria oceny: poznawcze, kształcące i wychowawcze. Kryterium poznawcze na I etapie edukacyjnym powinno ustąpić pierwszeństwa kryterium kształcącemu i
wychowawczemu. W wychowaniu plastycznym chodzi bardziej o ukształtowanie postawy estetycznej, o umiejętność widzenia świata w kategoriach estetycznych niż o syntetyczną i uporządkowaną wiedzę z tego zakresu. Nieco odmienny pogląd prezentował S. Szuman, który zalecał głównie analizę wytworów plastycznych pod względem kryteriów artystyczno-estetycznych: tematyki pracy, graficznego ukształtowania poszczególnych przedmiotów i form oraz kompozycji, czyli pod względem rozmieszczenia i powiązania z sobą rozmaitych elementów dzieła w jedną obrazową całość. Biorąc pod uwagę wszystkie poglądy należy zauważyć wymierne kryteria oceniania, które dadzą się ująć w następującą strukturę:
I. Ocena wytworu jako wartości estetycznej bez powiązania z procesem twórczym i właściwościami osobowościowymi autora, tj. bez związku z jego możliwościami intelektualnymi i emocjonalnymi, z jego wysiłkiem, warunkami życia i materialnym wyposażeniem. Analiza ta powinna uwzględniać takie cechy, jak:
- kształt – proporcje, kierunki, zgodność czy niezgodność z typem charakterystycznym, konstrukcja;
- kompozycja – wzajemny układ wszystkich elementów względem siebie, rozmieszczenie na płaszczyźnie lub w przestrzeni, harmonia układu na zasadzie opozycji lub analogii, dynamika lub statyka;
- kolorystyka – temperatura, relacja barw, lokalność lub abstrakcyjność zestawu, symbolika barw;
- walor – światło-cień w tonacji jedno- lub wielobarwnej;
- charakter środków wyrazowych – plam, linii, kresek, kropek, brył, faktur;
- jedność ideowa treści i form, a więc ogólny wyraz wytworu.
Ocena wartości artystyczno-estetycznych może być przeprowadzana zaocznie, ale w takim przypadku unikniemy podstawowego prawa uczenia się, tj. „prawa efektu natychmiastowego”, tak ważnego w
kształtowaniu pozytywnej motywacji u dzieci klas początkowych. Ocena zaoczna powinna być raczej stosowana w czasie konkursów, ale wówczas trzeba zastosować metodę komisji sędziów kompetentnych.
II. Ocena postępów w pracy twórczej. W tym przypadku należy opierać się na systematycznej obserwacji osiągnięć dziecka. Analiza wytworów z zachowaniem chronologii czasowej może się tu wiązać z możliwościami dziecka (uzdolnieniami plastycznymi) z jego wysiłkiem (pracowitością), a także z rozpoznanymi warunkami społeczno-wychowawczymi i materialnymi.
OBSERWACJA całościowa częściowa jednostkowa
CEL (wiele cech) sprawność, jakość
spostrzeżeń, uzdolnienia, postawy, motywy działania, zainteresowania
jedna cecha
(ćw. ukierunkowane na jedną lub dwie cechy)
Indywidualna lub grupowa CZAS TRWANIA ciągła lub krótkotrwała
TECHNIKA
UTRWALANIA dzienniczek, arkusz obserwacji
OCENA punktowa, cyfrowa lub przymiotnikowa (zalecana)
III. Ostatnim kryterium jest stosunek do przedmiotu i pracy na lekcjach, zainteresowania i upodobania plastyczne ucznia, aktualne samopoczucie psychofizyczne.
W praktyce szkolnej spotyka się nauczycieli prezentujących różne stanowiska w kwestii oceniania na zajęciach plastycznych. Nauczyciele posiadający wykształcenie plastyczne preferują ocenianie według kategorii „I”, nauczyciele bez specjalistycznego przygotowania do plastyki popadają często w inną skrajność, oceniając za pracowitość, systematyczność, stosunek do przedmiotu i osoby nauczyciela, czynione postępy itp. Należy pamiętać, że podstawą oceny wytworów dziecięcych jest dokładna znajomość prawidłowości rozwojowych twórczości plastycznej na tym etapie.
Sądy wartościujące wydawane przez nauczyciela, oparte na jego własnym guście estetycznym, są bardzo zawodne i prowadzą do szkodliwych wypaczeń w kształtowaniu postaw estetycznych dzieci. Ocena powinna określać wspólne osiągnięcia nauczyciela, każdego ucznia z osobna i klasy jako całości. Ocenie towarzyszy duży ładunek emocji. Dzieci, jeżeli nawet na krótko przywiązują się do własnych wytworów, każdy krytyczny osąd przeżywają bardzo silnie. Z czasem brak poczucia sukcesu w twórczości plastycznej może prowadzić do zahamowań i przedwcześnie zjawiającego się kryzysu postawy twórczej.
Czynność oceniania nie polega tylko na wystawianiu stopnia. Istnieją, co najmniej cztery sposoby wyrażania oceny w zależności od wieku dziecka:
- mimiczno-gestykulacyjny, - słowno-opisowy,
- cyfrowy w czterostopniowej skali ocen (bez ocen krańcowych), - cyfrowy w skali wielopunktowej.
W klasach młodszych, szczególnie w pierwszej fazie, duże znaczenie mają oceny mimiczno-gestykulacyjno- słowne; dwuwartościowe (dobrze, nie dość dobrze). Stopniowo rozszerzając ocenę o stwierdzenia „dobrze, dość dobrze, jeszcze nie dość dobrze”, unikając słów „źle”, „brzydko”. W klasach młodszych raczej należy oceniać w kierunku „dobrze”, a nie w kierunku „źle”, bo to ucznia załamuje i zniechęca do twórczego wysiłku. Forma opisowa jest jeszcze bogatsza i wyraża się określeniami: starannie, mało starannie, pomysłowo, oryginalnie, ciekawie, zaskakująco, czysto, dobrze zrównoważone, dynamiczne, sztywne, niewyraźne, zamaszyste, zamazane itp. Jest to okazja do dyskusji. Nauczyciel od najmłodszych klas powinien uczyć wyrażania sądów estetycznych przez dzieci. Niestety, jesteśmy ograniczeni czasem.
Praktyczne rady organizacji oceniania prac:
1. Wybieranie prac zakończonych i zamieszczanie ich na wystawce. Można wybierać prace najciekawsze, zaliczając je do grupy prac ocenionych najwyżej. Pozostałe prace ocenia się jako dobre i dostateczne (jeszcze nie dość dobre).
2. W sytuacji dużej liczebności klasy, dzieci mogą układać ukończone prace na podłodze pod tablicą lub z tyłu sali. W trakcie dyskusji można dokonać podziału prac na grupy: bardzo ciekawe (bardzo dobre),
3. Do najmniej polecanego sposobu należy ocena zaoczna. Ma ona miejsce, gdy nauczyciel zbiera prace do teczek dzieci, a później co pewien czas wystawia ocenę. W takiej sytuacji ocena traci swoje funkcje wychowawcze i społeczne, nie budzi pozytywnej motywacji (brak realizowania się prawa efektu natychmiastowego). Jedyna pozytywna strona tej formy oceniania tkwi w możliwości porównania poziomu całej klasy, a także prześledzenia linii rozwojowej uzdolnień plastycznych poszczególnych uczniów.
Technika oceny wiadomości uczniów I etapu edukacyjnego
Plastyka, jako jedna z najstarszych dziedzin świadomości ludzkiej, na przestrzeni wieków obrosła w olbrzymią wiedzę artystyczną i technologiczną. Są takie systemy nauczania plastyki, w których pierwsze kontakty z dziełami i wiedzą o sztuce organizuje się po naturalnym wygaśnięciu swobodnej ekspresji plastycznej. Sądzi się, że zbyt wczesne kontakty z dziełami sztuki mogą budzić zniechęcenie i obojętność z braku możliwości
nawiązania kontaktu dziecka z dziełem plastyki. Niektórzy podnoszą fakt nadmiernej pokory i kompleksów wobec ogromu genialnych osiągnięć w sztuce, co prowadzi do rezygnacji z własnej ekspresji plastycznej lub do pragnienia naśladowania (kopiowania) wybranych dzieł. Wiadomo też, że im wcześniej dziecko obcuje z atmosferą kultu dla sztuki i z dziełami sztuki, tym szybciej następuje u niego ukierunkowanie rozwoju zdolności, zainteresowań i aspiracji życiowych. W tej sytuacji zachodzi potrzeba przekazywania dzieciom niezbędnej informacji o sztuce i warsztacie plastycznym, jak też kontrolowania stopnia opanowania tej wiedzy. Stąd dzieci muszą pewne treści przyswoić pamięciowo, niektóre problemy powinny zrozumieć, a w większości przypadków powinny się „opatrzeć”, czyli wchodzić w częsty kontakt z oryginałami lub reprodukcjami. Wiedza ta nie może być balastem pamięciowym, toteż w głównej mierze ujawnia się ona w działaniu, w formie wytworów, w sposobach posługiwania się warsztatem plastycznym w procesie twórczym. Doświadczony nauczyciel może się pokusić o ułożenie prostego testu szkolnego typu zadaniowego lub testu pamięciowego (test wyboru, test luk).
Bibliografia:
1. Czajka S., Nauczyciel a twórczość plastyczna uczniów, WSiP, Warszawa 1979.
2. Metodyka plastyki w klasach IV-VIII, pod red. S. Popka, WSiP, Warszawa 1989.
3. Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, pod red. S. Popka, WSiP, Warszawa 1984.
Słownik wybranych terminów
z zakresu sztuk plastycznych, psychologii, pedagogiki i estetyki (przydatny w przyswajaniu wiedzy z zakresu warsztatu plastycznego)
Analiza – rozkładanie całości na części, wyodrębniania ze złożonej całości jakiejś części. Wyróżniamy analizę manipulacyjną (rozbieranie, rozkładanie, rozrywanie) i umysłową, będącą częścią operacji myślowych
(wyodrębnianie składników wyobrażeniowo-pojęciowych), np. wyodrębnianie z dzieła sztuki zasad kompozycji, relacji barwnych.
Asymetria – nierównomierny rozkład kształtów, plam, kresek po obu stronach osi symetrii na płaszczyźnie lub w przestrzeni (bryle).
Batik – dekoracyjna technika plastyczna służąca do zdobienia tkanin i ludowych pisanek. Używano do tego celu wosku i barwników naturalnych. Stosowana jest jako technika kombinowana z zastosowaniem kartonu, brystolu, kleju roślinnego i kolorowych tuszy.
Rozróżniamy batik czarno-biały lub wielobarwny, który polega na powlekaniu klejem wyschniętej plamy, następnie zamalowaniu powierzchni pracy tuszem koloru przewidzianego na tło. Po wysuszeniu kartkę wkłada się do wody (pod strumień wody) i zmywa klej pędzlem. Otrzymany efekt przypomina spękane glazury na kaflach lub wyrobach ceramicznych.
Bazgroły dziecięce – określenie pierwszej fazy w rozwoju rysunkowym dzieci w wieku 2-4 lat. W początkach tej fazy występują bazgroły bezprzedmiotowe, zbudowane z nieuporządkowanych układów linii, kropek i kresek, później bazgroły przedmiotowe o konkretnym przyporządkowaniu znaczenia do przedmiotu (głowonogi, głowotułów).
Collage (kolaż – nalepianie) technika plastyczna polegająca na montowaniu obrazu na płaszczyźnie z różnych materiałów, np. odpadów tkanin, skór, forniru, falistej tektury, makulatury itp. Po zmontowaniu i przyklejeniu często przeprowadza się retusz farbami (jedno- lub wielobarwnymi) wodnymi, olejnymi lub tuszami.
Ćwiczenia plastyczne – plastyczne działanie dzieci, przed którymi nauczyciel stawia określone cele (zadania) poznawcze dla lepszego opanowania warsztatu plastycznego (techniki).
Deformacja – przekształcanie, odkształcanie – najczęściej celowe i świadome, niekiedy przypadkowe naturalnych wytworów przyrody, a także dzieł rąk ludzkich, gdzie zmianie ulegają proporcje: kierunki, linii, plam, brył, barw, faktur, powodując nowe relacje ideowo-formalne wytworu o cechach oryginalności.
Dominanta – panowanie, przewodniczenie lub górowanie jednego elementu nad pozostałymi, motyw powtarzający się w ornamencie, sylwetka wybijająca się w obrazie kolorem itp.
Dyspozycje twórcze dzieci – możliwości indywidualne do tworzenia wytworów plastycznych o dużych wartościach artystycznych. Dzieci w okresie przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym na ogół chętnie zajmują się plastyką, z zróżnicowaniem indywidualnym. Na te różnice składają się wrodzone cechy
psychofizjologiczne, wpływ środowiska, wychowanie indywidualne i własna aktywność dziecka. Dyspozycja (gotowość) twórcza nie jest stale jednakowa, gdyż zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych.
Stawiając odpowiednie zadania, można te dyspozycje rozwijać, natomiast brak zadań może je stłumić.
Efekt plastyczny – termin używany wśród plastyków, określający wyrazistość, „siłę wyrazu” pracy (dzieła) jako całości lub jej elementów składowych. W pracy plastycznej dziecka poza efektem plastycznym możemy także ocenić efekt wychowawczego oddziaływania. Efekty te istnieją zawsze, oceniamy je, określając ich liczbę i siłę (duży, słaby, wątpliwy).
Ekspresja swobodna – nieskrępowana wpływami otoczenia wypowiedź plastyczna wyrażająca stosunek emocjonalny i intelektualny do otaczającego świata. Przejawia się nie tylko w wypowiedziach plastycznych, lecz także w innych dziedzinach sztuki i zabawy. Podstawowymi jej cechami są: spontaniczność, intensywność, duża częstotliwość i powszechność.
Emocje – stan organizmu wywoływany zakłóceniem jego równowagi w stosunkach z otoczeniem, o wartości dodatniej lub ujemnej, korzystnej lub niekorzystnej dla osoby i otoczenia. Jest to przeżycie psychiczne powodujące ustosunkowanie się do aktualnie lub dawniej działających bodźców, tj. do przedmiotów (dzieł sztuki), ludzi, idei, wywołujące żal, radość, przyjemność, wdzięczność, zadowolenie, ekstazę, agresję itp.
Wyróżniamy emocje słabe, silne, długotrwałe, krótkotrwałe, słabo uświadomione, uświadomione (uczucia), stąd mówimy o nastrojach, efektach i pasjach (namiętnościach)
Estetyka – nauka zajmująca się takimi problemami, jak:
- poznawanie piękna (percepcja),
- sposoby reagowania na piękno, (percepcja), - ocena piękna (wartościowanie),
- powstawanie norm i zasad tworzenia pięknych wytworów.
W potocznym języku utożsamia się ją z czystością, dekoracją.
Faktura – cecha powierzchni ukształtowana narzędziem tworzenia (pędzlem, szpachlą, dłutem itp.) bądź wynikająca z naturalnej budowy materiału (tworzywa). Przykładowe faktury:
- powierzchniowa – rodzaj rysunku na formie przestrzennej, także graficzne zróżnicowanie elementów rysunku, tzn. kreski lub kropki,
- wypukła, - wklęsła.
Fazy rozwojowe – w twórczości dzieci – okresy wyodrębnione przez badaczy twórczości plastycznej dzieci.
Występują w określonym czasie u dzieci normalnie rozwijających się pod względem psychofizycznym.
Według V. Lowenfelda (1968):
- faza bazgrołów 2-4 lata, - faza przedschematyczna 7-9 lat, - faza schematyczna 7-9 lat,
- faza początkowego realizmu 9-11 lat, - faza kryzysu w okresie dojrzewania 13-17 lat
Forma dzieła sztuki – kształt, budowa, współzależność elementów składowych, wszystkich elementów względem siebie, rozmieszczonych na płaszczyźnie lub w przestrzeni, harmonia układu na zasadzie opozycji lub analogii, kolorystyka; temperatura barw, walor, imitacja kształtu; proporcje, kierunki, jakość linii, brył, faktur, imitacja przestrzeni, charakter środków wyrazu.
Gama barwna – zbliżone odcienie jednej lub kilku barw zestawionych według określonej zasady; gama ciepła, zimna, gama żółci, złamanych zieleni itp. Gama barw decyduje o nastroju wywoływanym przez dzieło, w którym występuje.
Harmonia barw – zgodność i ład w układzie sąsiadujących płaszczyzn barwnych. Istnieją dwa podstawowe typy układów harmonii barw:
- opozycyjna – zestawy kontrastowe, np. zieleń-czerwień, błękit-żółcień, potocznie nazywamy je zestawieniem kontrastowym.
- analogiczna – zestawy kolorów podobnych, np. odmiany różnych czerwieni, żółcieni itp. Potocznie nazywamy je zestawieniami harmonijnymi.
Ilustracja – przedstawienie przeżytych treści, np. literackich, muzycznych za pomocą plastycznych środków wyrazu. Może to być obraz malowany lub rysowany, którego tematem są zwierzęta w naturalnym bądź fantastycznym otoczeniu, zdarzenia i osoby występujące w ilustrowanych tekstach lub utworach muzycznych.
Obraz może być przedstawiony w konwencji realistycznej, a także abstrakcyjnej (np. ilustracja do utworu muzycznego).
Interpretacja – indywidualny sposób wykonania, czyli przełożenia na język plastyczny tego, co się zna z otaczającej rzeczywistości, z zachowaniem jej najistotniejszych cech. Interpretacja to także subiektywne odbieranie i wyjaśnienie treści artystycznej i literackiej dzieła sztuki, zgodnie z osobistym doznaniem odbiorcy.
Jedność treści i formy dzieła plastycznego – zgodność zachodząca między tematem, treścią ideową dzieła i użytymi środkami wyrazu plastycznego, składającymi się na koncepcję, konstrukcję, kolorystykę i opracowanie techniczne dzieła.
Kombinowane techniki – wykorzystanie dwu lub więcej technik dla wykonania wytworu (przedmiotu,
konstrukcji abstrakcyjnej, lub obrazu). Często używa się określenia „techniki mieszane”, np. kredka świecowa + akwarela, materiały papiernicze (makulatura) + klejówka.
Kompozycja – połączenie, układ, związek elementów. Tak określa się budowę dzieła plastycznego
(muzycznego, literackiego), w którym poszczególne części funkcjonują w sposób celowy w całości, w ramach wzajemnych stosunków treści i formy obrazu, rzeźby itp.
Wyróżniamy kompozycje:
- dynamiczną,
- jednoosiową (symetryczną), - otwartą,
- rytmiczną, - statyczną, - zamkniętą,
Lawowanie – zaciąganie, zamalowywanie pewnych partii kompozycji. (np. rysunku wykonanego piórkiem lub patykiem), pędzlem zamoczonym w rozwodnionym tuszu, farbie, sepii czy atramencie w celu uzyskania różnic walorowych – od jasnych odcieni przez łagodne przejścia do ciemnych, np. od bieli poprzez szarość do czerni.
Odbiór dzieła sztuki – proces postrzegania, przeżywania i rozumienia dzieła sztuki. Można dokonać podziału ludzi na przeciwstawne typy odbiorcze w zależności od stopnia świadomości w kontakcie z dziełem, np.:
- emocjonalny – racjonalny,
- literacki (treść) – formalistyczny (forma), - intuicyjny – intelektualny, analizujący, - wrażeniowy – refleksyjny.
Odwzorowywanie – kopiowanie, dokładne i szczegółowe odrysowywanie, odmalowywanie (na podstawie bezpośredniej obserwacji), kalkowanie albo rzutowanie obrazu w celu skopiowania w powiększeniu. Temat z natury, fotograficzne odtwarzanie.
Papieroplastyka – technika wykonywania elementów dekoracyjnych lub przedmiotów użytkowych z papieru, kartonu przez nacinanie, wyginanie i sklejanie.
Percepcja – wybiórcze spostrzeganie, emocjonalne przeżywanie, myślowa refleksja i samodzielne wartościowanie dzieł sztuki (wytwarzanie subiektywnych sądów estetycznych). W węższym rozumieniu – uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodźce zewnętrzne; sposób reagowania, odbierania wrażeń.
Postawa twórcza – aktywny stosunek człowieka do świata i życia, wyrażający się potrzebą poznania i świadomego przetwarzania zastanej rzeczywistości i własnego „ja”. Jest to więc ukształtowana genetycznie i poprzez indywidualne doświadczenia właściwość poznawcza i charakterologiczna podmiotu, wykazującego tendencję, nastawienie lub gotowość do przekształcania świata rzeczy, zjawisk, a także własnej osobowości.
Projektowanie – świadome czynności rysowania, malowania, konstruowania przestrzennego, zmierzające do poszukiwania najlepszego rozwiązania koncepcji ideowo-artystycznej przyszłego dzieła urbanistycznego, architektonicznego, rzeźbiarskiego, malarskiego, przedmiotu użytkowego (stroje, meble, naczynia, tkaniny, maszyny).
Środki plastyczne – materialne składniki dzieła plastycznego służące do kształtowania formy i treści dzieła sztuki. W zależności od dziedziny plastyki mogą nimi być: plama barwna (kolor), linia, kreska, walor, światło, tekstura, faktura, bryła, przestrzeń ruch.
Warsztat twórczy – znajomość technologii i wszystkich tajników związanych z efektywnym procesem twórczym. Można mówić o warsztacie akwarelisty, malarza olejnego, rzeźbiarza, grafika itp.
Wydrapywanka – technika plastyczna należąca do mieszanych, polegająca na wydrapywaniu obrazu w mokrej warstwie klejówki, gęstej plakatówki lub farbie olejnej albo też w suchej plamie tuszu położonej na kartonie.
