Iskra światła czy kopcąca pochodnia? : inteligencja w Przemyślu w latach 1867-1939

(1)

Wstęp 1

(2)

2 Tomasz Pudłocki Iskra światła czy kopcąca pochodnia? Inteligencja w Przemyślu w latach 1867-1939

(3)

Wstęp 3

KRAKÓW 2009

(4)

Na okładce:

fragment ogólnego widoku Starego Miasta z 1907 r. (ze zbiorów p. Ryszarda Kołakow- skiego) oraz karykatury inteligentów Przemyśla z Błękitnej Pyjamy, Przemyśl 1924.

Recenzenci: prof. dr hab. Julian Dybiec prof. dr hab. Jadwiga Hoff Redakcja: Mateusz Czarnecki

Korekta: Mateusz Czarnecki

© Copyright by Uniwersytet Jagielloński

© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica"

Publikacja finansowana przez Uniwersytet Jagielloński oraz Prezydenta Miasta Przemyśla

ISBN 978-83-88737-34-3

Projekt okładki: Anna Siermontowska-Czaja

Skład i łamanie: Studio Poligraficzne Dorota Słomińska, Kraków, tel. 602 677 488

Druk i oprawa:

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. 012 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica"

z siedzibą w Instytucie Historii UJ 31.7 Kraków

www.iagellonica.com.pl

(5)

Wstęp 5

Strażnikom pamięci o inteligencji Przemyśla oraz członkom Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu z okazji jubileuszu stulecia

(6)

(7)

Wstęp 7

SPIS TREŚCI

Wstęp...9

Tematyka i cele...13

Struktura...14

Metoda...17

Podstawa źródłowa książki...19

I Podstawy rozwoju Przemyśla i jego życia kulturalnego...25

II Liczebność, pochodzenie społeczne i narodowościowe...47

2.1 Liczba inteligencji Przemyśla na tle liczby mieszkańców miasta...48

2.2 Pochodzenie społeczne...54

2. 3. Pochodzenie narodowościowe...57

I Wykształcenie...61

2. 1. Wykształcenie na poziomie szkoły średniej...63

3. 2. Wykształcenie na poziomie szkoły wyższej...74

3.3. Wykształcenie inteligentek Przemyśla...89

3.4. Inteligencja nie w pełni wykształcona...95

3.5. Samodoskonalenie i pogłębianie wykształcenia...96

I Zaangażowanie w życie polityczne i społeczne...109

3. 1. Inteligenci z Przemyśla w pracach centralnych organów ustawodawczych....109

4.2. Inteligenci w pracach miejscowych organów politycznych...123

4.3. Działalność partii politycznych w Przemyślu i ich oddziaływanie na organizacje społeczne...130

4.4. Inteligencja w ruchu sportowym, turystycznym i harcerskim...151

4.5. Działalność inteligencji na polu społeczno-charytatywnym...161

I Wkład w życie kulturalne i naukowe miasta...167

5.1. Rola inteligencji w tworzeniu towarzystw i instytucji o charakterze kulturalno-naukowym...168

5.2. Wkład w animowanie życia teatralnego...191

5.3. Rola w animowaniu życia muzycznego w mieście...201

5.4. Inteligencja wobec obchodów ważnych rocznic narodowych i państwowych...208

5.5. Dorobek naukowy, literacki i artystyczny...215

5.6. Finansowanie działalności naukowej...223

I Stosunek do religii...229

6.1. Sakralizacja przestrzeni miejskiej...231

(8)

6.2. Klerykalizacja życia publicznego miasta...232

6.3. Obrzędowość jako forma religijności w życiu publicznym...243

6.4. Wyrabianie odpowiednich postaw religijnych poprzez nauczanie...253

6.5. Rola wychowania religijnego w szkołach...264

6.6. Dom rodzinny a kształtowanie postaw religijnych...274

6.7. Procesy laicyzacji...277

6.8. Alternatywne formy religijności...280

I Proces emancypacji kobiet...283

7.1. Model tradycyjny - matka rodziny, matka narodu...286

7.2. Model emancypacyjny - partnerka, działaczka, aktywistka...306

I Życie codzienne...331

8.1. Małżeństwo...333

8.2. Warunki mieszkaniowe...337

8.3. Ubiór...339

8.4. Relacje w domu...342

8.5. Uroczystości rodzinne...349

8.6. Pogrzeby...352

8.7. Rauty, przyjęcia, bale...354

8.8. Spacery...363

8.9. Teatr, koncerty, kino...364

8.10. Sport...368

8.11. Czas urlopu...369

I Etos inteligencji...373

9.1. Praca na rzecz miejscowego środowiska...376

9.2. Wewnętrzna hierarchizacja...380

9.3. Wzorce i normy zachowania...383

9.4. Ciało i seksualność...395

I Razem czy osobno? Relacje wewnątrz warstwy...413

Zakończenie...437

Bibliografia...443

I Źródła...443

A. Materiały archiwalne...443

B. Źródła drukowane...446

C. Źródła wywołane...447

D. Źródła ikonograficzne...448

E. Pamiętniki i wspomnienia...448

F. Czasopisma...450

II Opracowania...451

A. Drukowane...451

B. Niewydane drukiem...471

Summary...473

Spis ilustracji...477

Spis tabel...485

Indeksy...487

Indeks osobowy...487

Indeks nazw geograficznych...519

(9)

Wstęp 9

WSTĘP

„W porównaniu z całym moim życiem nie spędziłam zbyt wielu lat w Przemy- ślu, ale dla mnie jest on i pozostanie na zawsze centrum świata"¹. Pisane po latach słowa Heleny z Rosenbachów Deutsch są przede wszystkim pięknym hołdem zło- żonym miejscowemu środowisku przez naukowca, który osiągnął międzynarodo- we uznanie. Abstrahując od subiektywności określenia roli Przemyśla w skali światowej, mogą one stanowić dobre odniesienie do podjęcia rozważań nad in- teligencją miasta w okresie autonomii galicyjskiej i dwudziestolecia międzywo- jennego. Z tej warstwy wywodziła się autorka cytowanego fragmentu, która - jak i wiele innych osób - została ukształtowana przez specyficzne warunki i at- mosferę Przemyśla. Nie można jednak zapominać, że i miasto w omawianym okresie

„tworzone" było w dużej mierze przez tę najbardziej aktywną i opiniotwórczą część swoich mieszkańców. To przecież inteligenci po większej części rządzili w Przemyślu, reprezentowali jego mieszkańców „na zewnątrz", podejmowali szereg działań mających na celu podniesienie jakości życia w mieście - byli tą najbardziej twórczą „tkanką"

nadsańskiego społeczeństwa.

Badania nad społecznością miasta Przemyśla w II połowie XIX wieku i w I po- łowie XX stulecia prowadzone są od wielu lat. Efekty prac takich historyków, jak Maciej Dalecki, Zygmunt Felczyński, Bogumiła Filarecka, Zdzisław Konieczny, Wacław Wierzbieniec, Jolanta Kamińska-Kwak i in.

przyniosły wiele ważnych rezultatów². Niemal źródłową pozycją - ze względu na szczupłość źródeł demo-

1 H. Deutsch, Selbstkonfrontation, Miinchen 1978, s. 15 (tłum. J. Szolc).

2 Zob. m.in.: M. Dalecki, Państwowe Gimnazjum II im. Kazimierza Morawskiego w Przemyślu w latach 1907-1939, „Przemyskie Zapiski Historyczne" 1993 t. 8-9 s. 85-107; idem, Przemyskie

wodociągi w latach 1912-1939, „Rocznik Przemyski" 1999 t. 35, z. 4 Historia, s. 87-98; idem, Przemyśl w latach 1918-1939. Przestrzeń, ludność, gospodarka, Przemyśl 1999; idem, Przemyśl w pierwszych latach Polski niepodległej, „Kresy" R. 1: 2003 z. 1, s. 87-96; idem, Rozwój prze- strzenny Przemyśla w latach 1867-1914, w: Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej. Materiały z sesji, Jasło 23-24 kwietnia 1999, pod red. Z. Beiersdorfa i A. Laskowskiego, Jasło 2001, s. 141-152; idem, Ukraińskie instytu- cje kredytowe w Przemyślu w latach 1894-1945, „Rocznik Historyczno- Archiwalny" 1995 t. 10

s. 149-160; idem, Ustrój samorządowych władz miejskich Przemyśla w latach 1918-1939, „Rocz- nik

(10)

Przemyski" 1997 t. 33, z. 3 Historia, s.73-80; Z. Felczyński, Fredreum i inne teatra przemyskie w latach 1696-1960, Kraków 1966; idem, Kronika Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu

(11)

graficznych i statystycznych odnoszących się do ludności Przemyśla - jest praca Waleriana Kramarza³. Rozprawy wspomnianych autorów podejmują omawiane zagadnienie albo jako jedną z części składowych całej zbiorowości mieszkańców, albo na tyle ogólnie, że z przyczyn oczywistych nie wnikają one w wiele aspek- tów dotyczących życia inteligencji miasta. A przecież pozycja i znaczenie Prze- myśla w omawianym okresie oraz aktywność miejscowych inteligentów wręcz

„proszą się", aby tematowi poświęcić więcej uwagi.

Warto jednak przypomnieć, że już samo zagadnienie badawcze, jakim jest inteligencja jako warstwa społeczna, pozostawia wiele niedomówień. I to bynaj- mniej nie tylko w Przemyślu. W pracy wielokrotnie starałem się odwoływać do wyników badań autorów polskich i zagranicznych oraz wykorzystywać stworzo- ne przez nich narzędzia warsztatowe. Zaznaczyć jednak muszę, że pomimo wielo- letnich tradycji badań nad inteligencją oraz stworzonych metodologicznych i teo- retycznych podstaw, nie wszystkie zagadnienia dotyczące funkcjonowania i życia omawianej grupy zostały uściślone. Wciąż wiele kwestii pozostaje w sferze po- stulatów. Wśród nich wyróżniłbym np. w dalszym ciągu rzadko podejmowane prace traktujące o inteligencji jako jednej warstwie na terenach mieszanych et-

1909-1979, w: Siedemdziesiąt lat Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu 1909-1979, Prze- myśl 1979; idem, Pisma młodzieżowe i szkolne w Przemyślu, „Rocznik Przemyski" 1979 [1982]

t. 21 s. 185-199; idem, Przemyski ośrodek prasowy - jego rola i znaczenie, „Przemyskie Zapiski Historyczne", 1980, t. 1, s. 173-179; idem, Rozwój kulturalny Przemyśla 1772-1918, w: Tysiąc lat Przemyśla. Zarys historyczny, cz. 2, Warszawa-Kraków 1974, s. 149-259; idem, Z dziejów życia muzycznego Przemyśla, „Rocznik Przemyski" 1970 t. 13, s. 484-515; B.

Filarecka, Aleksander Dworski (1822-1908) burmistrz miasta Przemyśla (w świetle prasy),

„Rocznik Przemyski" 1996

t. 32, z. 1 Historia, s. 68-70; eadem, Życie kulturalne Przemyśla w okresie II Rzeczypospolitej (w zarysie), Przemyśl 1997; Z. Konieczny, Dzieje archiwum przemyskiego i jego zasobu (1874- 1987), Przemyśl 1988; idem, Szkolnictwo średnie miasta Przemyśla w latach 1918-1939, Przemyśl 1985; idem, Walki polsko-ukraińskie w Przemyślu i okolicy, listopad-grudzień 1918, Przemyśl 1993; idem, Przemyskie środowisko nauczycielskie na przełomie XIX i XX wieku, w:

Między nauką a oświatą. Na styku szkolnictwa wyższego i średniego w Galicji na przełomie XIX i XX w. Materiały konferen- cyjne, pod. red. L. Faca, s. 91-98; idem, Ruch robotniczy w regionie przemyskim 1878-1948, Rze- szów 1986; W. Wierzbieniec, Przemiany w społeczności żydowskiej Przemyśla w okresie autonomii Galicji. Próba oceny, „Studia Judaica" R. 1: 1998 nr 2, s. 201- 220; idem, Społeczność żydowska a Polacy i Ukraińcy w Przemyślu w okresie II Rzeczypospolitej, w: Żydzi i judaizm we współcze- snych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21-23 XI 1995, pod red. K. Pilarczyka,

s. 281-292; idem, Życie kulturalno-oświatowe Żydów przemyskich w okresie autonomii Galicji, w: Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, pod red. F. Kiryka, Prze- myśl 1991, s. 207-222; idem, Żydzi a konflikt polsko-ukraiński w Przemyślu pod koniec 1918 roku, w: Polska-Europa-Świat XX wieku. Studia i szkice ofiarowane Profesorowie Włodzimierzowi Bo- nusiakowi w 40. Jego pracy twórczej, pod red. W. Wierzbieńca, Rzeszów 2005, s. 589-612; J. Ka- mińska-Kwak, Inteligencja Przemyśla w okresie autonomicznym,

„Rocznik Przemyski" 2006 t. 42

z. 4 Historia s. 125-153; eadem, Inteligencja Przemyśla na tle społeczności miasta w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, pod red. Z. Budzyńskiego, Rzeszów 2003 t. 1, s. 82-109; eadem,

(12)

Inteligencja województwa lwowskiego w okresie międzywojennym, Rzeszów 2005.

3 W. Kramarz, Ludność Przemyśla w latach 1521-1921, Przemyśl 1930.

(13)

Wstęp 11

nicznie (dominują ujęcia zazwyczaj z punktu widzenia jednego narodu) i recepcję wzorców wielkomiejskich w kręgu inteligencji mniejszych ośrodków - zagadnienie to posiada wciąż niewystarczającą literaturę.

Wszechstronny rozwój Przemyśla oraz wzrost znaczenia i działalności jego inteligencji nie były procesami jedynie lokalnymi. Podobne zjawiska można za- obserwować na całym obszarze Europy Środkowej na przełomie XIX i XX w., w tym na ziemiach polskich - procesy urbanizacyjne, rozwój technologiczny i cywilizacyjny. Stąd może popularność tematyki w historiografii nie tylko polskiej i mnogość prac poświęconych właśnie warstwie inteligencji - temu „two- rowi" regionu zapóźnionego gospodarczo, jakim była Europa Środkowo-Wschod- nia w XIX w.

Specyfice, warunkom rozwoju, genealogii, aktywności, pełnionym rolom, eto- sowi inteligencji poświęcono już sporo miejsca w badaniach naukowców polskich. W dużej mierze rozbudzenie zainteresowania tematyką należy przypisać Ryszardzie Czepulis-Rastenis i zespołowi pracującemu przez szereg lat pod jej kierunkiem. Efektem tych badań jest kilka tomów studiów. Prace takich history- ków, jak Janina Leskiewiczowa, Ludwik Hass, Witold Molik, Józef Borzykow- ski, Irena Homola, Jerzy Jedlicki, Janusz Żarnowski, Jerzy Sadowski i in., stano- wią „praktyczny przewodnik" dla kolejnego pokolenia, które podejmuje trud badania funkcjonowania, działalności i znaczenia inteligencji na ziemiach polskich⁴. W dużej mierze podsumowaniem dotychczasowego piśmiennictwa poświęcone- go tej warstwie społecznej jest praca Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, pod redakcją Jerzego Jedlickiego (Warszawa 2008)⁵. Jej autorzy w syntetyczny

4 Zob. m.in.: poszczególne tomy poświęcone historii inteligencji polskiej na ziemiach polskich XIX i XX w. pod red. R. Czepulis-Rastenis. Do interesujących pozycji należą ponadto m.in.: J.

Le- skiewicz, Warszawa i jej inteligencja po powstaniu styczniowym 1864-1870, Warszawa 1961;

W. Mo- lik, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841-1870), Warsza- wa-Poznań 1979; R. Czepulis-Rastenis, W poszukiwaniu warstwy inteligencji, w:

Pamiętnik XIII Po- wszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Poznań 6-9 września 1984 r., cz. 1 Referaty plenarne - sekcje, Wrocław 1986, s. 129-149; J. Borzykowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986; J. Homola, „Kwiat społeczeństwa.". Struktura społeczna i zarys poło- żenia inteligencji krakowskiej w latach 1860-1914, Kraków 1984; A.

Borowski, Co to jest inteligencja?, w: Inteligencja południowo-wschodnich ziem polskich, pod red. H. Kurek i F. Tereszkiewi- cza, Kraków 1998, s. 11-19; J. Jedlicki, The Polish Inteligentsia at the Turn of History, w: Intelgent- sia in the interim recent experiences from central & eastern Europe, Lund 1995, p. 31-41; L. Hass, Inteligencji polskiej dole i niedole XIX i XX wieku, Łowicz 1999; J. Żarnowski, Dawne i nowe role inteligencji w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo" R. 44:

2000 nr 2, s. 129-139; M. Janowski, Nie- mieckie spory wokół Bildungsbiirgertum: konstrukt historyków, typ idealny czy rzeczywistość dzie- jowa, ibidem, s. 65-83; G. Kasjanow, Inteligencja ukraińska: problemy badawcze i interpretacyjne, ibidem, s. 25-44; E. Jabłońska-Deptuła, Problem genezy polskiej inteligencji katolickiej, w: Wybory wartości. Inteligencja polska u schyłku XIX i na początku XX wieku, pod red. E. Rekłajtis, Lublin 1996, s. 19-35; A. Zwoliński, Inteligencja gnostyczna, w: Inteligencja, tradycje i nowe czasy, pod red. H. Kowalskiej, Kraków 2001, s. 18- 31.

5 Składają się na nią trzy tomy: Maciej Janowski, Narodziny inteligencji 1750-1831, Jerzy Je- dlicki, Błędne koło 1832-1864, Magdalena Micińska, Inteligencja na rozdrożach 1864-1918.

(14)

sposób podjęli próbę przedstawienia najważniejszych obszarów badawczych inteligencji polskiej. Czy udało im się odpowiedzieć wyczerpująco na pytania, któ- re do tej pory dzieliły historyków zajmujących się tym zagadnieniem, to już inna kwestia.

Warto zauważyć, że niejednorodność warstwy, jaką była inteligencja, dotyczy już podstawowego problemu, kogo zaklasyfikować do niej i na podstawie jakiego kryterium. W środowisku naukowym dominują dwa poglądy.

W pierwszym przypadku przyjęto, że jest to zbiorowość ludzi odznaczająca się walorami intelektu- alnymi lub artystycznymi, przez co kryterium wyodrębnienia stanowią cechy wybitności, zasługi i oddziaływanie.

Inteligencję można też rozumieć jako krąg ludzi trudniących się zawodowo pracą umysłową bądź artystyczną. W tej kategorii warunkiem wyodrębniania był typ zajęć zawodowych i związane z nim źródło dochodów. W obu przypadkach minimum średnie wykształcenie - co podkreśla- ją badacze - było jednym z podstawowych czynników wyróżniających tę war- stwę. W dużej mierze obu kategorii inteligencji nie da się oddzielić - wypływają one z siebie i wzajemnie się warunkują. Co więcej, często zwraca się jeszcze uwagę na kwestię postrzegania inteligencji jako grupy opiniotwórczej, choć prze- cież znikoma liczba inteligentów oddziaływała na różnorodne sfery życia spo- łecznego w omawianym czasie⁶.

Problemy badawcze potęgują się w sytuacji, gdy podejmowana jest próba rekonstrukcji życia inteligencji na obszarze mieszanym etnicznie; rekonstrukcji, która nie obejmuje tylko egzystencji warstwy społecznej jednej grupy narodowościo- wej, ale stawia sobie za cel ogarnięcie przedstawicieli warstwy wywodzących się z różnych narodów⁷. Tak bowiem trzeba rozpatrywać problem inteligencji Prze- myśla, społeczności, która nie była pod wieloma względami homogeniczna. Wy- nikało to w dużej mierze z położenia samego miasta, znajdującego się na typo- wym obszarze pogranicza. Zdzisław Budzyński zwrócił uwagę, że obszary mie- szane etnicznie, gdzie następuje styk i przenikanie się wielu kultur, w istotny sposób wpływają na kształtowanie się tożsamości grup i jednostek⁸. Tożsamości te nierzadko bywają ambiwalentne, złożone, niespójne, a zarazem otwarte w swej hy- brydyzacji. I odwrotnie. To właśnie na kresach nierzadko można zaobserwować

6 R. Czepulis-Rastenis, op. cit., s. 129; J. Kamińska-Kwak, Inteligencja województwa lwowskiego., op. cit., s. 11-12. Zob. też definicje inteligencji podejmowane w historiografii ukraińskiej, zebrane w artykule G. Kasjanowa, op. cit., s. 32-36.

7 Z nowszych prac dotyczących inteligencji na obszarach mieszanych etnicznie, ale pisanych z punktu badań nad inteligencją jednej grupy narodowościowej zob. m.in.: L. Sadowski, Polska inteligencja prowincjonalna i jej ideowe dylematy na przełomie XIX i XX wieku (na przykładzie guberni łomżyńskiej, suwalskiej i Białegostoku), Warszawa 1988; H. Nocoń, Inteligencja polska w powiecie pszczyńskim w latach 1922-1939, Pszczyna 2005; W. Mędrzecki, Inteligencja polska na Wołyniu w okresie międzywojennym, Warszawa 2005.

8 Z. Budzyński, Od religii do narodu. Problem tożsamości religijnej i etnicznej na pograniczu polsko-ukraińskim w latach 1772-1939, „JJporo6II1,KIIrr Kpa33HaBąIIrr 36ipHIIK" 2002 BIIrrycK 6, c. 295.

(15)

Wstęp 13

zachowania skrajne, dążące do krystalizacji poglądów, narodowości, religii itp., by w „morzu wielokulturowości" zachować „czystość". Nie inaczej było w przypadku inteligencji Przemyśla, która dzięki swej niejednorodności narodowościowej, kul- turowej i religijnej stanowi zagadnienie badawcze niełatwe do uchwycenia⁹.

Wyjaśnienia wymaga jeszcze jedno pojęcie, którym posługuję się w książce - warstwa społeczna (w tej bowiem kategorii rozpatruję inteligencję).

Warstwy społeczne to, według Piotra Sztompki, „kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągnięcia społecznie cenionych dóbr - bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp. oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami"¹⁰. Autor zwrócił uwagę, że „w takim rozumieniu warstwy to nie tylko statystyczne zbiory podobnych pod jakimś względem jednostek, ale realne, zintegrowane w pewnym stopniu całości społeczne, nowe formy strukturalizacji społeczeństwa"¹¹.

Myślę, że definicja ta najlepiej oddaje to, co rozumiem, pisząc o inteligencji jako o warstwie społecznej.

TEMATYKA I CELE

Celem niniejszej pracy jest ukazanie inteligencji Przemyśla jako warstwy spo- łeczno-zawodowej, utrzymującej się z pracy umysłowej, oraz rekonstrukcja cha- rakterystycznych procesów zachodzących wewnątrz niej. W pracy poświęciłem jednak więcej miejsca tzw. elicie inteligencji, mniej - jej

„szarym" przedstawi- cielom. W dużej mierze wynika to ze specyfiki źródeł, które w znacznym stopniu wytwarzali ci, którzy przewodzili warstwie; śladów działalności „zwykłych człon- ków" jest o wiele mniej. Chciałbym zaznaczyć, że „bohaterem zbiorowym" niniejszej książki jest inteligencja Przemyśla, a więc ta, która żyła i działała w mie- ście. Kryterium przynależności do tej zbiorowości z jednej strony stanowi czas

„przebywania" w mieście (przyjęte w historiografii pięć lat), z drugiej -

„inten- sywność i wybitność" bycia nad Sanem. Co rozumiem pod tymi dość enigmatycz- nymi pojęciami? Przede wszystkim fakt, że niektórzy nauczyciele, urzędnicy czy sędziowie mieszkali w Przemyślu krócej niż pięć lat, ale zdecydowanie swoim zaangażowaniem w życie publiczne wybijali się w społeczeństwie lokalnym. Nie- uwzględnienie tych ponadprzeciętnych osób byłoby - moim zdaniem - poważ- nym błędem. Tym bardziej że inteligencja Przemyśla nie stanowiła dużej zbio- rowości. Co więcej, poprzez swoją nieanonimowość jednostki ją tworzące wy-

9 O problemach koegzystencji na obszarach mieszanych etnicznie zob. m.in.: J. Hoff, Żydzi, Polacy i Rusini w małych miastach Galicji Wschodniej w drugiej połowie XIX w. Sąsiedzi, obcy, wrogowie?, w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga jubileuszowa Profesor Anny Żarnowskiej, Warszawa 2003, s. 337-340.

(16)

10 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 355.

11 Ibidem, s. 339.

(17)

raźnie kształtowały oblicze polityczno-gospodarcze oraz społeczno-kulturalne miasta.

Podkreślenia wymaga jeszcze jedno zagadnienie. Przedmiotem badawczym nie są wszyscy ci, którzy z inteligencji Przemyśla się wywodzili, a mogli miesz- kać i funkcjonować w innych ośrodkach. Książka nie ma bowiem stanowić słow- nika wybitnych przemyślan pochodzenia inteligenckiego (a z takimi sugestiami nieraz spotykałem się podczas licznych rozmów z osobami zainteresowanymi wynikami moich badań)¹². Z przyczyn oczywistych, analizując procesy typowe dla badanej warstwy, starałem się odwoływać do licznych przykładów inteligen- tów lokalnych, przez co życie i działalność niektórych członków przemyskiej eli- ty zostało w miarę dokładnie odtworzone na kartach książki. Nie było to jednak moim celem, a jeżeli tak wyszło, to przy okazji ilustrowania procesów charakte- rystycznych dla badanej grupy. Zatem w żadnym wypadku nie posługiwałem się tzw. metodą biograficzną, a więc badaniem biografii konkretnych osób, rekon- struując interesujące mnie zagadnienia.

Ramy chronologiczne pracy wyznaczają lata 1867-1939 (niekiedy z odniesie- niami do lat poprzedzających pierwszą z dat). Przyjęcie roku 1867 jako punktu wyjścia uzasadnia wprowadzenie na obszarze Galicji (na terenie której znajdo- wał się Przemyśl) szeregu swobód polityczno-społecznych.

Dzięki nim, w ramach autonomii, doszło do znacznego ożywienia życia publicznego na prowincji oraz zwiększenia zapotrzebowania na przedstawicieli profesji umysłowych. Rok 1939, jako data wybuchu II wojny światowej, kończy w zdecydowany sposób pewien rozdział nie tylko w historii Polski, ale i mieszkańców Przemyśla. Stanowi on cezurę istnienia nie tylko fenomenu wielokulturowości i multietniczności miasta, ale zarazem stanowi początek zepchnięcia Przemyśla do roli przygranicznego ośrodka, odgrodzonego od głównego obszaru kulturotwórczego - Lwowa.

STRUKTURA

Książka składa się z dziesięciu rozdziałów i ze względu na temat podzielona jest na dwie części. W części pierwszej scharakteryzowałem badaną grupę na tle rozwoju Przemyśla w II połowie XIX stulecia i w I połowie XX w. oraz omówiłem główne przejawy aktywności publicznej tej warstwy. W drugiej części zaprezentowałem pięć studiów poświęconych wybranym problemom badawczym, które mogą stano- wić przykład niekonwencjonalnego podejścia do tematyki inteligencji. Uważam bowiem, że przyjęty i wypracowany w wielu monografiach poświęconych tej warstwie model, zwłaszcza w przypadku tzw. inteligencji kresów, wymaga rozszerze- nia perspektywy naukowej oraz ujęcia interdyscyplinarnego.

12 W tym miejscu wypada mi odesłać czytelników do I tomu Przemyskiego Słownika Biograficz- nego, który ukazał się nakładem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu w 2009 r. pod redakcją Lucjana Faca i Tomasza Pudłockiego, wyrażając nadzieję, że w niedługim czasie powstaną kolejne jego tomy.

(18)

Wstęp 15

W rozdziale pierwszym (Podstawy rozwoju Przemyśla i życia kulturalnego) przed- stawiłem najważniejsze czynniki rozwoju miasta w omawianym okresie - inne w okresie autonomii galicyjskiej, odmienne w dwudziestoleciu międzywojennym. Próbowałem tym samym odpowiedzieć na pytanie, co powodowało, że trzeci co do znaczenia ośrodek miejski w Galicji przyciągał tylu inteligentów, którzy osiedla- li się w nim na stałe. Z drugiej strony brak wielu urządzeń wielkomiejskich (np. uniwersytetu) powodował, że w publicystyce lokalnej miasto było postrzegane niejed- norodnie - o dużych ambicjach, ale i o małomiasteczkowych stosunkach.

W rozdziale drugim (Liczebność, pochodzenie społeczne i narodowościowe), korzystając z badań ilościowych, próbowałem w trzech podrozdziałach przedsta- wić liczbę inteligentów Przemyśla oraz ich pochodzenie społeczne i narodowo- ściowe. Zagadnienie to było kluczowe, aby zrozumieć wielkość i specyfikę badanego środowiska.

Dzięki rozległym źródłom rekrutacji powstała w Przemyślu silna i dobrze wykształcona warstwa społeczno-zawodowa. Elita tej warstwy, nierzadko napły- wowa, kilkakrotnie podejmowała próby założenia w Przemyślu filii Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego; opowiadała się też za potrzebą założenia Uni- wersytetu Ukraińskiego, jeżeli nie we Lwowie, to właśnie w Przemyślu. Temu zagadnieniu poświeciłem rozdział trzeci (Wykształcenie), analizując szczegółowo wykształcenie inteligencji Przemyśla na poziomie szkoły średniej i wyższej. Dodatkowo pogłębiłem problem, przypatrując się edukacji nadsańskich inteligentek, samodoskonaleniu i pogłębianiu wykształcenia przez członków badanej grupy, a także fenomenowi osób, które z przyczyn formalnych (braki w edukacji) do inteligencji nie powinny być zaliczane, a jednak współcześni tak je wła- śnie postrzegali.

Następne rozdziały (czwarty i piąty) poświęciłem działalności inteligencji na polach polityczno-społecznym oraz kulturalno-naukowym. Ich przejawy, jak na ośrodek nieuniwersytecki o niewielkiej liczbie mieszkańców, są imponujące.

Roz- ległe kontakty, a także wielość inicjatyw, niekiedy inspirowanych wzorcami pły- nącymi z Krakowa i Lwowa, wystawiają inteligencji miejscowej pochlebne świa- dectwo i świadczą o jej ambicjach.

Rozdział szósty (Stosunek do religii) jest jednym spośród tych, które można nazwać niekonwencjonalnym (lub nieklasycznym) w przedstawieniu dziejów inteligencji w historiografii polskiej. Uważam jednak, że każde ujęcie tematyki lud- ności pogranicza, i to w czasach, kiedy religia odgrywała wiodącą rolę w życiu ówczesnych społeczności (wzbudzając tym samym sporo kontrowersji), bez tego zagadnienia będzie niepełne. Świadczą o tym kolejne podrozdziały, takie jak: Sa- kralizacja przestrzeni miejskiej, Klerykalizacja życia publicznego miasta, Obrzę- dowość jako forma religijności w życiu publicznym, Wyrabianie postaw religijnych poprzez nauczanie, Rola wychowania religijnego w szkołach, Dom rodzinny a kształtowanie postaw religijnych, Procesy laicyzacji, Alternatywne formy reli- gijności.

(19)

Problematyka dotycząca kwestii emancypacji inteligentek rzadko znajduje odzwierciedlenie w klasycznych monografiach poświęconych elitom społecznym. Tymczasem przełom XIX i XX w., a tym bardziej okres II Rzeczypospolitej to czas, kiedy kobiety - w dużej mierze z warstwy inteligencji - odgrywały nieba- gatelną rolę w życiu publicznym. Nie inaczej było w Przemyślu. W swych rozwa- żaniach skupiłem się głównie na prześledzeniu funkcjonowania dwóch modeli postrzegania roli kobiety:

tradycyjnego (matka rodziny, matka narodu) oraz eman- cypacyjnego (partnerka, działaczka, aktywistka).

Z szerokiego zagadnienia, jakim jest tematyka życia codziennego inteligencji Przemyśla (rozdział ósmy) wybrałem jedynie kilka - moim zdaniem najistot- niejszych. Wśród nich wyróżniłem: małżeństwo, warunki mieszkaniowe, ubiór, relacje w domu¹³, uroczystości rodzinne, pogrzeby, rauty, przyjęcia, bale, spacery, teatr, koncerty, kino, sport oraz czas urlopu. Aby uniknąć zbędnych powtórzeń, celowo pominąłem te kwestie, które pojawiły się w innych miejscach książki.

Dwa ostatnie rozdziały (dziewiąty - Etos inteligencji, oraz dziesiąty - Ra- zem czy osobno? Relacje wewnątrz warstwy) są kluczowymi częściami książki i pozwalają odpowiedzieć na pytanie, na ile inteligencja Przemyśla była konstruk- tem badawczym, a na ile stanowiła faktycznie w miarę zwartą warstwę społecz- no-zawodową. Myślę, że wszelkie dociekania na temat inteligencji kresów bez zbadania wspólnych wartości, celów i norm pozostają bezproduktywne. Warto zauważyć, że choć inteligencja Przemyśla nie była jednorodna pod względem etnicznym i religijnym, stanowiła pewną całość, której interesy, misja inteligencka, poczucie wybraństwa, kultura bycia i przejawy życia codziennego nierzadko były ważniejsze niż podziały narodowościowe i konflikty polityczne (przynajmniej do pewnego czasu).

Ukazanie tej zależności stanowi jedno z najważniejszych osią- gnięć tej pracy.

Tematyka poszczególnych rozdziałów pozwala odpowiedzieć na pytanie po- stawione przeze mnie w tytule głównym książki - czy inteligencja Przemyśla była „iskrą światła czy kopcącą pochodnią?". Tytuł ten wymaga pewnego komen- tarza. Zaczerpnięty został z nekrologu ks. Wołodymyra Pasławśkiego - grecko-

-katolickiego katechety I Gimnazjum. Dominik Żelak, germanista pracujący rów- nież w tej szkole, tak opisał zmarłego:

Śp. ks. Pasławski był cichy i skromny, a mimo to widny jak iskra elektrycznego światła wśród kopcących i swędzących pochodni rzeko- mych wielkości. Był katechetą greckokatolickim, a płakał po nim Rusin,

13 Na temat dyskusji dotyczącej problemów badawczych nad rodziną podejmowanych przez

(20)

historyków Europy Środkowej zob. m.in.: J. O. Brown and M. Cerman, The Social History of the Family in the Territories of the Austrian Monarchy, „Austrian History Yearbook" 1998 vol. 29, p. 263-280.

14 „Gazeta Przemyska" R. 5: 1911 nr 19 z 12 V, s. 2.

(21)

Wstęp 17

Polak i Żyd. Otoczony nieraz młodzieżą wszystkich trzech wyznań, za- pytywany, proszony o radę, miał dla każdego słowo życzliwe, dla każde- go życzliwą wskazówkę¹⁴.

Abstrahując od typowej dla nekrologu konwencji, jego autor poruszył zagadnienie, które i mnie zainteresowało przy badaniu zagadnienia inteligencji Prze- myśla II połowy XIX stulecia i I połowy XX w. - nakreślił swego rodzaju portret grupy zamieszkującej wówczas nad Sanem. Czy jednak postać ks.

Pasławśkiego była chlubnym wyjątkiem, czy też ideałem, do którego dążyła większość? Czy tytułowe „iskry światła" faktycznie mocno rozświetlały ówczesną przestrzeń men- talną mieszkańców miasta, czy też dawały się przyćmić „kopcącym pochodniom"? Są to pytania, które nieustannie pojawiają się na kartach tej książki.

METODA

Przedstawione problemy wymagały sięgnięcia po różne metody badawcze, charakterystyczne dla danych zagadnień. Z założenia książka nie miała być tylko konwencjonalną monografią inteligencji Przemyśla, dlatego starałem się - w mia- rę swoich możliwości - stosować podejście interdyscyplinarne i epistemologiczny eklektyzm. Badanie zjawisk z perspektywy inderdyscyplinarnej pozwala bowiem na pogłębione interpretacje zjawisk i ich wielostronną analizę¹⁵. W przypadku tak niespójnego, a zarazem niewielkiego „mikroświata", jakim była badana warstwa, trudno ograniczyć podejście jedynie do klasycznych rozwiązań modernistycznych. Stąd też m.in.

próbowałem w określonych przypadkach stosować analizę wszystkich aspektów funkcjonowania w społeczeństwie kobiet ze względu na ich płeć (podejście typowe dla tzw. gender studies)¹⁶. Zastosowanie narzędzi antropolo- gicznych wymagało oparcia oceny wiarygodności źródeł z jednej strony na kategorii powszechności i powtarzalności opinii, z drugiej zaś na analizie hermeneu- tycznej źródeł jednostkowych, w poszukiwaniu informacji o normach czy ich prze- kraczaniu. Przytaczane w pracy wypowiedzi i cytowane źródła pełnią funkcję

15 O potrzebie tego typu podejścia w naukach humanistycznych zob.: E. Domańska, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Poznań 2006, s. 29-30.

16 Zob. m.in.: J. W. Scott, Gender: A Useful Category of Historical Analysis, w: Feminism and History, ed. by J. W. Scott, Oxford-New York 1996, p. 152-182; A. Titkow, Kobiety, mężczyźni.

Natura i kultura, w: Społeczeństwo w dobie przemian., op. cit., s. 33-39; E. Domańska, Historia feminizmu i feministyczna historia, „Odra" R. 34: 1994 nr 7-8 (392-393), s. 22-28; M. van Tilburg, Historia kobiet czy historia gender?Poststrukturalistyczne inspiracje w badaniach nad dziejami płci, „Historyka" 2000 t. 30 s. 27-37; B. Melman, Gender, History and Memory: The Invention of Women's Past in the Nineteenth and Early Twetnieth Centuries, „History and Memory. Studies in Representation of the Past" 1993 vol. 5 no. 1, p. 5-41; D. Kałwa, Ze studiów nad historią kobiet w XIX wieku. Metodologia, stan badań, „Historyka" 1997 t. 27 s. 115-124;

eadem, Kobieca seksu- alność w świetle teorii Michela Foucaulta. Spojrzenie na Polskę międzywojenną, w: Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności.

Wiek XIX i XX, pod red. A. Żar- nowskiej i A. Szwarza, Warszawa 2006 t. 9, s. 19-29.

(22)

przykładów oddających z jednej strony pewną typowość badanego środowiska, a z drugiej jego oryginalność i niepowtarzalność¹⁷.

Muszę podkreślić, że choć zależało mi na w miarę szerokim, wielokulturo- wym ujęciu tematyki, to zdaję sobie sprawę, że książka jest napisana z polskiej perspektywy badawczej. Zapewne badacze pochodzenia ukraińskiego czy żydow- skiego ujęliby niektóre aspekty inaczej. Z drugiej strony, reprezentując taki punkt spojrzenia na problematykę, starałem się maksymalnie rozszerzyć podstawę źró- dłową, pozwalając „dojść do głosu" reprezentantom tych mniejszości, które two- rzyły inteligencję Przemyśla w omawianym czasie.

Próba „udzielenia głosu nie- obecnym", tj. głównie inteligentom ukraińskim i żydowskim, miała na celu „przy- wrócenie" do dyskursu tych, których istnienie albo zostało w dużej mierze wyparte ze świadomości historycznej współczesnych, albo zmarginalizowane. Dyskurs wyparcia Ukraińców i Żydów z przestrzeni publicznej miasta rozpoczął się już po listopadzie 1918 r., a więc po wygranej przez Polaków „bitwie o Przemyśl", a po- niekąd trwa do dziś.

Oznacza to ograniczenie roli inteligencji ukraińskiej do dzia- łań marginesowych lub destrukcyjnych - naruszających porządek ustanowiony przez wygranych. Owa „gettyzacja" doprowadziła do tego, że w epoce komuni- stycznej diaspora ukraińska i żydowska wydały własne monografie dziejów Prze- myśla¹⁸. Także publikowane przez środowiska ukraińskie w latach najnowszych tomy studiów ograniczają się tylko i wyłącznie do spojrzenia na lokalną historię jedynie z narodowego punktu widzenia¹⁹.

Świadom zabiegów dekolonizacyjnych, które podejmowałem przy rozpatry- waniu poszczególnych problemów badawczych, muszę podkreślić, że zdecydo- waną większość inteligencji Przemyśla w omawianym czasie stanowili Polacy. Stąd też im (polskim inteligentom) poświęciłem w pracy najwięcej miejsca. Interesowała mnie jednak kwestia, na ile interesy warstwy przeważały nad inte- resami poszczególnych narodowości zamieszkujących nad Sanem - czy bycie inteligentem zmuszało do kosmopolityzmu, czy raczej do stania na straży narodowych wartości.

17 Zob. m.in.: J. Ronikier, Historia mentalności a metodologia nauk historycznych,

„Historyka" 1996 t. 12, s. 53-62; E. Szpak, „Gra pojęć" a obrazy całości, czyli o konceptualizacji faktu historycznego. „Robotnik Rolny" i „Życie codzienne" pracowników PGR, ibidem, 2005 t. 35, s. 119- 133; A. Mencwel, Wyobraźnia antropologiczna, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty" R.

49: 1995 nr 1, s. 34-38; M. Kurkowska-Budzan, Historia zwykłych ludzi. Współczesna angielska historio- grafia dziejów społecznych, Kraków 2003.

18 Przemyśl Memorial Book, ed. by A. Meczer, Jerusalem 1964; IIepeMUURb 3axidUu 6acmio1 YKpai'1U. 36ip1UK MamepiµRie do icmopii' IIepeMUURµ i IIepeMUcKoi' 3eMRi, rri.I rrpoBo.IoM

B. 3ararrKeBIIąa, H10 HopK-<lIIma.Iemj)iu 1961.

19 IIepeMUURb i IIepeMUcbKa 3eMRf/, npmf/, ZoM eiKie, ą. 1-3 rri.I pe.I. C. 3a6poBapHoro,

IIepeMIIIIm,-Jl,BiB 1996-2003.

(23)

Wstęp 19

PODSTAWA ŹRÓDLOWA KSIĄŻKI

W miarę możliwości starałem się pracę napisać w oparciu o jak najszerszą podstawę źródłową, pozwalającą wyczerpująco i wnikliwie przedstawić badane problemy. Z jednej strony jej fundament stanowią materiały oficjalne. Do nich zaliczyć można drukowane sprawozdania z działalności poszczególnych towarzystw, organizacji, dyrekcji szkół itp., a także materiał archiwalny zgromadzony głównie w Archiwum Państwowym w Przemyślu, Centralnym Państwowym Ar- chiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie i Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Zasoby archiwalne wymienionych instytucji objęły z jednej strony akta dotyczące form aktywności inteligencji Przemyśla, sprawozdania rękopiśmienne z podejmowanych inicjatyw, działalności poszcze- gólnych organizacji, wizytacji w przemyskich zakładach kształcenia, a także tecz- ki osobowe poszczególnych inteligentów (głównie nauczycieli). Zgromadzony materiał poszerzono i uzupełniono o zasoby źródłowe znajdujące się w: Archi- wum Archidiecezjalnym w Przemyślu, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Archiwum Zarządu Cmentarzy w Przemyślu, Archiwum Generalnym Zgroma- dzenia Służebnic Najświętszego Serca Jezusa w Krakowie, Archiwum Kurato- rium Oświaty w Tarnobrzegu, a także w archiwach domowych szeregu osób²⁰. Ponadto wiele do pracy wniosły źródła drukowane i rękopiśmienne zgromadzone w Bibliotece Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Bibliotece Naukowej Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie, Bibliotece Instytutu Południowo-Wschodniego w Przemyślu, Bibliotece Wy- ższego Seminarium Duchownego w Przemyślu. Niestety, ze względów nieza- leżnych ode mnie (zamknięcie placówki i niemożność korzystania z jej zbiorów) materiały archiwalne znajdujące się w Archiwum Obwodowym we Lwowie, a do- tyczące głównie okresu dwudziestolecia międzywojennego, wykorzystałem jedynie częściowo (akta dotyczące wykształcenia niektórych przedstawicieli inteligencji Przemyśla zgromadzone w zespole poświęconym historii Uniwersy- tetu Lwowskiego).

Ciekawe rezultaty badawcze dała kwerenda zarówno prasy fachowej, związa- nej z poszczególnymi dziedzinami nauk, jak i czasopism lokalnych, satyrycznych oraz prasy ogólnopolskiej (głównie krakowskiej i lwowskiej, ale nie tylko), znaj- dujących się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Bibliotece Naukowej Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie oraz Bibliotece Archiwum Państwowego w Przemyślu. W przypadku prasy fachowej skupiłem się nie tylko na przejawach działalności zawodowej inteligentów Przemyśla, ale i na ich re- cepcji nowych wzorców cywilizacyjnych. Kwerenda w pismach przemyskich, a także w głównych dziennikach lwowskich i krakowskich pozwoliła uchwycić te

20 Zob. szczegółowe zestawienie w bibliografii.

(24)

wydarzenia i problemy związane bezpośrednio z badaną grupą, które z wielu przyczyn nie znalazły swego odzwierciedlenia w dokumentach oficjalnych.

Prasa re- jestrowała też na bieżąco pewne zjawiska, niekiedy nadając im odpowiedni kontekst i zabarwienie. W takich przypadkach interesował mnie tylko dany fakt lub zagadnienie, bez zamierzonej lub niezamierzonej intencji bądź interpretacji danego organu prasowego. W konkretnych przypadkach każdorazowo uzasadniałem posługiwanie się fragmentem pisanym tendencyjnie.

To samo podejście stosowałem przy korzystaniu z intencjonalnych przekazów historycznych, tj. ze wspomnień pisanych oraz ustnych relacji. Ze względu na to, że praca stanowi poniekąd część tzw. historii żywej, a więc wpisanej w biografię generacji współcześnie uczestniczącej w życiu publicznym, niektórzy autorzy wy- korzystanych relacji są współtwórcami określonego obrazu, który wyłonił się w to- ku badań²¹. Jak pisała Krystyna Kersten: „Konfrontacja z ludzką pamięcią odby- wa się bowiem niejako na dwóch piętrach: pamięć żyjących, będąc źródłem informacji, wpływa na kształt tworzonego przez badacza obrazu przeszłości, a zarazem też pamięć określa gotowość odbiorcy i czytelnika"²². Badanie pamięci jednostek czy zbiorowości, choć zdecydowanie wymusza rozszerzenie bazy źródłowej, na- stręcza wiele problemów metodologicznych, dlatego nie skupiałem się na poglą- dach i opiniach autorów na temat opisywanych zjawisk, a raczej na ich bezpo- średnim doświadczeniu przeszłości²³. Interesującym źródłem były także wyko- rzystane wiersze (poważne oraz satyryczne), publikowane czy pozostające w formie rękopisu, jak w przypadku poezji Marii Schaller. Ich wartość artystyczną pozo- stawiałem na uboczu moich zainteresowań, skupiając się przede wszystkim na warstwie semantycznej i formie uchwycenia danego problemu. Tym bardziej że poezja jest specyficznym sposobem wypowiedzi, często o wiele bardziej dotyczącym sfery obyczajowości i mentalności autora niż próbą uchwycenia rzeczywistości. Jeszcze wyraźniej widać to w przypadku karykatur czy wierszy satyrycznych od- wołujących się do stereotypów, a niekoniecznie do rzeczywistości; ujawniają- cych lęki, a nie zawsze rzeczywiste problemy. Poddając krytycznej analizie prze- prowadzone przeze mnie wywiady, zwracałem również uwagę na wiek respon- dentów, ich bezpośredni lub pośredni udział w omawianych wydarzeniach, szczerość, kontekst i celowość wypowiedzi, a nawet doświadczenia prywatne,

21 O problemach metodologicznych przy pisaniu prac z wykorzystaniem pamięci ludzkiej jako źródła historycznego zob. m.in. K. Kersten, Pamięć i uprawianie historii, w: Historia - prawo - polityka, red. J. Baszkiewicz, Warszawa 1990, s. 21; A. Gabryś, O badaniu pamięci,

„Historyka" 2005

t. 35, s. 135-149; J. Łotman, Pamięć w świetle kulturologii, „Odra" R. 36: 1996 nr 2 (411), s. 40-43;

W. J. Burszta, Yes. Nostalgiczne strefy pamięci, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty" R. 48: 1994 nr 1- 2, s. 54-57; K. Piątkowski, Powroty do przeszłości, albo czy wspomnienia kłamią?, ibidem, s.

58-60;

M. Dymkowski, Wprowadzenie do psychologii historycznej, Gdańsk 2003, s. 95-127.

(25)

22 K. Kersten, op. cit., s. 23-24.

23 Na temat form analizy pamiętników zob. m.in. J. Kozakiewicz, Pamiętniki jako źródło oraz ich funkcja w procesie kształtowania świadomości społecznej, „Historyka" 1982 t. 12, s. 125-136.

(26)

Wstęp 21

które mogły wpływać na przekształcenia w postrzeganiu własnej przeszłości²⁴. Pytaniem otwartym jednak pozostanie kwestia związku między sposobem jej przed- stawiania przez poszczególnych autorów a ich potrzebą rekonstrukcji i reinterpre- tacji wydarzeń sprzed szeregu lat²⁵. Problem może być o tyle istotny, że - jak pisał Przemysław Bystrzycki - omawiany okres chyba najbardziej przyczynił się do wykreowania mitu Przemyśla w literaturze pamiętnikarskiej i wspomnie- niowej (i to bez względu na narodowość jego mieszkańców), na co badacz musi być szczególnie wyczulony. W pewien sposób proces mitologizacji Przemyśla wpisuje się w kreowanie mitu miasta, jakże charakterystycznego niemal dla wszystkich kultur, choć nie dla wszystkich miejscowości. Sam Bystrzycki problem ujął w następujących słowach:

Przemyśl dla wielu nadsańskich mieszkańców, może dla wszystkich, jest obrazem wyrosłym w sennej, zamglonej rzeczną przesłoną projekcji. Projekcji ejdetycznej, jak wyjętej z niebieskich dziecięcych śnień; projekcji powstałej z ruchu ludności po rozłogach świata, z nieutulonych powrotów na zielonookie wody rzeki, z zapamiętania się, z niechęci, aby ten obraz miasta [.] nie przestał być śnieniem²⁶.

Bez względu na stopień subiektywizmu (zamierzonego lub nie) autorów po- szczególnych relacji, ich wspomnienia pozwalają na uchwycenie tych przejawów życia codziennego inteligencji Przemyśla, które nie znalazły odzwierciedlenia ani w źródłach oficjalnych, ani w prasowych. Do nich należą kwestie dotyczące m.in. postaw społecznych, ich powstawania i funkcjonowania w określonych warun- kach i sytuacjach społecznych, mentalności, opisu poszczególnych sfer życia codziennego, materialnych warunków bytu i pracy²⁷. Zależało mi na jak najszer- szym oddaniu głosu zwykłym ludziom z przeszłości, by - jak napisała Ewa Do- mańska - pozwolić im powiedzieć o ich wartościach i spróbować zrekonstruować

24 Na temat metodologii badań nad źródłami mówionymi zob. m.in. M. Kurkowska, Archiwa pamięci - oral history, „Historyka" 1998 t. 28, s. 67-75; D. Kałwa, „Kozetka historyka": oral history w badaniach życia prywatnego, w: Kobieta i rewolucja obyczajowa., op. cit., s. 181-189. Zob. też obszerną pracę The oral history reader, ed. by R. Perks and A.

Thomson, London-New York 2000.

25 Zob. m.in. M. Zaleski, Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej, Warszawa 1996, s. 9. Ciekawą propozycją badawczą w tej materii jest pozycja doty- cząca mitologizacji i pamięci o rozpadzie monarchii habsburskiej: G. Romsics, Myth and Remem- brance. The Dissolution of the Habsburg Empire in the Memoir Literature of the Austro- Hungarian Political Elite, New York 2006.

26 P. Bystrzycki, Przedmowa, w: Przemyśl w oczach pisarzy. Antologia XX wieku, red. S. J.

Wia- ter i P. Wiater, Londyn 1994, s. 6-7. Zob. też: A. Gniazdowski, Wspólnota i świat.

Tożsamość społeczności lokalnej jako temat fenomenologii, w: Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, pod red. J. Kurczewskiej, Warszawa 2006, s. 3-24.

27 J. Kozakiewicz, op. cit., s. 131-132; M. Bogucka, Życie codzienne - spory wokół profilu badań definicji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1996 z. 3, s. 252.

(27)

28 E. Domańska, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 1999, s. 245.

(28)

ważne dla nich treści uniwersalne²⁸. Źródłami uzupełniającymi niejednokrotnie były też materiały ikonograficzne, a więc widokówki z epoki i fotografie pocho- dzące ze zbiorów prywatnych. Jeżeli te pierwsze ukazują przestrzeń geograficzną i architektoniczną, która składała się na ówczesny Przemyśl, i stanowią nieoce- nione źródło do opisów miasta i warunków, w jakich przyszło żyć mieszkańcom²⁹, drugie są doskonałym uzupełnieniem szeroko pojętej sfery życia prywatnego miejscowej inteligencji³⁰.

W miarę możliwości starałem się zatem dotrzeć do pełnych danych źródłowych, które dzięki swej komplementarności, liczbie i różnorodności pochodzenia ułatwia- ły ocenę wiarygodności prezentowanych zjawisk oraz pozwalały na dynamiczne i wielostronne potraktowanie podejmowanych zagadnień. Nie oznacza to bynaj- mniej, że udało mi się wyczerpać podstawę źródłową. Zdaję sobie sprawę, że ob- szerniejsza kwerenda źródłowa w prywatnych archiwach domowych mogłaby przy- nieść jeszcze sporo interesujących materiałów. Tym bardziej że nie objęła ona sa- tysfakcjonującej mnie liczby osób narodowości ukraińskiej i żydowskiej.

***

Niniejsza praca nie rości sobie pretensji do zamknięcia tematu przejawów i form życia inteligencji Przemyśla w okresie autonomii galicyjskiej i w dwudziestoleciu międzywojennym. Epoka ta, choć nie jest czasowo rozległa, stwarza jej bada- czowi wiele trudności. Moim celem podstawowym było napisanie pracy, która obejmowałaby problematykę inteligencji miasta jako całości, a nie jedynie z na- rodowej perspektywy. O ile było to możliwe, starałem się unikać ujmowania pro- blematyki jedynie z polskiego punktu widzenia, wprowadzając w miarę szeroki kontekst ukraiński i żydowski³¹. Świadom jestem jednak faktu, że nie zawsze uda- wało mi się utrzymać odpowiedni dystans badawczy, co w pewnej mierze wynika ze specyfiki zebranych źródeł, wśród których źródła w języku polskim i pisane z polskiego punktu widzenia zdecydowanie przeważają. Dlatego też praca jest przede wszystkim propozycją podjęcia dalszych badań z zakresu historii życia inteligencji Przemyśla, tym bardziej że wiele z zaprezentowanych problemów zostało jedynie zaznaczonych i wymaga dalszych, bardziej pogłębionych studiów.

Chciałbym jeszcze podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania niniejszej książki. Słowa uznania kieruję do pracowników instytucji,

29 Duża liczba widokówek Przemyśla została zebrana w dwóch albumach Andrzeja Wójcika, zob. idem, Spacerkiem po Przemyślu w roku 1900. czyli czas starych widokówek, Przemyśl 2003; ibidem [cz. 2], Przemyśl 2005.

30 O znaczeniu badań opartych o kolekcje prywatne zob. m.in.: A. Chmielewska, Kolekcje pa- miątek i niedobitki przeszłości - pamiątki rodzinne i pamięć rodziny, w: Oblicza lokalności. Trady- cja i współczesność, op. cit., s. 208-227.

31 Pomimo starań nie udało mi się z przyczyn czasowych i finansowych (kwestia tłumaczenia) zapoznać z pracą w języku hebrajskim Przemyśl Memorial Book, op. cit., którą choć posiadam w zbiorach własnych, znam jedynie we fragmentach.

(29)

Wstęp 23

z których zbiorów korzystałem, a zwłaszcza wobec Państwa: Bohdana Łady- żyńskiego, Antoniego Sarkadego i Joanny Sztaby, Jacka Błońskiego, Beaty Gi- lowskiej, Grażyny Stojak, Anny Cieplińskiej i Małgorzaty Matuszak z Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Macieja Waltosia z Biblioteki Naukowej Towa- rzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Adama Białonia z Biblioteki Południowo-

-Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu oraz Emilii Długosz, Elżbiety Laski, Barbary Cichockiej, Jolanty Boratyn i Ewy Grin-Piszczek z Archiwum Państwowego w Przemyślu. Dziękuję wszystkim tym, którzy udostępnili mi swo- je archiwa domowe oraz zgromadzone w nich materiały i zdjęcia - ich pełna lista znajduje się w innym miejscu książki. Chciałbym jednak zaznaczyć, że gdyby nie otwartość, serdeczność i życzliwość wielu

„strażników pamięci inteligencji Przemyśla" oraz tych, którzy tak pieczołowicie przechowują pamiątki po przod- kach, wielu „blasków i cieni" z życia nadsańskich mieszkańców nigdy nie udało- by się odtworzyć.

Pragnę też wymienić nazwiska tych koleżanek i kolegów, którzy czytali i ko- mentowali fragmenty tej książki na różnych etapach ich powstawania oraz kon- sultowali poszczególne problemy badawcze, zwłaszcza te, które nie dotyczyły mojej dyscypliny. Byli to: Jacek Dudziński, Dagmara Haręzga, Dobrochna Kał- wa, Marta Kargól, Joanna Komperda, Adam Świątek, Konrad Wnęk, Karolina Witkowska, Izabela Wodzińska.

Bardzo dziękuję wszystkim osobom prywatnym za pozwolenie na wykorzy- stanie fotografii z ich zbiorów. Ich największa liczba należy do dr. Ryszarda Kołakowskiego, który poświecił długie godziny, zaznajamiając mnie ze specyfi- ką i tajnikami starej fotografii. Dziękuję również Panu mgr. Mariuszowi J. Ol- bromskiemu (dyrektorowi Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej) za udostęp- nienie mi fotografii znajdujących się w zasobach podległej mu instytucji.

Książka ta nie powstałaby, gdyby nie wsparcie finansowe Panów: prof. dr.

hab. Andrzeja Banacha (dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiel- lońskiego), prof. dr. hab. Stanisława A. Sroki (dyrektora Instytutu Historii Uni- wersytetu Jagiellońskiego) oraz mgr. Roberta Chomy (prezydenta miasta Prze- myśla, który przyznał mi Stypendium Twórcze na rok 2008 właśnie w celu wyda- nia tej książki).

Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do recenzentów (zarówno na etapie doktoratu, jak i przygotowywania publikacji do druku) profesor Jadwigi Hoff i pro- fesora Juliana Dybca, którzy poświęcili pracy długie godziny, cierpliwie dyskutu- jąc ze mną nad poszczególnymi jej częściami. Szczególne słowa uznania należą się mojemu promotorowi i opiekunowi prof. Andrzejowi Banachowi, którego in- spiracja, wskazówki i życzliwe wsparcie pozwoliły na sfinalizowanie książki w tym kształcie.

Przede wszystkim jednak dziękuję Rodzicom i memu Bratu Sławomirowi za to, że zawsze znajduję u nich miłość, ciepło i bezpieczeństwo, oraz przyjaciołom

- za pomoc, wsparcie, zrozumienie i życzliwą krytykę.

(30)

(31)

I Podstawy rozwoju Przemyśla i jego życia kulturalnego 25

I PODSTAWY ROZWOJU PRZEMYŚLA I JEGO ŻYCIA KULTURALNEGO

Przemyśl, trzecie co do wielkości miasto Galicji, przeżywał w czasie autonomii wyjątkowy rozkwit, zarówno pod względem rozwoju przestrzennego, archi- tektonicznego, jak i zwiększenia liczby ludności.

Przyczyniło się to do wzrostu jego znaczenia jako ważnego centrum życia kulturalnego, politycznego, społecz- nego i oświatowego. Proces ten - zahamowany w okresie I wojny światowej - był kontynuowany w niepodległej Polsce. Nie da się jednak nie zauważyć pewnej degradacji roli miasta, które straciło na fakcie zmian geopolitycznych, a zwłasz- cza na oddaleniu od centrów decyzyjnych. Do 1914 r. samo położenie Przemyśla (centrum prowincji), bliskość Lwowa (będącego stolicą Galicji), a także dogodne połączenia kolejowe z Wiedniem i Budapesztem stymulowały jego nieustanny rozwój na wielu płaszczyznach. Od 1918 r. miasto znalazło się na obszarach pery- feryjnych II Rzeczypospolitej, o czym świadczy choćby znaczna odległość od nowej stolicy państwa - Warszawy - i duże problemy komunikacyjne z tym związane. Jednak choć pod kątem geopolitycznym znaczenie ośrodka przemyskiego spadło, to nie można tego samego stwierdzić o innych aspektach życia w mieście, zwłaszcza o rozwoju kultury czy społecznej konsolidacji poszczegól- nych grup zamieszkujących Przemyśl do czasów II wojny światowej. Nie bez znaczenia był też fakt, że Przemyśl nadal stanowił trzeci, a potem czwarty co do liczby mieszkańców ośrodek miejski położony wśród województw Polski połu- dniowej (Krakowskie, Lwowskie, Stanisławowskie i Tarnopolskie)¹.

Pojawia się jednak zasadnicze pytanie, jakie czynniki wpływały na fakt, iż Prze- myśl z małego miasta wyrósł na trzecie miasto Galicji i jedną z największych twierdz monarchii habsburskiej? Co spowodowało, że w krytycznych latach 1918- 1919 miasto było jednym z najbardziej istotnych ośrodków w terytorialnym spo- rze pomiędzy Polakami a Ukraińcami? Co spowodowało, że właśnie Przemyśl w wielu wspomnieniach zarówno Polaków, jak i Ukraińców oraz Żydów jawi się jako kraina mityczna - pewien fakt kulturowy, łączący mieszkańców bez wzglę- du na ich narodowość, religię, pochodzenie, wiek czy konkretne przeżycia zwią-

(32)

1 M. Dalecki, Przemyśl w latach 1918-1939, op. cit., s. 67.

(33)

zane z tym miastem². Trudno odpowiedzieć na te pytania bez choćby pobieżnego przybliżenia wzajemnych relacji przemyślan z otaczającym ich środowiskiem geograficznym miasta, które w omawianym czasie przechodziło tak znaczne prze- obrażenia. Bowiem z jednej strony wpływ cywilizacji na środowisko naturalne, jego zagospodarowanie i „oswajanie", z drugiej zaś - oddziaływanie natural- nych cech terenu na mentalność, materialną i duchową twórczość mieszkających tam ludzi, na ich kulturowe i przede wszystkim przestrzenne wyobrażenia były ogromne³.

Druga połowa lat sześćdziesiątych XIX w. to czas, w którym doszło do zasad- niczych zmian w monarchii Habsburgów. W następstwie szeregu czynników ze- wnętrznych i wewnętrznych podjęto próby modernizacji państwa, co doprowa- dziło do przekształcenia Austrii w monarchię dualistyczną. Zmiany te objęły rów- nież i Galicję. Okres walki o autonomię dla prowincji, zapoczątkowany w roku 1860 tzw. Dyplomem Październikowym, a zakończony w 1873 r. wprowadzeniem bezpośrednich wyborów do Rady Państwa, w dużej mierze wpłynął i na kondycję miast. Spolszczono szkolnictwo, administrację i sądownictwo, a miasta uzyskały szerokie uprawnienia. Uzyskana w 1867 r. autonomia umożliwiła restytucję sa- morządu terytorialnego i dawała impuls do mobilizacji społeczności lokalnej. Ustrój samorządu terytorialnego Galicji formował się stopniowo i w przypadku Przemyśla zakończony został ustawą z 13 III 1889 r., kiedy miasto, obok 29 innych większych środków, otrzymało osobny ustrój⁴. Posiadanie własnego samo- rządu, na czele którego stał burmistrz, stymulująco wpłynęło na kształtowanie się życia polityczno-społecznego w mieście⁵.

Rozwój samorządności nie był jedynym czynnikiem wpływającym na rozwój Przemyśla w tym czasie. Bez wątpienia proces ten związany był w dużej mierze z wykorzystaniem położenia geograficznego, dzięki któremu ośrodek był waż- nym węzłem komunikacyjnym na głównej trasie kolejowej łączącej Kraków ze Lwowem i Galicję z Węgrami (uzyskano kolejno połączenie kolejowe z Kra- kowem - w 1860 r., Lwowem - w 1861 i Budapesztem - w 1872 r). Miasto stanowiło także ważne centrum administracyjne - było siedzibą starostwa powiatowego, wydziału powiatowego, sądu obwodowego, sądu powiatowego, pro- kuratorii państwa, komisariatu policji, izby notarialnej, izby adwokackiej, urzędu powiatowego, powiatowej dyrekcji skarbu i kierownictwa regulacji Sanu. Więk- szość z tych urzędów prowadziła działalność na terenie zdecydowanie wykracza- jącym poza granice powiatu przemyskiego, co dodatkowo wzmacniało pozycję

2 Zob. m.in.: W. Szczukin, Mit szlacheckiego gniazda. Studium geokulturologiczne o klasycznej literaturze rosyjskiej, Kraków 2006, s. 22.

3 Ibidem, s. 13.

4 K. Broński, Samorząd a rozwój lokalny w dobie autonomii galicyjskiej. Doświadczenia Prze- myśla, Stanisławowa i Tarnowa, w: Rozwój przestrzenny miast galicyjskich., op. cit., s. 317-318.

5 Zob. rozdział 4 Zaangażowanie w życie polityczne i społeczne.