TENDENCJE WE WSPÓŁCZESNEJ KONSUMPCJI W DOBIE GLOBALIZACJI I WOBEC WYZWAŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Agnieszka Borowska

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

TENDENCJE WE WSPÓŁCZESNEJ KONSUMPCJI W DOBIE GLOBALIZACJI I WOBEC WYZWAŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Streszczenie

Celem rozważań jest przedstawienie trendów występujących we współczesnej konsumpcji, ukazanie znaczenia globalizacji tych zmian oraz odniesienie się do aspektu konsumpcji w kon- cepcji zrównoważonego rozwoju. W opracowaniu wykorzystano podstawową literaturę w zakre- sie obranego problemu badawczego. Korzystano głównie z wtórnych źródeł informacji, ponadto odwołano się do pierwotnych danych uzyskanych w ramach badań empirycznych realizowanych w projekcie badawczym – grant Nr 3745/B/H03/2011/40 finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. W analizie problemu badawczego wykorzystano metodę opisową. Artykuł jest przede wszystkim przeglądem literatury.

Słowa kluczowe: konsumpcja, globalizacja, zrównoważony rozwój consumption, globalisation, sustainable development.

Kody JEL: E21

Wstęp

Procesy globalizacji są widoczne w różnych obszarach życia społecznego i gospodar- czego, w tym także konsumpcji. Jeszcze w latach 80. XX w. globalizacja była rozumiana przede wszystkim jako upowszechnienie się konsumpcyjnego modelu żywienia. Jednak od ostatniej dekady XX w. i na początku XXI w. takie podejście jest zbytnim uproszcze- niem. Współcześnie globalizację należy bezwzględnie traktować jako zjawisko socjoeko- nomiczne (Orłowska Żołądkiewicz 2012, s. 18 i 19), a cechami jej procesu są: kompresja czasu i przestrzeni, dialektyczny charakter, wielowymiarowość, złożoność i wielowątko- wość, integrowanie, międzynarodowa współzależność, związek z postępem nauki, tech- niki i organizacji, oraz wielopoziomowość (Zorska 1998, s. 16-17), co z uwagi na gwał- towne kurczenie się świata, sprawia, że subiektywnie odczuwamy życie i konsumpcję jak „globalnej wioski”. Przejawem tego procesu poza globalizacją jest także równolegle zachodzący i współzależny proces, jakim jest regionalizacja. Oba są efektem znacznej internacjonalizacji życia gospodarczego i intensywnych powiązań między krajowym i międzynarodowym biznesem. Istnieje między nimi sprzężenie zwrotne - są one wzglę- dem siebie konkurencyjne (zachodzą w tym samym czasie), jak i komplementarne (trans- formują biznes ze skali krajowej na międzynarodową i globalną) (Kisiel-Łowczyc 2006, s. 222). Jednak globalizacja konsumpcji upowszechnia ofertę produktów lansowanych na rynkach światowych, prowadząc do upodabniania się wzorów spożycia i zachowań kon- sumenckich (Janoś-Krzesło, Mróz 2006, s. 203) i tworząc globalną kulturę konsumpcyjną (Bywalec 2007, s. 145), podczas gdy regionalizacja zacieśnia więzi partnerskie wśród podmiotów funkcjonujących na danym obszarze chroniąc tożsamość kulturową.

Także w Polsce, zwłaszcza po wprowadzeniu mechanizmów gospodarki rynkowej i w okresie transformacji gospodarczej, obserwowane były dynamiczne zmiany, jak i prze- nikanie na grunt krajowy wzorców konsumpcji z krajów Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, które w opinii konsumentów były przejawem luk- susu. Zatem dystans, który dzielił wówczas Polaków od przywołanych powyżej społe- czeństw był ogromny. Jednak z uwagi na integrację kraju z Unią Europejską, szybszy rozwój gospodarczy w ostatnich dwóch dekadach, występowanie zjawiska korzyści skali, permanentny postęp techniczny i technologiczny, większość dóbr i usług, w tym także konsumpcyjnych, staje się w naszym kraju powszechnymi, co zmienia nie tylko hierarchię potrzeb, ale także tworzy róźnice między klasami społecznymi wpływając i modyfikując dotychczasowe systemy wartości (Zalega 2012, s. 126).

Cel pracy, materiał źródłowy i metody badawcze

Celem rozważań jest przedstawienie na tle globalizacji trendów występujących we współczesnej konsumpcji. Pokrótce omówiono specyfikę poszczególnych procesów od- wołując się do aspektu konsumpcji w koncepcji zrównoważonego rozwoju. W opraco- waniu wykorzystano podstawową literaturę w zakresie obranego problemu badawczego.

Korzystano głównie z wtórnych źródeł informacji, odwołano się również do danych uzy- skanych w ramach badań empirycznych realizowanych w projekcie badawczym – grant Nr 3745/B/H03/2011/40 finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. W anali- zie problemu badawczego wykorzystano metodę opisową.

Globalizacja konsumpcji i jej konsekwencje

Procesy globalizacji przyczyniły się do wyodrębnienia globalnego systemu konsump- cji (Kiełczewski 2008, s. 227). Na zbliżenie stylów życia wpływ miało i nadal ma wiele czynników. Sprzyjają im między innymi: rozwój telewizji satelitarnej, sieci komputerowe i Internet, standaryzacja dóbr i usług, łatwość przemieszczania się, ujednolicanie preferencji konsumentów w skali międzynarodowej (występowanie popytu na podobne produkty typu high tech – laptopy, sprzęt audiowizualny, telefony komórkowe) ekspansja międzynarodo- wych sieci handlowych, globalizacja mediów i reklamy, powstawanie gigantycznych struk- tur dystrybucyjnych, unifikacja oferty centów handlowych (Mróz 2004, s. 158-159). Proces ten poza negatywami ma też wiele pozytywów, zwłaszcza dla najuboższych konsumentów (Kiełczewski 2004, s. 102-106). Z jednej strony postrzegany jest jako problem cywilizacyj- ny niwelujący dziedzictwo i różnorodność kulturową (Kiełczewski 2008, s. 227), a z drugiej sprawia, że dobra i usługi z uwagi na skalę i koszty produkcji stają się ogólnodostępne.

Zatem standard konsumpcji i styl życia jest celem potrzeb i decyzji zakupowych kon- sumentów (Odorzyńska-Kondek, Szymańska 2011, s. 120), kierujących się niejednokrot- nie chęcią naśladownictwa – dążących do osiągnięcia poziomu konsumpcji konsumentów krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo. Jednak Sachs podkreśla, że gdyby wszystkie kraje pragnęły osiągnąć obecny standard życia bogatych krajów, to trzeba by pięciu glo- bów ziemskich jako źródła zasobów naturalnych i gromadzenia odpadów w służbie wzro- stu gospodarczego. Co więcej, obecnie 20% ludności świata zużywa aż 80% globalnych zasobów. Ta dysproporcja pogłębia się, oddalając podmioty gospodarcze, w tym konsu- menta od konsumpcji zgodnej z zasadami zrównoważonego rozwoju. O zrównoważonym poziomie konsumpcji mówimy wówczas, gdy konsumujemy dobra materialne i usługi

w stopniu wystarczającym by zaspokoić podstawowe potrzeby i osiągnąć wyższą jakość życia, minimalizując zużycie zasobów naturalnych, materiałów szkodliwych dla środo- wiska powstających na wszystkich etapach produkcji (Rok 2004, s. 75), nie ograniczając jednocześnie praw następnych pokoleń do takiej konsumpcji¹. Przy tak szeroko i wielo- aspektowo rozważanej trwałości i zrównoważonym rozwoju, konsumpcja będzie odgry- wała ważną rolę zwłaszcza w takich obszarach jak: niwelowanie dysproporcji niedostatku głodu i niedożywienia, umożliwienie kreowania warunków mieszkaniowych poprzez roz- wój budownictwa, poprawa i powszechna dostępność do opieki zdrowotnej oraz oświaty, czy wykorzystanie efektywniejsze źródeł energii (Szczepański 2006, s. 58-74). Jednak A. Olejniczuk-Merta poddaje pod dyskusję, czy możliwe jest uzyskanie trwałego i zrów- noważonego rozwoju konsumpcji. Wskazując, że zapewnienie harmonii między chociaż- by sferą wytwarzania i konsumpcji nie jest łatwe z uwagi na otaczające realia i czynniki je warunkujące. Podkreśla, że przecież zachodzą immanentne procesy pomiędzy wzajem- nym i dwustronnym oddziaływaniem obu sfer gospodarowania. Zaś B. Piontek (2002, s. 14), stwierdza, że efekty konsumpcji ujawniają się w długim czasie i ich osiągnięcie w swych założeniach trwałości i zrównoważenia są na tyle trudne i skomplikowane, że raczej niemożliwe do osiągnięcia w krótkim, a nawet średnim okresie.

Nowe zjawiska we współczesnej konsumpcji

Upowszechnianie się w naszym codziennym życiu, czy to w sposób uświadomiony, czy nieuświadomiony, globalnych zjawisk ma zarówno zalety, jak i wady. Z jednej stro- ny, stwarza dostęp (niemalże w tym samym czasie) do produktów najnowszej generacji bez zapóźnień czaso-przestrzennych, ułatwia życie, pozwala na większą swobodę i mo- bilność, a z drugiej strony, ukazuje dysproporcje i ograniczenia w dostępnie do niejedno- krotnie tych samych – nie koniecznie prestiżowych, a przede wszystkim podstawowych dóbr i usług (tj. woda, żywność, edukacja, ochrona zdrowia itp.). Przyspieszone procesy urbanizacji, większa aktywność zawodowa ludności, w tym kobiet, migracja ludności ze wsi do miast, rozwój i dostęp do osiągnięć cywilizacyjnych sprawiają, przede wszyst- kim w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, że codzienne życie staje się łatwiejsze i przyjemniejsze. Jednak na świecie są ogromne obszary biedy i ubóstwa, a dystrybucja zysków była i jest nadal nierówna, i nie w ramach społeczeństw, ale przede wszystkim między nimi. Dlatego też odwołując się do koncepcji zrównoważonego rozwoju, w tym konsumpcji, trudno jest z uwagi na jej wieloaspektowość uznać, że w najbliższej przyszło- ści nastąpi znaczące niwelowanie różnic – zwłaszcza ekonomicznych czy społecznych, w mikro- i makroskali. Jednak działania podejmowane na poziomie regionalnym, krajo- wym i międzynarodowym w zakresie dążenia do spełnienia warunków zrównoważonego

1 W tej koncepcji gospodarka, środowisko a przede wszystkim społeczeństwo (konsumenci) współwystępują jako zintegrowany kompleks rozwojowy. Dlatego trwała i zrównoważona konsumpcja wiąże się z takim korzystaniem przez konsumentów z dóbr i usług, które podnosząc jakość życia społeczeństwa jednocześnie równoważy konsumpcję w wielu aspektach - ekonomicznym, ekologicznym, społecznym, psychologicznym, demograficznym, przestrzennym i czasowym.

Wymiar ekonomiczny odnosi się do poprawnych i pożądanych proporcji między konsumpcją bieżącą i przyszłą, ekologiczny skierowany jest na maksymalizację użyteczności konsumpcji przy zachowaniu jej użyteczności i jakości zasobów naturalnych oraz środowiska naturalnego. Wymiar społeczny odwołuje się do postrzegania konsumpcji jako dostępnej dla wszystkich społeczeństw globu dziś i jutro na poziomie pożądanym, psychologiczny ujmuje konsumpcję jako czynnik wzrostu jakości życia, demograficzny wyraża uwarunkowania nie stanowiące trwałej bariery jej wzrostu.

Natomiast przestrzenny obejmuje wszystkie kontynenty nie narusza ich harmonii, podczas gdy czasowy odwołuje się do łączenia wszystkich powyżej wymienionych w perspektywie nieograniczonej. Patrz szerzej: Olejniczuk-Merta (2007, s. 74-83); Kiełczewski (2006, s. 75).

rozwoju powinny uwzględniać wielowymiarowość, złożoność i wielowątkowość procesu, jego horyzontalny długookresowy charakter.

Sferę konsumpcji cechuje koegzystencja dwóch odmiennych kierunków jej rozwoju - jeden przejawia się w konsumeryzmie, drugi wiąże się ze świadomą działalnością na rzecz trwałej i zrównoważonej konsumpcji (Bywalec, Rudnicki 2002, s. 54-137). Mimo że glo- balizacja tworzy obecnie dominujący, historyczny megatrend, nie obejmuje on wszystkich państw i narodów w jednakowym stopniu. Poza procesami regionalizacji i fragmentaryza- cji, zachodzą także zjawiska integracji i wyłączenia. Globalizacja prowadzi niejednokrotnie do unifikacji konsumpcji, która sprawia, że ludzie coraz częściej poszukują niekonwencjo- nalnych produktów (o wysokiej jakości i elitarnych – jeśli na nie ich stać), które odróżnia- ją ich od innych lub sprawiają, że przez ich posiadanie, użytkowanie identyfikujemy się z daną grupą. Są także konsumenci, którzy ostentacyjnie negują takie konsumpcyjne za- chowania marginalizując akty zakupu lub wręcz eliminując z niego zbędne dobra i usługi (minimalizując konsumpcję). Te procesy są widoczne również w Polsce. Początkowy etap absorpcji wszystkiego co zachodnie przy nienasyconych potrzebach mamy już za sobą (lata 90. XX w.), ale pozostałe przemiany we wzorcach konsumpcji z uwagi na nowe style bycia i życia ukazują charakter dwubiegunowych zmian (zwłaszcza różnice są identyfiko- walne wśród młodych (Olejniczuk-Merta 2011, s. 109-131) czy starszych konsumentów, tak między- i wewnątrzpokoleniowo, ze względu na status społeczny, czy ekonomiczny).

Z jednej strony obserwujemy popularyzację kultury masowej i mcdonaldyzację (Ritzer 2005, s. 35), westernizację, amerykanizację, kalifornizację, cocacolizację czy hamburge- ryzację (Bywalec 2002, s. 137), z drugiej dążenie do kultywowania tradycji lokalnych i re- gionalnych, ochronę dziedzictw kulturowego. Mimo tych skrajnych zachowań występują także pośrednie obszary postępowań przez konsumentów selektywnego dostosowywania zakupu dóbr i usług (w miarę możliwości, upodobań czy mody) do potrzeb. Ciekawym zjawiskiem, nie obserwowanym w makroskali, jest stopniowe, ale systematyczne doko- nywanie wyborów koszyka konsumpcyjnego opartego na patriotyzmie narodowym, lo- jalności wobec krajowych producentów i ich produktów (Zalega 2012, s. 128). Innymi wartymi podkreślenia zmianami, zarówno w poziomie, jak i strukturze konsumpcji, są:

kosmopolityzm konsumencki, internacjonalizacja konsumpcji, ekokonsumpcja, domocen- tryzm, dekonsumpcja, czy konsumeryzm. Mogą one być w opozycji względem siebie (jak:

homo- czy heterogenizacja konsumpcji), ale także uzupełniać się. Konsumpcja dzisiaj, oznacza coś więcej niż tylko nabywanie, posiadanie i użytkowanie – staje się sposobem tworzenia przez jednostki własnej tożsamości i stwarza postawy do dalszego jej rozwoju (Figiel 2004, s. 33; Olejniczuk-Merta 2007, s. 74-83). Pomimo, że Polacy uznawani byli do niedawna za „konserwatystów dietetycznych” to wzrasta zainteresowanie z ich strony dietetyką, ekologią, tradycją, regionem i regionalizmem (Kiełczewski 2008, s. 141). Eko- logizacja konsumpcji polega na zahamowaniu negatywnych procesów degradujących śro- dowisko naturalne, poprzez taką modyfikację konsumpcji, aby jej negatywne efekty były jak najmniejsze. Modyfikacja ta miałaby się przejawiać przede wszystkim w racjonalnej konsumpcji, ograniczającej dobra nieodnawialne i tworzące groźne odpady. Przejawem ekologizacji konsumpcji jest także spożywanie dóbr ekologicznych, co wyraża się przez ekokonsumpcję, zwaną także zieloną konsumpcją. Ekokonsumpcja jest demonstracją pro- ekologicznych postaw konsumentów, nabywających produkty „wprost z pola, natury”, np. wytworzone bez chemicznych dodatków. Preferowane są artykuły poddające się np.

biodegradacji, recyklingowi i in. Świadomość ekologiczną kształtują, zatem postawy kon- sumentów, którzy deklarują unikanie zbędnych czy niepotrzebnych zakupów. W obecnym świecie ciekawym przykładem zachowania konsumentów jest domocentryzm. Z jednej strony, to swoistego rodzaju ucieczka w prywatność, zacisze własnego mieszkania, które staje się azylem bezpieczeństwa, a z drugiej strony, konieczność. Zachowanie tego rodzaju

jest rozpowszechnione zwłaszcza wśród osób, które mogą wykonywać pracę zawodową w domu. Kosmopolityzm konsumencki jest natomiast postawą zorientowaną na osiąganie osobistych korzyści wynikających z użytkowania danego produktu zaspokajającego daną potrzebę. Internacjonalizm konsumencki można dostrzec zwłaszcza w krajach słabiej roz- winiętych gospodarczo, bowiem przejawia się on tym, że na rynku występuje niedobór towarów i usług, a te które są w ofercie cechuje według konsumentów niższa jakość niż wyrobów zagranicznych. Toteż zagraniczne cieszą się ze strony nabywców większym po- pytem, wyznaczając jednocześnie status społeczny i materialny posiadacza.

Natomiast omawiając dekonsumpcję, warto zwrócić uwagę na to, że jest ona świa- domą postawą konsumenta preferującego jakość nad ilością zakupionych towarów. De- konsumpcja polega na ograniczeniu zakupów do rozmiarów racjonalnych wynikających z indywidualnych, fizycznych i psychicznych potrzeb konsumenta. Czynnikami wpływa- jącymi na postępującą dekonsumpcję jest narastanie znużenia i rozczarowania wysoką konsumpcją, traktowanie jej jako środka do życia, serwicyzacja i dematerializacja kon- sumpcji oraz ochrona środowiska naturalnego. Dekonsumpcja może przejawiać się w do- browolnym ograniczaniu spożycia i dążeniu do zaspokajania potrzeb niematerialnych, wyższego rzędu. Jest ona w opozycji do konsumeryzmu - dążeniu do tego, by „mieć, a nie być” przekraczając zdroworozsądkowe i racjonalne potrzeby konsumentów. Podczas gdy konsumpcja świadoma, przedstawia konsumentów jako podmioty mogące kreować akceptowane wzorce zachowań zorientowane na aspekty zdrowotne, ekologiczne i home- ostazę konsumpcji.

Homogenizacja konsumpcji, inaczej ujednolicenie, to swoistego rodzaju konsekwen- cja globalizacji, wzrostu mobilności ludzi w wymiarze przestrzennym oraz społeczno- -zawodowym, procesu urbanizacji, rozwoju Internetu i telefonii bezprzewodowej, dzięki którym można szybko i łatwo upodabniać style życia różnych grup. Przeciwstawna do niej jest heterogenizacja konsumpcji – czyli różnicowanie, któremu sprzyja indywidualizacja stylu życia, tworzenie subkultur, rozwój demokracji, wytwarzanie zróżnicowanych przed- miotów, wzrost mobilności przedmiotów konsumpcji. Hybrydyzacja konsumpcji (Toffler 1997) następuje dzięki wykorzystaniu nowoczesnych urządzeń i produktów ułatwiających komunikację (np: samochody, komputery, Internet), dotyczy to także ubrań, produktów spożywczych (hamburger) i in. Hannerz uznaje (Zalega 2012, s. 128), że jest ona konse- kwencją kreolizacji lub hybrydyzacji kultury (kultury silniejsze mieszają się z słabszymi) – dominacji określonych wzorców kulturowych. Konsumpcjonizm przejawia się w po- staci permanentnej substytucji i wypierania jednych dóbr konsumpcyjnych przez inne, jego skrajnym przejawem jest shopoholizm, (konsumpcyjna bulimia), kupowanie więcej, ponad potrzeby zaspokajające deficyt lub brak konsumenta. Dematerializacja konsumpcji oznacza zwiększenie znaczenia niematerialnych aspektów konsumpcji (wzrostu udziału wydatków na usługi niematerialne takie jak informacja, wiedza, przeżycia estetyczne, po- prawa zdrowia) i przejawia się w serwicyzacji konsumpcji oraz antropomorfizacji. Pierw- sza odnosi się do sytuacji, gdy wzrasta udział usług w strukturze konsumpcji, podczas gdy druga do poszukiwania w dobrach i usługach konsumpcyjnych różnorodnych znaczeń i wartości niematerialnych, wyrażających w ich mniemaniu odmienność, sens pozamate- rialnego życia. Dynamiczny rozwój usług spowodował, że kolejne zjawisko przeniosło się do sfery konsumpcji. Przyczyną jego wystąpienia jest podział pracy, postęp cywilizacyjny, zwłaszcza humanizacja i intelektualizacja życia ludzkiego, jego wydłużenie, wzrost liczby ludzi (a w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo osób „starych” 65+, szybki rozwój wytwarzania i użytkowania dóbr materialnych oraz substytucja niektórych dóbr i usług.

Democentryzację konsumpcji interpretuje się jako przenoszenie konsumpcji z miejsc publicznych do domu, czyli miejsca uważanego za miejsce życia rodzinnego, towarzy-

skiego, odpoczynku. Z kolei prywatyzację można rozumieć dwojako: jako proces zamiany konsumpcji publicznej w prywatną, tzw. komercjalizacja lub jako proces indywidualizacji konsumpcji. Zaś prosumpcja, określana mianem inteligentnej (innowacyjnej) konsumpcji, definiowana jest jako łączenie procesów konsumpcji i produkcji, na własny użytek. Po- lega na tym, że zarówno producent jest konsumentem przez wchodzenie konsumpcji do procesu produkcji, jak i konsument jest producentem w momencie, gdy produkcja włącza się do konsumpcji. Na proces prosumpcji ma wpływ wzrost czasu wolnego, możliwość wykonywania pracy w domu, rozwój i upowszechnianie edukacji itp.

Różnorodność i charakter dotychczas omówionych nowych zjawisk i trendów w za- chowaniach konsumentów ukazują złożoność przemian zachodzących w sferze kon- sumpcji. Jednak należy podkreślić, że konsumenci zwracają coraz większą uwagę i dbają nie tylko o zdrowie, ale i o wygląd zewnętrzny, czego przejawem jest stosowanie m.in.:

różnorodnych diet, uprawianie aktywnego trybu życia, zmiana nawyków żywieniowych, wkomponowanie w posiłki produktów bezpiecznych dla zdrowia, suplementów diety, artykułów wygodnych w przygotowaniu i oszczędzających czas oraz funkcjonalnych, do- stępnych w dobrze rozwiniętej w kraju sieci sprzedaży detalicznej. Tempo życia, a także dążenie do wyższego jego standardu ukazuje niejednokrotnie hedonistyczną konsumpcję Polaków. Nie jest to cecha przypisana do jednej grupy społecznej, charakteryzuje zarówno młode, jak i starsze pokolenie. Pierwsze – z uwagi na otaczającą je naturalną rzeczywi- stość, drugie w chęci zaspokojenia potrzeb wcześniej nieosiągalnych, a możliwych do zrealizowania obecnie. Poza cechami behawioralnymi, wpływającymi na nowe zachowa- nia konsumentów, znaczącą rolę odgrywają te o charakterze społeczno-ekonomicznym.

Niewątpliwie istotne znaczenie odgrywają przemiany w demografii i socjologii rodziny, w strukturze gospodarstwa domowego i rolach pełnionych przez jego członków. Duże znaczenie ma starzejące się społeczeństwo i rosnący odsetek indywidualnych decyzji na rynku tzw. singli. Zmiany priorytetów, wyznawanych wartości czy oczekiwań życiowych w zależności od płci, wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, a także sta- tusu społecznego i dochodowego dają odzwierciedlenie w zachowaniach konsumenckich.

Procesy te odzwierciedlają globalny charakter współczesnego rozwoju społeczno-gospo- darczego, a efekty są widoczne w przypadku procesów gospodarowania, w tym ostatniego etapu – konsumpcji.

Podsumowanie

Globalizacja konsumpcji ma zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Ich ska- la i zakres zależą od rozwoju gospodarczego kraju. Niemniej, przy zachodzących dyna- micznie procesach globalnych zmian w sferze konsumpcji podkreśla się znaczenie ni- welowania dysproporcji społeczno-ekonomicznych ludności świata, a szans upatruje się w koncepcji zrównoważonego rozwoju, w tym także konsumpcji w mikro- (jednostki), makro- (zbiorowości, społeczeństwie) i mezoskali. Nowa konsumpcja², przejawiająca się inną jakościowo konsumpcją, zarówno w odniesieniu do środków jak i sposobów zaspo- kajania potrzeb (Bywalec 2007; Kryk 2011), jest odzwierciedlona w zachowaniach kon- sumentów. Można uznać, że przeobrażenia we współczesnej konsumpcji odbywają się na wielu płaszczyznach i nie są jednokierunkowe. Ukazują złożoność procesów i zjawisk sprzyjając rozwojowi nowych zachowań i ograniczając dotychczas występujące. Orien- tacja w nowej sytuacji z możliwością zrozumienia zasad czy mechanizmów tej rzeczywi-

2 Trudno jest określić dokładne ramy czasowe, ale najczęściej podaje się, że ma miejsce w ostatnich dekadach XX w. (lata 70.) i na początku XXI W.

stości gospodarczej sprawia, że konsument stale kształtuje i dostosowuje się do kolejnych wyzwań obecnych na rynku.

Bibliografia

Bywalec Cz. (2007), Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bywalec Cz., Rudnicki L. (2002) Konsumpcja, PWE, Warszawa.

Figiel A. (2004) Etnocentryzm konsumencki. Produkty krajowe czy zagraniczne, PWE, Warszawa.

Janoś-Kresło M., Mróz B. (2006), Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, SGH, Warszawa.

Kiełczewski D. (2008), Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Kiełczewski D. (2006) Konsumpcja a perspektywy zrównoważonego rozwoju, (w:) Janoś-Kresło M. (red.), Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, SGGW, Warszawa.

Kiełczewski D. Globalizacja (2004), Konsumpcji a rozwój zrównoważony, (w:) Bocian A.F. (red.), Rozwój regionalny a procesy globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Biały- stok.

Kisiel-Łowczyc A.B. (2006), Procesy międzynarodowej integracji gospodarczej ich znaczenie dla współczesnej gospodarki światowej, (w:) Oziewicz E. (red.), Przemiany we współczesnej go- spodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kryk B. (2011), Konsumpcja zrównoważona a proekologiczne style życia, „Studia i Materiały Pol- skiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą”, nr 51.

Mróz B. (2004), Big Mac kontra Fiie Gras: globalizacja konsumpcji w ujęciu porównawczym,

„Ekonomista”, nr 1.

Odorzyńska-Kondek J., Szymańska A. (2011), Proinnowacyjne zachowania konsumentów-uwa- runkowania i metody badań, (w:) Olejniczuk-Merta A. (red.), Konsumpcja w Polsce w 2011 r., Raporty, IBRKK, Warszawa.

Olejniczuk Merta A. (2011), Zachowania młodych konsumentów w świetle teorii zachowań konsu- menckich, (w:) Olejniczuk-Merta A. (red.), Konsumpcja w Polsce w 2010 r., Raporty IBRKK, Warszawa.

Olejniczuk-Merta A. (2007), Trwała, zrównoważona konsumpcja cel realny czy nieosiągalny, (w:) Konsumpcja a rozwój gospodarczy, IBRKK, Warszawa.

Orłowska R., Żołądkiewicz K. (red.) (2012), Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, PWE, Warszawa.

Piontek B. (2002), Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa.

Ritzer G. (2005), Makdonaldyzacja społeczeństwa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A., Warszawa.

Rok B. (2004), Partnerstwo społeczne jako podstawa polityki gospodarczej UE, (w:) Bogumił A., Greniewski M. J., Greniewski P., Krzyżanowski L. J., Rok B., Waloszczyk K. Zrównoważony rozwój, Wyższa Szkoła Menadżerska SIG, Warszawa.

Szczepański M.S. (2006), Między rozwojem i regresem społecznym. Próba interpretacji pojęć, (w:) Janoś-Kresło M. (red.), Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, SGGW, Warszawa.

Toffler A. (1997), Trzecia fala, PIW, Warszawa.

Webster’s Third New Internationaln Dictionary of the English Language, (1961), Unabridged, Mwrriam-Webster, Encyclopaedia Britannica, London.

Zalega T. (2012), Konsumpcja. Determinanty. Teoria. Modele, PWE, Warszawa.

Zorska A. (1998), Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Trends in Contemporary Consumption in the Time of Globalisation and in the Face of the Challenges of Sustainable Development

The article aims to present trends in contemporary consumption, to show the importance of the globalised changes and to discuss the consumption issue within the concept of sustainable develop- ment. The author made use of core references concerning the issue, chiefly including secondary information sources. Moreover, primary data were quoted which were obtained during the empiri- cal research implemented in the research project No. 3745/B/H03/2011/40 funded by the National Science Centre. Descriptive and statistical methods were used for the problem analysis.

Key words: consumption, globalisation, sustainable development.

JEL codes: E21

Тенденции в современном потреблении в эпоху глобализации и перед лицом вызовов устойчивого развития

Резюме

Цель статьи – представить тренды, выступающие в современном потреблении, показать значение глобализации изменений, а также отнестись к аспекту потребления в концепции устойчивого развития. В разработке использовали основную литературу в области избран- ной исследовательской проблемы. Пользовались прежде всего вторичными источниками ин- формации, кроме того ссылались на первичные данные, полученные в рамках эмпирических исследований, реализуемых в исследовательском проекте – грант № 3745/B/H03/2011/40, финансируемом за счет средств Национального центра науки. В анализе исследовательской проблемы использовали описательный метод. Статья представляет собой прежде всего обзор литературы.

Ключевые слова: потребление, глобализация, устойчивое развитие.

Коды JEL: E21

© All rights reserved