ER(R)GO
Agnieszka Rzepa
Szum na ͓ʉczach. Kanadyjskie re-wizje:
postkolonializm, TransKanada
i Pierwsze Narody
W latach dziewiĊüdziesiątych XX wieku jednym z najwaĪniejszych ele-mentów reÀ eksji kulturowej i literackiej dotyczącej Kanady, równolegle do siĊgającej lat osiemdziesiątych dyskusji na temat wielokulturowoĞci, staáa siĊ kwestia usytuowania tego kraju wobec dyskursów postkolonialnych1.
Pierw-sze lata nowego wieku przyniosáy wstĊpny konsensus dotyczący specy¿ ki kanadyjskiego postkolonializmu, takĪe literackiego, i dalsze przesuniĊcie dyskursu krytycznego w stronĊ inspirującej koncepcji TransKanady. Wizja TransKanady, czy teĪ raczej dalsza re-wizja Kanady, jest wspierana i tworzo-na miĊdzy innymi poprzez rozpoczĊty kilka lat temu „TransCatworzo-nada Project”, zainicjowany przez Smaro Kamboureli i Roya Miki, a realizowany przez „TransCanada Institute” (University of Guelph), którym kieruje Kamboureli. Seria konferencji, seminariów, publikacji i podobnych przedsiĊwziĊü skáada-jących siĊ na dziaáalnoĞü Instytutu to, zgodnie z deklaracjami jego twórców, projekt futurystyczny mający na celu rewitalizacjĊ badaĔ nad literaturą ka-nadyjską i powiązanych z nią dyskursów. Projekt nie tylko Ğwietnie wpisuje siĊ w nowe nurty dyskusji dotyczącej tej tematyki, ale ma realne ambicje ksztaátowania ich. TransKanada istnieje w postaci wielowątkowej dyskusji na temat licznych, zazĊbiających siĊ związków miĊdzy literaturami i kul-turami Kanady, strukkul-turami oraz zjawiskami akademickimi, paĔstwowy-mi i globalnypaĔstwowy-mi. ReÀ eksja na temat literatury kanadyjskiej zyskuje wypaĔstwowy-miar post- i transpaĔstwowy, odnosi siĊ do kontekstu globalizacji: to radykalna zmiana w stosunku do dotychczasowego silnego zakotwiczenia kanadyjskiej krytyki literackiej w dyskursie narodowym i jednoczeĞnie twórcza konty-nuacja dyskusji związanej z obecnoĞcią postkolonializmu, hybrydycznoĞci, wielonarodowoĞci, transkulturowoĞci w Kanadzie. Dobry obraz kierunku zmian daje ksiąĪka bĊdąca owocem pierwszej konferencji zorganizowanej przez „TransCanada Institute” i zatytuáowana Trans.Can.Lit.: Resituating the
Study of Canadian Literature. Nie zmienia siĊ jednak wyraĨna preferencja
kanadyjskiej krytyki literackiej do uwypuklania powiązaĔ i interakcji miĊ-dzy literaturą a paĔstwem i Īyciem publicznym oraz kontekstem instytucjo-nalnym. Jak piszą Kamboureli i Miki: „literatura funkcjonuje jako sfera debat publicznych, ale nigdy nie jest z nimi w peáni zharmonizowana, dziĊki czemu ukazuje granice kulturowej wiedzy i polityki”2.
ChociaĪ aspekt transkulturowy jest tylko jednym z wielu aspektów pro-jektu TransKanady, odgrywa on znaczącą rolĊ w dyskusjach ksztaátujących projekt ze wzglĊdu na zewnĊtrzne i wewnĊtrzne uwarunkowania tak literatury kanadyjskiej, reÀ eksji nad tą literaturą, jak kultury kanadyjskiej w ogóle. Dla postnarodowoĞciowych i globalizacyjnych ambicji TransKanady odpowied-nia wydawaü siĊ moĪe w szczególnoĞci propozycja pojmowaodpowied-nia transkulturo-woĞci, wypracowana przez Wolfganga Welscha. Welsch oddziela toĪsamoĞü narodową od kulturowej i káadzie nacisk na fakt, Īe transkultura nie oznacza homogenizacji kulturowej, natomiast zasadza siĊ na istnieniu „sieci trans-kulturowych”: wewnĊtrznie záoĪonych, áączących „swojskoĞü” i „obcoĞü” struktur kulturowych, które zazĊbiają siĊ, wykazując tak podobieĔstwa jak i znaczące róĪnice. „Logika procesów transkulturowych” w naturalny spo-sób „obejmuje aspekty globalne i lokalne, uniwersalistyczne i partykularne”3.
Takie podejĞcie pozwala na zarzucenie czĊstokroü krytykowanej konstrukcji Kanady wielokulturowej jako „mozaiki” i skupienie siĊ na nieograniczonej paĔstwowo czy etnicznie sieci dynamicznych poáączeĔ miĊdzy kulturami. Takie podejĞcie lepiej odpowiada wewnĊtrznej dynamice spoáecznej i literac-kiej Kanady i jej powiązaniom ze Ğwiatem zewnĊtrznym.
Nowy „transkanadyjski” dyskurs komplikują jednak kwestie związane z politycznymi, kulturowymi i literackimi konsekwencjami obecnoĞci ludno-Ğci rodzimej (Pierwsze Narody, Metysi, Inuici) w Kanadzie. Zmiany ogólne-go, globalnego kontekstu, kryzys tradycyjnej koncepcji paĔstwa narodowego i tendencja do powstawania „sieci transkulturowych” nie zmieniáy statusu tej ludnoĞci, która – wedáug wáasnej percepcji – pozostaje w relacji podlegáo-Ğci kolonialnej wobec struktur narodowych istniejących w byáych koloniach osadniczych Ameryki Póánocnej, a wiĊc w Kanadzie i USA. Ta specy¿ ka Ka-nady jako kraju Drugiego ĝwiata4 ma zasadnicze znaczenie dla nowej wizji
kultury i literatury „transkanadyjskiej”, wymuszając powrót do rozumienia „trans” wypracowanego przez teorie postkolonialne, a moĪe nawet przekre-Ğlając ambicje TransKanady do wyjĞcia poza dyskurs postkolonialny, jeĞli uznamy sáusznoĞü stwierdzenia Leeli Gandhi, Īe „’postkolonialnoĞü’ … to tylko inna nazwa globalizacji kultur i historii”.5
Kanada w tym rozumieniu pozostaje (post)kolonialnym „obszarem kon-taktu”, gdzie kontakt miĊdzy kolonizatorem i kolonizowanym moĪe byü trak-towany jako „wspóáobecnoĞü, interakcja, zazĊbiające siĊ sposoby pojmowania i dziaáania, czĊsto w warunkach radykalnie asymetrycznych relacji wáadzy”6.
Jest to wiĊc jednoczeĞnie z de¿ nicji obszar transkulturowy, na którym w wy-niku wzajemnego oddziaáywania kultur powstają nowe zjawiska kulturowe i struktury toĪsamoĞci. Mary Louise Pratt, tworząc koncepcjĊ „obszaru kon-taktu”, wychodzi jednak od pojĊcia transkulturowoĞci stworzonego w latach
czterdziestych XX wieku przez Fernanda Ortiza, kubaĔskiego antropologa, które tylko czĊĞciowo odpowiada wypracowanym wspóáczeĞnie rozumieniom tego pojĊcia. Ortiz proponowaá termin „transkulturacja” jako adekwatniej niĪ „akulturacja” i „dekulturacja” opisujący proces „niezwykle záoĪonych trans-mutacji kultury”7 na Kubie (oraz w Ameryce jako takiej8) w wyniku
histo-rycznego procesu przenikania siĊ róĪnorodnych kultur. Jego koncepcja, jak wskazuje John Beverly, byáa zakotwiczona w dyskursie paĔstwa narodowego, który wspieraáa, i opieraáa siĊ na ideale stworzenia wyraĨnie zarysowanej toĪsamoĞci narodowej9: ideale, poza który TransKanada próbuje wyjĞü.
Koncepcja „obszaru kontaktu” pozwala jednak na nowe spojrzenie na (post)kolonialną KanadĊ i literaturĊ kanadyjską, wymuszając nie tylko sku-pienie na twórczych interakcjach transkulturowych, ale takĪe nową Ğwiado-moĞü faktu, Īe kolonializm stanowi dla nich staáy i nieunikniony kontekst. ChociaĪ wiĊc najwyraĨniej gáówny wysiáek debaty na temat TransKanady nakierowany jest na wpisanie Kanady i literatury kanadyjskiej w róĪnych znaczeniach (w szczególnoĞci jako dyscypliny akademickiej) w dyskurs glo-balizacyjny i „planetarny”10, musi siĊ to odbywaü przy jednoczesnej
konty-nuacji problematyki związanej z debatą postkolonialną. Przykáadowo Diana Brydon, pisząc, Īe literatura ma za zadanie rozplątywaü i pruü tkaną przez paĔstwo materiĊ – poddawaü krytyce, analizowaü, proponowaü zmiany11 –
konkluduje wreszcie, Īe gáównym zadaniem kanadyjskiej krytyki literackiej jest jednoczesne „odczytywanie literatury kanadyjskiej w kontekstach global-nych i w odniesieniu do problemów ludnoĞci rodzimej”12. Tak jak w jednym
ze swoich wczeĞniejszych tekstów przypomina, Īe ani Kanada jako paĔstwo, ani literatura kanadyjska jako dyscyplina nie dokonaáy rozrachunku z kolo-nialną przeszáoĞcią i jej wspóáczesnymi konsekwencjami, Īe unikają „polityki odpowiedzialnoĞci” i nie wytyczyáy drogi wiodącej do dekolonizacji13.
Pozycja ludnoĞci rodzimej wobec tych dwóch wymienionych modeli trans-kulturowoĞci i rozwaĪaĔ „transkanadyjskich” jest szczególna. Bez wzglĊdu na faktycznie zachodzące procesy transkulturowe przedstawiciele Pierw-szych Narodów w Kanadzie czĊstokroü nie są zainteresowani podkreĞla-niem – szczególnie na forum politycznym – transkulturowych aspektów ani wáasnych kultur i literatur, ani kultury i literatury kanadyjskiej, przyjmując strategiczny esencjalizm jako podejĞcie pozwalające na zaznaczanie odmien-noĞci kultur i literatur tubylczych oraz walkĊ o prawa ludodmien-noĞci tubylczej w ramach istniejących struktur paĔstwowych, które jednoczeĞnie negują, podobnie jak nie uznają granic przecinających tradycyjnie naleĪące do nich terytoria. PrzynaleĪnoĞü paĔstwowa, w przeciwieĔstwie do przynaleĪnoĞci plemiennej, dla wielu nie stanowi istotnego elementu ich toĪsamoĞci. ChociaĪ nie są w stanie uniknąü kontaktu z biaáą kulturą i oprzeü siĊ procesom
trans-kulturowym, wielu przedstawicieli Pierwszych Narodów podziela zapewne zdanie Lee Maracle, kanadyjskiej pisarki, która de¿ niuje związek miĊdzy bia-áymi i Saliszami w kategoriach związku istniejącego miĊdzy drapieĪnikiem i jego o¿ arą. Maracle dodaje co prawda, Īe o¿ ara, która ceni sobie i zacho-wuje bezpieczną odlegáoĞü od drapieĪnika, moĪe wiele siĊ od niego nauczyü: ustosunkowując siĊ do samej obecnoĞci „drapieĪnika”, analizując jego za-chowanie i „wewnĊtrzną dynamikĊ”, o¿ ara odkrywa jego naturĊ14. Niemniej
bezpieczny dla Pierwszych Narodów związek miĊdzykulturowy wynikający z katastrofy podboju opiera siĊ, zdaniem pisarki, na unikaniu bezpoĞredniego kontaktu kulturowego, który niesie z sobą Ğmiertelne zagroĪenie.
JednoczeĞnie w tym samym tekĞcie zamieszczonym w zbiorze Trans.
Can.Lit. Maracle przedstawia wizjĊ transformacji stosunków miĊdzy kulturą
tubylczą i kanadyjską (którą nazywa kulturą Diaspory). Stanowi ona postu-lat przyszáoĞciowy, powiązany z nadzieją na powolne, wspólne rozplątywanie sieci kolonialnych zaleĪnoĞci i uwarunkowaĔ, na znajdowanie punktów stycz-nych: „áączy”, które pozwolą na „wyobraĪenie sobie drogi od separacji do po-áączenia”, a wreszcie do wolnoĞci15. Wizja Maracle opiera siĊ na tradycyjnej
koncepcji opowieĞci („story”) w kulturze Saliszów, a takĪe na procesie jej od-bioru i analizy. Jest to w istocie proces zdobywania gáĊbszej wiedzy o sobie i o Ğwiecie, pozwalający na zapoczątkowanie wewnĊtrznych oraz zewnĊtrz-nych przemian, stąd autorka okreĞla ten proces za pomocą angielskiego sáowa „study”. „Opowiadacz” przekazuje opowieĞü, ale nie narzuca sáuchaczom jej interpretacji czy wybranego punktu widzenia; peáni rolĊ przewodnika w pro-cesie analizy, zakáadając, Īe wszelkie wnioski wyciągniĊte przez sáuchaczy są prawomocne, mają swoje miejsce w caáoĞci bytu. Celem jest wyjĞcie poza róĪ-norakie uwarunkowania indywidualne i kulturowe, uzyskanie niczym niezmą-conej holistycznej wizji bytu („being”) i zjawisk, których jednak z zaáoĪenia nie moĪna caákowicie zrozumieü; a w konsekwencji zapoczątkowanie przemiany indywidualnej i spoáecznej opartej na tej wizji. Maracle opisuje wiĊc w istocie projekt dekolonizacji poprzez dyskurs oparty na koncepcji bytu wyznawanej przez Pierwsze Narody; projekt, którego zaáoĪenia dzielą takĪe inni pisarze, myĞliciele i dziaáacze z jej krĊgu kulturowego. CzĊstokroü proponuje siĊ po-wrót do ontologii, epistemologii i procesów twórczych charakterystycznych dla Pierwszych Narodów i generalnie ludnoĞci rodzimej jako jedyną strategiĊ dającą nadziejĊ na przezwyciĊĪenie „mentalnoĞci kolonialnej i struktur kolo-nialnych, które nadal istnieją we wszystkich spoáeczeĔstwach i paĔstwach”, realizacjĊ wizji postkolonializmu jako „poĪądanej przyszáoĞci” oraz na oparcie siĊ „tendencjom neokolonialnym”, jak ujmuje to Marie Battiste16.
Taka re-wizja Kanady oparta na fundamentalnej zmianie dominującego Ğwiatopoglądu oraz praktyki kulturowej, odbywająca siĊ miĊdzy innymi
po-przez specy¿ czną praktykĊ literacką, zakáada wspóápracĊ i akceptacjĊ Kana-dyjczyków naleĪących do wiĊkszoĞci etnicznej i kulturowej, jednak inicjatywa skáadana jest w rĊce ludnoĞci rodzimej, przy uwzglĊdnieniu szczególnej roli pisarza. W ten sposób literatury ludów rodzimych obdarzone zostają misją, której nie moĪe dzieliü literatura wiĊkszoĞciowa. BezradnoĞü wiĊkszoĞciowej literatury kanadyjskiej wobec misji dekolonizacji silnie zaznaczają krytycy postkolonialni. „Biaáa” literatura kanadyjska nadal na róĪne sposoby uwi-káana jest w dylemat osadnika, stanowiący istotĊ ambiwalencji toĪsamoĞci obywateli krajów Drugiego ĝwiata opisywanej przez Lawsona17: niepewnoĞü
co do prawomocnoĞci ich obecnoĞci w Nowym ĝwiecie, zinternalizowany status kolonizowanego kolonizatora, z którym wiąĪe siĊ poczucie „opóĨnie-nia” („belatedness”) tak wobec cywilizacji metropolii, jak wobec ludnoĞci rodzimej oraz pragnienie zawáaszczenia statusu „tubylcy”. Z tego powodu wszelkie próby „tekstualnego oporu antykolonialnego”, konkluduje Stephen Slemon, skazane są na niepowodzenie18.
Przekonanie, Īe pisarz tubylczy jako wspóáczesny „opowiadacz” oraz ksiąĪka jako medium pamiĊci („rememberer”) i transformacji odgrywają wiĊc potencjalnie kluczową rolĊ w procesie przemiany tak Pierwszych Narodów jak Kanady w ogóle, opiera siĊ na zaáoĪeniu kluczowej roli odgrywanej przez pisarza wobec spoáecznoĞci jako, jak pisze Jeanette Armstrong, jednoczeĞnie historyka, lekarza i wizjonera19. Bujny rozkwit pisanych literatur ludnoĞci
ro-dzimej w Kanadzie, który rozpocząá siĊ w latach siedemdziesiątych XX wie-ku, w duĪej mierze motywowany tym przekonaniem, ale takĪe chĊcią „dania Ğwiadectwa” doĞwiadczeniom Pierwszych Narodów, Metysów i Inuitów, wy-musza jednoczeĞnie pytania związane z pozycją tego zróĪnicowanego i bogate-go dorobku literackiebogate-go wobec literatury kanadyjskiej jako takiej. Czy i w jaki sposób literatury te stanowią czĊĞü literatury kanadyjskiej, a w szczególnoĞci ksztaátującej siĊ wizji literatury „transkanadyjskiej” („Trans.Can.Lit.”)?
CzĊĞü badaczy literatur i kultur postkolonialnych, a takĪe pisarzy i my-Ğlicieli pochodzących z kultur rodzimych w Kanadzie, postuluje traktowanie literatur rodzimych powstających w byáych koloniach osadniczych jako osob-nych od literatur narodowych. Takie podejĞcie sugerowali Ashcroft, Grif¿ ths i Tif¿ n w The Empire Writes Back, wskazując na charakterystyczne zakotwi-czenie kulturowe tych literatur, odmiennoĞü wyraĪanego za ich poĞrednic-twem Ğwiatopoglądu oraz poglądów politycznych20. Na gruncie kanadyjskim
podobne przekonania wyraĪa na przykáad Jeanette Armstrong, umiejscawia-jąc literatury rodzime na marginesie literatury kanadyjskiej i jednoczeĞnie poza nią. Jej zdaniem estetyka literatur rodzimych odbiega od estetyki stwo-rzonej przez „tekst osadnika”, a jej wáaĞciwe miejsce jest poĞród spoáecznoĞci, która ją tworzy za poĞrednictwem pisarza-mediatora, pomagającego w
proce-sie autokonstrukcji spoáecznoĞci wobec wspóáczesnych wyzwaĔ21. Stanowi to
przesuniĊcie stanowiska Armstrong wobec tej kwestii: jeszcze do niedawna, zaznaczając „marginalne” usytuowanie literatury rodzimej wobec literatury kanadyjskiej, pisarka wyraĪaáa pogląd, Īe wpisuje siĊ ona w literaturĊ kana-dyjską jako jej szczególny i odrĊbny „gatunek”. W tym samym tekĞcie, mimo postulowanej marginalnoĞci „gatunku”, Armstrong zaznaczaáa jego centralne znaczenie dla literatury kanadyjskiej jako mediatora kulturowego22.
To ostatnie stanowisko wydaje siĊ bardziej charakterystyczne dla dominu-jącego dyskursu dotyczącego literatur rodzimych w Kanadzie. Z jednej stro-ny zaznacza siĊ ich odmiennoĞü, z drugiej zaĞ ich nieuniknione, ale twórcze i owocne, uwikáanie w biaáą kulturĊ i partycypacjĊ w literaturze kanadyjskiej, nawet jeĪeli okreĞla siĊ je jako „LiteraturĊ Oporu”, jak robi to Emma LaRoc-que23. Mediacja, o której wspomina Armstrong, dokonuje siĊ w tekstach
au-torów pochodzących z ludnoĞci rodzimej na wielu poziomach i dotyczy form, gatunków, technik literackich, jak równieĪ szerszej sfery kultury i jĊzyka. W pewnym sensie mamy tu do czynienia z transpozycją zjawiska transkul-turacji opisanego przez Ortiza w sferĊ literatury, z rodzajem „transkultranskul-turacji narratywnej” w terminologii Angela Ramy24. O ile jednak literatury pisane
Pierwszych Narodów, Metysów, Inuitów áączą elementy charakterystyczne dla przekazu ustnego, dla literatury oralnej, z której siĊ wywodzą oraz wy-brane elementy charakteryzujące gatunki literackie pochodzenia europejskie-go, o tyle wpáyw literatur rodzimych na pisaną literaturĊ kanadyjską wydaje siĊ maáo znaczący (naleĪy tu jednak dodaü, Īe nie robiono systematycznych badaĔ analizujących ten problem). Potwierdza to tezĊ Beverly’ego, który su-geruje, Īe proces transkulturacji narratywnej tak jak ujmuje go Rama, stawia literaturĊ pisaną tworzoną przez kolonizatora w pozycji uprzywilejowanej i podporządkowany jest w istocie celowi stworzenia literatury narodowej25.
Dominujący model literatury narodowej w Kanadzie odpowiada zasadni-czo takiej interpretacji i stanowi element konstruktu Kanady jako „mozaiki”. Pomimo wpisanego w ten konstrukt i deklarowanego równouprawnienia kul-turowego, które ma w efekcie dawaü paĔstwo i naród zjednoczone dziĊki swo-jej wewnĊtrznej róĪnorodnoĞci, kultury i literatury wywodzące siĊ z krĊgu an-glo-europejskiego zajmują w praktyce pozycjĊ uprzywilejowaną. Funkcjonują one jako pozornie neutralny i nienaznaczony innoĞcią czy etnicznoĞcią punkt odniesienia, jako gáówny nurt kultury i literatury kanadyjskiej, wokóá którego krąĪą i wirują kultury oraz literatury mniejszoĞciowe, takie jak na przykáad „literatura ludów tubylczych Kanady” („Native Canadian literature”). ChociaĪ te ostatnie czĊsto kontestują dominujące konstrukty Kanady i „kanadyjsko-Ğci”, traktuje siĊ to jako dowód na to, Īe konstrukty te są na tyle obszerne i elastyczne, iĪ obejmują bez káopotu równieĪ takie potencjalnie destrukcyjne
elementy, pisze Lily Cho. Jednak, jak wskazuje Cho, nawet same nazwy grup i literatur etnicznych, áącząc marker etnicznoĞci z kanadyjskoĞcią („Native Canadian”, „Asian Canadian” itd.), sugerują pragnienie jednoczesnego wpi-sania ich w dyskurs narodowy i pozostawienia poza nim26. Takie ujĊcie tego
problemu pozwala lepiej zrozumieü na przykáad opisaną wyĪej zmianĊ stano-wiska Armstrong wobec kwestii usytuowania literatur rodzimych wzglĊdem literatury kanadyjskiej: jest to dylemat nĊkający literaturoznawców, pisarzy i krytyków reprezentujących tak grupy wiĊkszoĞciowe jak mniejszoĞciowe.
Literatury rodzime, jak juĪ wspomniano, traktowane są na ogóá jako jeden z „etnicznych” elementów przynaleĪących do literatury kanadyjskiej. Dzieje siĊ tak, pomimo Īe najczĊĞciej bardzo wyraĨnie – w moim odczuciu konse-kwentniej niĪ inne kanadyjskie literatury etniczne – ignorują one kwestie toĪsamoĞci narodowej jako kulturowo nieistotne dla spoáecznoĞci stanowią-cej Ĩródáo i zamierzonego odbiorcĊ tekstów. Pod wzglĊdem tematyki skupiają siĊ one raczej na problemie toĪsamoĞci etnicznej wyáaniającej siĊ w wyni-ku zanurzenia wspóáczesnych Indian, Metysów, Inuitów w biaáej wyni-kulturze (a wiĊc na problematyce transkulturowej, z naciskiem na procesy tworzenia siĊ nowych formacji toĪsamoĞciowych w ramach kultur rodzimych), wiąĪąc ją z tematyką przemian w Īyciu lokalnych spoáecznoĞci. Podobnie krytyka literacka tworzona przez ludnoĞü tubylczą nie byáa i nie jest zainteresowana tematyką narodową, zaĞ krytycy spoza tego krĊgu na ogóá starają siĊ rozpa-trywaü teksty pisarzy tubylczych, nie odnosząc ich explicite do kontekstu literatury kanadyjskiej jako literatury narodowej, nawet jeĞli jednoczeĞnie traktują je jako jej czĊĞü.
Odmiennym aspektem problemu, który podnosi Cho – szczególnie waĪ-nym dla literatur tubylczych w Kanadzie – jest fakt, Īe dyskurs celebrujący róĪnorodnoĞü literatury kanadyjskiej, wspóáistnienie w jej ramach literatur tworzonych przez róĪnorodne grupy etniczne, zasadza siĊ czĊsto na trakto-waniu róĪnorodnoĞci jako zjawiska przychodzącego do Kanady z zewnątrz, w wyniku imigracji. W konsekwencji pojawia siĊ groĨba, Īe w tak ukierun-kowanej dyskusji zabraknie miejsca na problematykĊ związaną z literaturami rodzimymi. Tendencja ta znajduje takĪe odbicie w marginalizacji znaczenia badaĔ nad literaturami rodzimymi i nauczania ich w instytucjach szkolnictwa wyĪszego w Kanadzie27.
„Przepracowanie” relacji miĊdzy literaturami wiĊkszoĞciowymi i mniej-szoĞciowymi w Kanadzie stanowi jeden z nurtów zmierzających do rekon-ceptualizacji literatury kanadyjskiej jako „literatury transkanadyjskiej”, tak jak „przepracowanie” relacji miĊdzy grupami tworzącymi te literatury sta-nowi jeden z nurtów wizji TransKanady. Autorzy artykuáów zamieszczonych w zbiorze Trans.Can.Lit. – jak na razie jedynym Ĩródle zbierającym róĪne
wątki debaty – niezmiennie, chociaĪ czasem tylko na marginesie innych roz-waĪaĔ, zaznaczają szczególną pozycjĊ ludnoĞci rodzimej w spoáeczeĔstwie kanadyjskim oraz tworzonych przez nią literatur w literaturze kanadyjskiej. ChociaĪ wszyscy uczestnicy dyskusji postulują, jak Lee Maracle, potrzebĊ wypracowania punktów stycznych róĪnorodnych dyskursów dotyczących Kanady, a w szczególnoĞci uwzglĊdnienia punktu widzenia ludnoĞci rodzi-mej, nie oznacza to porozumienia. WraĪenie „szumu na áączach” – zabu-rzeĔ w procesie komunikacji utrudniających porozumienie, wypracowanie zbieĪnych pozycji – nie jest charakterystyczne wyáącznie dla najnowszych prób re-wizji Kanady, a stanowi od wielu lat staáy element podobnych dys-kusji. Problem jest záoĪony i trudny, a wypracowanie wspólnej pozycji wy-magaáoby zapewne przede wszystkim daleko idących przemian politycznych w Kanadzie, w szczególnoĞci jeĞli chodzi o kwestie roszczeĔ terytorialnych ludnoĞci rodzimej, domagającej siĊ zwrotu tradycyjnie naleĪących do niej te-rytoriów. Nawet jednak abstrahując od tych kwestii (jeĞli w ogóle da siĊ to zrobiü) moĪna zauwaĪyü, i wynika to jednoznacznie takĪe z zestawienia tek-stów odnoszących siĊ do projektu „TransKanady”, Īe o ile ludnoĞü rodzima (a w szczególnoĞci Pierwsze Narody) ma jasną wizjĊ tego, na czym miaáaby polegaü dekolonizacja kanadyjskiego dyskursu kulturowego i literackiego, takiej wizji nie wypracowaáy kultura i literatura wiĊkszoĞciowa. Byü moĪe, jeĞli wyciągnąü wnioski ze stwierdzeĔ Slemona, do których odnosiáam siĊ wczeĞniej, taka bezradnoĞü, niemoĪnoĞü dyskursywnego przyjĊcia postawy antykolonialnej, poáączona z poczuciem winy i odpowiedzialnoĞci, jest wpisa-na w kondycjĊ (post)kolonialnej Kawpisa-nady jako kraju Drugiego ĝwiata. ChociaĪ wiĊc wspóáczesny Ğwiat i jego przemiany stawiają Kanadzie nowe wyzwa-nia, jakikolwiek dyskurs „transkanadyjski” dáugo jeszcze bĊdzie powracaá do pytaĔ związanych z kolonializmem i postkolonializmem. Niewykluczone, Īe nastąpi rozszczepienie dyskursu na co najmniej dwa (niekoniecznie odrĊb-ne) nurty: szerszy, podąĪający w kierunku wielowątkowej dyskusji opierają-cej siĊ na zjawiskach transkulturowych w ujĊciu Welscha i ich kanadyjskich wcieleniach; oraz wĊĪszy, ale równie waĪny, koncentrujący siĊ bardziej na podobnych do ortizowskiego podejĞciach do problematyki transkultury, które mogą stanowiü narzĊdzie pozwalające na analizĊ relacji miĊdzy kulturami ludnoĞci rodzimej i „resztą Kanady”.
Przypisy:
1 Artykuáy obrazujące kolejne etapy dyskusji i pozwalające przeĞledziü jej przebieg moĪ-na zmoĪ-naleĨü w zbiorach pod redakcją Laury Moss (Is CamoĪ-nada Postcolonial? Unsettling CamoĪ-na-
Cana-dian Literature, Waterloo, Ontario, WLU 2003) oraz Cynthii Sugars (Unhomely States: Theo-rizing English-Canadian Postcolonialism, Peterborough, Ontario, broadview press 2004).
2 Smaro Kamboureli i Roy Miki (red.), „Preface”. W: Trans.Can.Lit.: Resituating the Study
of Canadian Literature, Waterloo, Ontario, WLU 2007, s. viii. [táumaczenie cytatu: AR]
3 Wolfgang Welsch, „Transculturality – the Puzzling Form of Cultures Today”. W: Spaces
of Culture: City, Nation, World, red. Mike Featherstone i Scott Lash, London, Sage 1999, s. 194–
–213. http://www2.uni-jena.de/welsch/Papers/transcultSociety.html [táumaczenie cytatów: AR]. 4 Alan Lawson, „Postcolonial Theory and the ‘Settler’ Subject”. W: Unhomely States…, s. 151–164.
5 Leela Gandhi, Teoria postkolonialna, przeá. Jacek SerwaĔski, PoznaĔ, Wydawnictwo PoznaĔskie 2008, s. 114.
6 Mary Louise Pratt, Imperial Eyes: Travel Writing and Transculturation, New York, Routledge 1992, s. 7. [táumaczenie cytatu: AR]
7 Ferdinando Ortiz, Cuban Counterpoint: Tobacco and Sugar, przeá. Harriet de Onís, Duke University Press 1995, s. 98. [táumaczenie cytatu: AR]
8 Ortiz, Cuban Counterpoint…, s. 103.
9 John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, Dur-ham, NC, Duke University Press 1999, s. 45.
10 Autorzy odnoszą siĊ przede wszystkim do rozumienia „kontekstu planetarnego” (“pla-netarity”) wprowadzonego przez Gayatri Spivak w Death of a Discipline (New York, Colum-bia UP 2003).
11 Diana Brydon, „Metamorphoses of a Discipline: Rethinking Canadian Literature With-in Institutional Contexts”. W: Trans.Can.Lit. …, s. 13.
12 Diana Brydon, „Metamorphoses of a Discipline…”, s. 16.
13 Diana Brydon, „Canada and Postcolonialism: Questions, Inventories and Futures”. W:
Is Canada Postcolonial?…, s. 49–77.
14 Lee Maracle, „Oratory on Oratory”. W: Trans.Can.Lit.…, s. 63. 15 Lee Maracle, „Oratory on Oratory”, s. 69.
16 Marie Battiste, „Unfolding the Lessons of Colonization”. W: Homely States…, s. 212. [táumaczenie cytatów: AR]
17 Alan Lawson, „Postcolonial Theory…”, s. 156–158.
18 Stephen Slemon, „Unsettling the Empire: Resistance Theory for the Second World”. W:
Unhomely States…, s. 148. [táumaczenie cytatu: AR]
19 Jeanette Armstrong, „Keynote Address: The Aesthetic Qualities of Aboriginal Writ-ing”, Studies in Canadian Literature/Études en littérature canadienne 2006, 31 (1), s. 30.
20 Bill Ashcroft, Gareth Grif¿ ths i Helen Tif¿ n. The Empire Writes Back: Theory and
Practice in Post-Colonial Literatures. London: Routledge 2002. s. 143.
21 Jeanette Armstrong, Keynote Address…, s. 30.
22 Jeanette Armstrong, „Aboriginal Literatures: A Distinctive Genre within Canadian Lite-rature”. W: Hidden in Plain Sight: Contributions of Aboriginal Peoples to Canadian Identity
and Culture, red. Dan Beavon, Cora Voyageur i David Newhouse, Toronto: University of
To-ronto 2005, s. 180–186.
23 Emma Larocque, „Opening Address”. W: Studies in Canadian Literature/Études en
littérature canadienne 2006, 31 (1), s. 17.
24 Angel Rama, Transculturación narrativa en América Latina, México: Siglo XXI 1985. 25 John Beverley, Subalternity and Representation …, s. 45.
26 Lily Cho, „Diasporic Citizenship: Contraditions and Possibilities for Canadian Litera-ture”. W: Trans.Can.Lit. …, s. 93.
