Agnieszka Szpak
Dopuszczalność pozbawienia życia
kombatanta w świetle
międzynarodowego prawa
humanitarnego
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 6, 207-225
2015
UW M w O lszty n ie 2015 IS S N 2082-1786
A gnieszka Szpak
W yd ział Politologii i S tu d ió w M iędzynarodow ych U M K w T o ru n iu
D o p u sz c z a ln o ść p o z b a w ie n ia ż y c ia k o m b a ta n ta
w ś w ie tle m ięd zy n a ro d o w e g o
p ra w a h u m a n ita r n e g o
Słow a kluczow e: m ięd zy n aro d o w e p ra w o h u m a n ita r n e , k o m b a ta n t, konieczność w ojskow a, z a s a d a p ro porcjonalności u ż y ty c h środków , z a s a d a ro z ró ż n ian ia
1. Wprowadzenie
W niniejszym artykule skupię się n a dość kontrow ersyjnym postulacie dotyczącym stosow ania ograniczeń w używanej sile śmiercionośnej, które w moim przekonaniu powinny mieć zastosowanie do kom batantów oraz człon ków zorganizowanych uzbrojonych grup walczących w niem iędzynarodowym konflikcie zbrojnym (powstańców). Mówiąc o kom batantach m am n a myśli również takich powstańców. Zgodnie z tym poglądem, naw et w odniesieniu do kom batantów prawo ich zabicia (wyeliminowania) nie je s t absolutne i je s t regulowane zasadą konieczności wojskowej. Wydaje się, że dopiero w b rak u innego rozw iązania m ożna zabić k om batanta, zgodnie z zasadą, że m ożna użyć siły koniecznej dla osiągnięcia celu wojskowego w pełni w zgodzie z zasadą hum anitaryzm u. Znajduje tu zastosowanie zasada proporcjonalno ści w zakresie używanych środków - siłę śm iercionośną (tj. siłę zdolną wywo łać śmierć lub poważne zranienia) należy zastosować w ostateczności. N a wstępie chciałabym zauważyć, że pisząc te n arty k u ł korzystałam z mojej monografii Bezpośredni udział w działaniach zbrojnych w świetle m iędzyna rodowego praw a hum anitarnego1, do której odsyłam, a k tó ra zaw iera szersze uwagi n a tem a t omawianego zagadnienia.
1 A. S z p a k , B e z p o śre d n i u d z ia ł w d z ia ła n ia c h z b r o jn y c h w św ie tle m ię d zy n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o , T N O iK , T o ru ń 201 3 , s. 1 7 5 -2 0 3 .
2. Ograniczenia wynikające z międzynarodowego prawa
humanitarnego
Z a n im s k o n c e n tr u ję się n a p o s tu la c ie o d s tą p ie n ia od p o z b a w ie n ia ży cia k o m b a ta n ta w k ilk u sło w a c h w sp o m n ę o o g ra n ic z e n ia c h d o ty c z ą c y ch a ta k o w a n ia le g a ln y c h celów w o jsk o w y ch w y n ik a ją c y c h z sa m e g o m ię d z y n a ro d o w e go p r a w a h u m a n ita r n e g o . F u n d a m e n t a l n ą z a s a d ą m ię d z y n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o j e s t z a s a d a , z g o d n ie z k t ó r ą „p raw o w y b o ru śro d k ó w sz k o d z e n ia n ie p rz y ja c ie lo w i n ie j e s t n ie o g ra n ic z o n e ” ( ta k : a r t. 22 IV K H , a r t. 35 (1) P D I)2 o ra z z a k a z z a d a w a n ia z b y te c z n y c h c ie rp ie ń . N a w e t b e z p o ś re d n ie a ta k i p rz e c iw le g a ln y m celom w o jsk o w y m (co o b e jm u je ta k ż e k o m b a ta n tó w ) p o d le g a ją o g ra n ic z e n io m p ra w n y m czy to w y n ik a ją c y m z k o n k r e tn y c h p r z e p isó w m ię d z y n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o , czy te ż z in n y c h d z ie d z in p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o . Z m ię d z y n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o w y n ik a j ą ta k ie zasad y , k tó r e m u s z ą b yć sto so w a n e w tr a k c ie d z ia ła ń zb ro jn y c h , ja k : z a s a d a k o n ie c z n o śc i w o jskow ej, z a s a d a r o z r ó ż n ia n ia i z a s a d a p ro p o rc jo
n a ln o śc i.
O g ra n ic z e n ia z z a k r e s u m ię d z y n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o k o n flik tó w zb ro jn y ch o b e jm u ją ta k ż e z a k a z y lu b o g ra n ic z e n ia w z a k re s ie u ży c ia p e w n y c h b ro n i o ra z m e to d p ro w a d z e n ia d z ia ła ń zb ro jn y ch o ra z o g ó ln ą z a s a d ę z a k a z u z a d a w a n ia z b y teczn y ch c ie rp ień . Z a k a z a n e j e s t m . in. uży cie pocisków o w a d z e poniżej 400 g, w y b u c h a ją c y ch lu b z a w ie ra ją c y c h m a te r ia ły p io ru n u ją ce b ą d ź z a p a ln e 3; k u l, k tó re ła tw o r o z s z e rz a ją się lu b sp ła s z c z a ją w ciele lu d z k im , ta k ic h j a k k u le w tw a rd e j pow łoce n ie p o k ry w ają cej całkow icie oło w iu lu b n a c in a n ej (tzw. k u le d u m -d u m )4; kul, k tó re zostały p o k ry te tru cizn ą; różnych rodzajów pocisków odłam kow ych, k tó ry ch zasadnicze d ziałan ie polega n a ra ż e n iu o d ła m k a m i niem ożliw ym i do w ykrycia z a pom ocą p ro m ien i R o en tg en a5;
2 I V K o n w e n cja h a s k a o p r a w a c h i z w y c za ja c h w o jn y n a lą d z ie z za łą c z o n y m d o n iej R e g u la m in e m p r a w i zw y c za jó w w o jn y n a lą d z ie z 18 p a ź d z ie r n ik a 1 9 0 7 r. [w:] D z.U . 1927, N r 21, poz. 161; I P ro to kó ł d o d a tk o w y do K o n w e n cji g e n e w s k ic h d o tyc zą c y o ch ro n y o fia r m ię d zy n a ro d o w y c h k o n flik tó w z b r o jn y c h z 8 czerw ca 19 7 7 r., [w:] D z.U . 1992, N r 41, poz. 175, z a łą c z n ik . P rz y w o łu ją c te d o k u m e n ty b ę d ę się o d w o ły w ać do w s k a z a n y c h pozycji D z ie n n ik a U staw .
3 D e kla r a cja p e te r s b u r s k a w sp r a w ie p o c is k ó w w y b u ch a ją cy c h m a łeg o k a lib r u z 1868 r., [w:] M. F le m m in g , M ięd z y n a r o d o w e p r a w o h u m a n ita r n e k o n flik tó w zb ro jn y c h . Z b ió r d o k u m e n tó w (u z u p eł. i re d . M. G ą sk a , E. M ik o s-S k u za ), A k a d e m ia O b ro n y N a ro d o w e j, W a rs z a w a 2 003, s. 1 7 3 -1 7 4 . P rz y w o łu ją c D e k la ra c ję p e te r s b u r s k ą b ęd ę się o d w oływ ać do teg o ź ró d ła .
4 D e kla r a cja h a s k a o z a k a z ie u ż y w a n ia n a w o jn ie k u l ro zsze rza ją c y ch się lu b ro z p ła s z c za ją cy ch z 18 9 9 r., [w:] M. F le m m in g , M ię d z y n a r o d o w e p r a w o h u m a n ita r n e k o n flik tó w zb ro jn y c h . Z b ió r d o k u m e n tó w (u z u p eł. i re d . M. G ą s k a , E . M ik o s-S k u za ), A k a d e m ia O b ro n y N aro d o w ej, W a rs z a w a 2 003, s. 174.
5 A rt. 23 a R e g u la m in u H a s kie g o z 1907 r.; P ro to kó ł I d o K o n w e n cji o z a k a z ie lu b o g ra n ic ze n iu u ży c ia p e w n y c h b ro n i k o n w en c jo n a ln y ch , któ re m o g ą być u w a ż a n e z a p o w o d u ją c e n a d m ie r n e c ie rp ie n ia lu b m a ją c e n ie k o n tr o lo w a n e s k u t k i d o tyc zą c y n ie w y k r y w a ln y c h
trucizny i broni z a tru te j6; m in przeciwpiechotnych7; broni biologicznej i che micznej8 oraz oślepiającej broni laserowej9. Z kolei ograniczenia w używ aniu broni dozwolonej dotyczą: broni zapalającej10 ; m in-pułapek11 ; broni kaseto- wej12 czy broni jądrow ej13. W śród zakazanych m etod prow adzenia działań zbrojnych m ożna wymienić zakaz w iarołom stw a14 , zakaz atakow ania osób hors de com b a t15 czy zakaz niew łaściw ego używ an ia z n ak u Czerwonego K rzyża16.
6 T ak: A rt. 2 3 a R e g u la m in u H a skie g o z 1907 r.
7 K o n w e n cja o U za ka zie u ż y w a n ia , m a g a z y n o w a n ia , p r o d u k c ji iO tra n sfe ru m in p r z e c iw p ie c h o tn y c h i o ich z n is z c z e n iu z 1 9 9 7 r., [w:] M. F le m m in g , M ięd z yn a r o d o w e p r a w o h u m a n ita r n e k o n flik tó w zb ro jn y c h . Z b ió r d o k u m e n tó w (u z u p eł. i re d . M. G ą s k a , E . M ik o s-S k u - za), A k a d e m ia O b ro n y N aro d o w ej, W a rs z a w a 2003, s. 2 2 6 -2 3 3 .
8 K o n w e n cja o z a k a z ie b a d a ń , p r o d u k c ji i m a g a z y n o w a n ia bro n i b a kte rio lo g ic zn e j (bio logicznej) i to k s y n o ra z ich z n is z c z e n iu z 1972 r., [w:] D z.U . 1976, N r 1, poz. 1, z a łą c z n ik . J u ż w D e kla ra cji h a s k ie j z 1899 r. o z a k a z ie u ż y w a n ia p o c iskó w g a zo w y c h p a ń s tw a w y rz e k ły się sto s o w a n ia pocisków , k tó ry c h je d y n y m z a d a n ie m j e s t r o z p rz e s trz e n ia n ie gazów d u sz ą cy c h i tru ją c y c h , z a ś P ro to k ó ł g e n e w s k i d o tyc zą c y z a k a z u u ż y w a n ia n a w o jn ie g a zó w d u sz ą cy ch , tru ją cy ch lu b p o d o b n y c h o ra z śro d k ó w b a k te rio lo g ic zn y ch z 19 2 5 r. z a b ro n ił u ż y w a n ia n a w o jn ie g azów d u sz ą c y c h , tru ją c y c h lu b p o d o b n y ch o ra z śro d k ó w b a k te rio lo g ic z ny ch . T ek st D e kla ra cji h a s k ie j i P ro to ko łu g e n e w skieg o [w:] M. F le m m in g , M ięd zyn a ro d o w e p r a w o h u m a n ita r n e k o n flik tó w zb r o jn y c h . Z b ió r d o k u m e n tó w (u z u p e ł. i re d . M. G ą s k a , E . M ik o s-S k u za), A k a d e m ia O b ro n y N aro d o w ej, W a rs z a w a 2 003, s. 174; P ro to kó ł g e n e w s k i [w:] D z.U . 1929, N r 28, poz. 278).
9 P ro to kó ł I V do K o n w e n cji o z a k a z ie lu b o g ra n ic ze n iu u ży c ia p e w n y c h bro n i k o n w e n c jo n a ln ych , któ re m o g ą być u w a ż a n e z a p o w o d u ją ce n a d m ie r n e cie rp ien ia lu b m a ją ce n ie k o n tr o lo w a n e s k u t k i d o ty c z ą c y o ś le p ia ją c e j b ro n i la s e r o w e j z 1 9 9 5 r., [w:] D z .U . 1984, N r 23, poz. 104, z a łąc z n ik .
10 P ro to kó ł I I I do K o n w e n cji o z a k a z ie lu b o g ra n ic ze n iu u ży c ia p e w n y c h b ro n i k o n w e n c jo n a ln ych , któ re m o g ą być u w a ż a n e z a p o w o d u ją ce n a d m ie r n e cie rp ien ia lu b m a ją ce n ie kontrolow ane s k u tk i dotyczący za k a z u lu b ograniczenia u ży w a n ia broni zap a la ją cych z 1980 r., [w:] D z.U . 1984, N r 23, poz. 104, z a łą c z n ik .
11 P ro to kó ł I I d o K o n w e n cji o z a k a z ie lu b o g ra n ic ze n iu u ży c ia p e w n y c h b ro n i k o n w e n c jo n a ln ych , któ re m o g ą być u w a ż a n e z a p o w o d u ją ce n a d m ie r n e cie rp ien ia lu b m a ją ce n ie k o n tr o lo w a n e s k u tk i d o tyc zą c y z a k a z ó w lu b o g ra n ic ze ń u ży c ia m in , m in -p u ła p e k i in n y c h u r z ą d z e ń (P rotokół I I w p o s ta c i z m ie n io n e j) z 1 9 9 6 r., [w:] D z.U . 1984, N r 23, poz. 104, z a łą c z n ik .
12 K o n w e n cja o z a k a z ie u ży w a n ia , p r o w a d z e n ia b a d a ń , p ro d u k c ji, n a b y w a n ia , s k ła d o w a n ia , p rz e c h o w y w a n ia lu b p r z e k a z y w a n ia b ro n i k a se to w e j z 2 0 0 8 r., d o s tę p n a n a s tro n ie in te rn e to w e j: h ttp ://w w w .icrc .o rg /ih l.n sf/IN T R O 7 O p e n V iew (05.0 1 .2 0 1 4 ).
13 O p in ia d o ra d c za M ięd zyn a ro d o w e g o T r y b u n a łu S p r a w ie d liw o ś c i w k w e s tii legalności g ro ź b y lu b u ży c ia bro n i ją d r o w e j z 8 lip c a 1996 r. S zerzej n a te m a t o g ra n ic z e ń i z ak azó w d o ty czący ch śro d k ó w i m eto d p ro w a d z e n ia d z ia ła ń z b ro jn y c h zob. M e to d y i ś r o d k i w a lk i w św ie tle m ięd zy n a ro d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o [w:] „M ięd zy n aro d o w e p ra w o h u m a n i ta r n e k o n flik tó w z b ro jn y c h ” (red . K. L an k o sz ), W y ższa S zk o ła O fic e rsk a S ił P o w ie trz n y c h w D ę b lin ie , D ę b lin 2006.
14 A rt. 37 I P ro to k o łu d o d atk o w eg o . 15 A rt. 41 I P ro to k o łu d o d atk o w eg o . 16 A rt. 38 I P ro to k o łu d o d atk o w eg o .
3. Postulat odstąpienia od pozbawienia życia kombatanta
W spom niany wyżej p o stu lat nie je s t niczym nowym, ale został w ysunię ty rów nież przez M iędzynarodow y K o m itet Czerwonego K rzyża (dalej: MKCK) m .in. w trakcie trzeciego spotkania ekspertów zorganizowanego pod jego auspicjam i (2005 r.) które miało n a celu sprecyzowania pojęcia „bezpośredni udział w działaniach zbrojnych”, i w trakcie którego zauważono, że zasada, zgodnie z k tó rą k o m b atan t może zostać zabity przez cały czas, zdez aktualizow ała się zarówno n a potrzeby międzynarodowego, ja k i niemiędzy- narodowego konfliktu zbrojnego17.
A rgum enty n a rzecz tej tezy m ożna znaleźć już w D eklaracji w sprawie pocisków w ybuchających m ałego kalib ru , tzw. D eklaracji petersb u rsk iej z 1868 r., zgodnie z k tó rą „(...) jednym legalnym celem, ja k i p aństw a winny sobie staw iać w czasie wojny, je s t osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela [a nie ich unicestwienie], [...] w tym celu wystarczy możliwie najw iększą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do w alki [a nie ich wyeliminować] [...]. Używanie broni, k tó ra by [...] sprow adzała nieuchronnie ich śm ierć prow a dziłoby poza te n cel; [...] więc używanie podobnej broni byłoby sprzeczne z praw am i ludzkości”.
N a tej podstaw ie m ożna uznać, że naw et w odniesieniu do kom batantów prawo ich zabicia (wyelim inowania) nie je s t absolutne i je s t regulowane zasad ą konieczności wojskowej. J a k już wspom niałam , wydaje się, że dopiero w b ra k u innego rozw iązania m ożna zabić k o m b ata n ta 18. Okoliczność, że d an a kategoria osób nie je s t chroniona przed atakam i, nie je s t równoznaczna z praw em zabicia takich osób bez żadnych ograniczeń. J a k w skazują Autorzy W skazów ek interpretacyjnych M K C K dotyczących pojęcia bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych w świetle międzynarodowego p raw a h u m a nitarnego (w oryginale: Interpretative Guidance on the Notion o f Direct Parti cipation in H ostilities under International H um a n ita ria n Law ), które zostały przyjęte przez MKCK w dniu 26 lutego 2009 r. i dotyczyły przede wszystkim ograniczeń w sile śmiercionośnej, użytej przeciwko osobom cywilnym biorą cym bezpośredni udział w działaniach zbrojnych, nie oznacza to jed n ak obo w iązku ujęcia danej osoby, zam iast jej zabicia, bez względu n a okoliczności19.
17 N. M elzer, T h ir d E x p e r t M e e tin g o n th e N o tio n o f D irect P a r tic ip a tio n in H o stilities. G eneva 2 3 - 2 5 O ctober 2 005. S u m m a r y R ep o rt. C o -o rg a n ized by th e I n te r n a tio n a l C o m m it tee o f the R e d C ross a n d th e T M C A s s e r I n s titu te , h ttp ://w w w .ic rc .o rg /e n g /a sse ts/file s/o th e r/ 2 0 0 5 -0 9 -rep o rt-d p h -2 0 0 5 -ic rc .p d f, s. 45 (05.0 1 .2 0 1 4 ).
18 S zerzej zobacz: A. S z p a k , S e le k ty w n a e lim in a c ja w m ię d z y n a r o d o w y m p r a w ie h u m a n ita r n y m , „M ięd z y n aro d o w e p ra w o h u m a n ita r n e . S e le k ty w n a e lim in a c ja i ro z k a z w o jsk o w y ”, to m IV, G d y n ia 2 013, s. 3 3 -4 4 . T ak też : G. B lu m , T h e D isp e n sa b le L iv e s o f S o ld ie rs , „ J o u rn a l o f L e g a l A n a ly s is ” 2010, Vol. 2, n r 1, s. 116.
19 N. M elzer, In te r p r e ta tiv e G u id a n c e o n th e N o tio n o f D irect P a r tic ip a tio n in H o s tili tie s u n d e r I n te r n a tio n a l H u m a n ita r ia n L a w ), „ I n te r n a tio n a l R ev iew o f th e R ed C ro s s ”, 2 0 0 9 , Vol. 90, n r 8 7 2 , h ttp ://w w w .ic rc .o rg /e n g /re s o u rc e s /d o c u m e n ts /a rtic le /re v ie w /re v ie w - 8 7 2 -p 9 9 1 .h tm , s. 1041 (05.01.2014).
W niektórych okolicznościach realizacja obowiązku odstąpienia od pozbawie n ia życia ko m b atan ta po prostu nie będzie możliwa. D la przykładu, w przy pad k u konfrontacji zbrojnej n a w ielką skalę pomiędzy dobrze wyposażonymi i zorganizowanymi siłam i zbrojnymi lub grupam i zasady konieczności woj skowej i h u m an itaryzm u raczej nie spowodują ograniczenia użycia siły prze ciwko legalnym celom wojskowym (poza ograniczeniam i wyrażonymi expres- sis verbis w międzynarodowym praw ie hum anitarnym ). Praktyczne znacze nie ograniczającej roli tych zasad będzie w zrastać w raz ze wzrostem możli wości strony konfliktu kontrolow ania okoliczności i obszaru, w którym prze prow adzane są działania zbrojne. Zasady te, co więcej, mogą mieć decydujące znaczenie w sytuacji, kiedy siły zbrojne działają przeciwko pojedynczym oso bom w w arunkach porównywalnych do działań policji w czasie pokoju. W te dy realizacja p o stu lat ujęcia zam iast zabicia ko m b atan ta czy pow stańca bę dzie bardziej praw dopodobna i możliwa.
W praktyce, realizacja tego po stu latu może stać się szczególnie możliwa, kiedy stro n a konfliktu wykonuje skuteczną (efektywną) kontrolę nad teryto rium , przede w szystkim w w aru n kach okupacji i niemiędzynarodowego kon fliktu zbrojnego20. W tym m iejscu należy zauważyć, że zgodnie z IV Konwen cją h a sk ą z 1907 r., władze okupacyjne powinny przedsięw ziąć wszelkie będące w ich mocy środki, celem przyw rócenia i zapew nienia, o ile to możli we, porządku i życia społecznego, przestrzegając, z w yjątkiem bezwzględ nych przeszkód, praw a obowiązujące w tym k raju 21. Innym i słowy, władze okupacyjne m ają prawo i równocześnie obowiązek zapewnić bezpieczeństwo publiczne, przestrzeganie p raw a i porządek. Zapew nienie bezpieczeństw a publicznego wpływa n a ROE (Rules o f Engagem ent) sform ułow ane przez okupanta. Kiedy stro n a konfliktu spraw uje efektyw ną kontrolę n a d tery to rium , celem o k u pan ta nie je s t już pokonanie nieprzyjaciela, lecz raczej za pewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego22.
Jeżeli chodzi o znaczenie tych uw ag w kontekście ograniczeń w użyciu siły, żaden tr a k ta t międzynarodowego praw a h um anitarnego regulujący oku pację nie wylicza w yraźnie ograniczeń w użyciu siły podczas okupacji lub gdy siły zbrojne kontrolują terytorium. Jednakże, pozytywny obowiązek zapewnienia
20 N . M elzer, W s k a zó w k i i n t e r p r e t a c y j n e s. 1043. Zob. też: T. A. K eck, N o t A ll C iv i lia n s A r e E q u a l: T h e P rin c ip le o f D istin c tio n , T h e Q u e stio n o f D irect P a r tic ip a tio n in H o s ti litie s A n d E v o lv in g R e s tr a in ts on th e Use o f Force in W a rtim e , „ M ilita ry L a w R e v ie w ” 2 010, n r 211, s. 116; K. W a tk in , C o n tro llin g the Use o f Force: A R o le fo r H u m a n R ig h ts N o r m s in C o n tem p o ra ry A r m e d C o n flict, „ A m erica n J o u r n a l o f I n te r n a tio n a l L a w ” 2004, n r 98, s. 8 i 10; A. R o b e rts , T r a n s fo r m a tiv e M ilita r y O ccu p a tio n : A p p ly in g th e L a w s o f W ar a n d H u m a n R ig h ts , „ A m erica n J o u r n a l of I n t e r n a tio n a l L a w ” 200 6 , n r 100, s. 589-601. P rz e ciw n e g o z d a n ia je s t: B. A. F e in s te in , T h e A p p lic a b ility o f th e R eg im e o f H u m a n R ig h ts in T im e s o f A r m e d C o n flic t a n d P a r tic u la r ly to O ccu p ied Territories: T h e C ase o f Is r a e l’s S e c u r ity B a r r ie r , „ N o th w e s te r n J o u r n a l o f I n t e r n a t i o n a l H u m a n R i g h ts ” 2 0 0 5 , n r 2, s. 2 3 8 -3 0 2 .
21 A rt. 43 R e g u la m in u h a sk ieg o . 22 T. A. K eck, op. c it., s. 169.
b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o m u s i k o re sp o n d o w a ć ze śc iśle jsz y m i o g ra n ic z e n ia m i w z a k re s ie u ż y c ia siły. S iły z b ro jn e n ie m o g ą b yć z o b o w ią z a n e do z a p e w n ie n ia p o k o ju i o c h ro n y lu d n o śc i, a ró w n o c z e śn ie p o s ia d a ć p ra w o do u ż y c ia siły ś m ie rc io n o śn e j n a ta k ic h s a m y c h z a s a d a c h , j a k w c z a sie d z ia ła ń z b ro jn y c h 23.
K o m ite t P r a w C z ło w ie k a w k o ń co w y ch o b s e rw a c ja c h d o ty c z ą c y ch s p r a w o z d a n ia złożonego p rz e z Iz r a e l w 2 0 0 3 r. ró w n ie ż s tw ie rd z ił, że w w a r u n k a c h o k u p a c ji w o je n n e j p ra w o m ię d z y n a ro d o w e p r a w c z ło w ie k a z n a jd u je z a s to s o w a n ie i z a n im z o s ta n ie u ż y ta s iła ś m ie rc io n o ś n a , n a le ż y w y c z e rp a ć w s z y s tk ie m o żliw o ści z a a r e s z to w a n ia oso b y p o d e jrz a n e j o p o p e łn ia n ie a k t u te r r o r y s ty c z n e g o 24.
W m ojej o p in ii, n ie m o ż n a z a p rzeczy ć , że is tn ie je o b o w iązek z a a r e s z to w a n ia , a n ie z a b ic ia k o m b a ta n ta lu b c z ło n k a z o rg a n iz o w a n y c h g ru p z b ro j n y c h (co d o ty cz y ta k ż e osób c y w iln y c h b io rą c y c h b e z p o ś re d n i u d z ia ł w d z ia ła n ia c h zb ro jn y c h ) w s y tu a c ji, k ie d y o so b a t a m o że z o sta ć u ję t a b e z ża d n e g o ry z y k a (lu b p rz y m in im a ln y m ry z y k u ) d la sił z b ro jn y ch . Z d ru g ie j s tro n y n i k t n ie b ę d z ie ż ą d a ł od sił z b ro jn y c h w y k o n a n ia sam o b ó jczej m is ji n a te r y to r iu m k o n tro lo w a n y m p rz e z s tr o n ę p rz e c iw n ą , n a p rz y k ła d p o w sta ń c ó w celem ra c z e j u ję c ia oso b y n iż je j z a b ic ia 25.
M im o że n ie j e s t m o żliw e d o k ła d n e o k re ś le n ie in te n s y w n o ś c i siły u ż y te j w d a n e j s y tu a c ji p rz e d je j u ży c iem , z a s a d a h u m a n ita r y z m u w y m a g a , a b y n ie z a d a w a ć w ię k sz y c h s t r a t (śm ie rć , z r a n ie n ia , z n isz c z e n ia ) n iż j e s t to k o n ie c z n e d la o s ią g n ię c ia le g a ln e j k o rz y śc i w ojskow ej. O k re ś le n ie ro d z a ju i s to p n ia siły, k tó re j u ż y cie j e s t k o n ie c z n e d la o s ią g n ię c ia k o rz y śc i w ojskow ej z a t a k u n a le g a ln y cel w ojskow y, w y m a g a k o m p le k so w e j o cen y o p a rte j n a w ie lu o p e r a c y jn y c h i k o n te k s to w y c h c z y n n ik a c h . N ie n a le ż y z a s tę p o w a ć d ecyzji i o s ą d u dow ódcy w ojskow ego p rz e z s z ty w n e i n ie re a lis ty c z n e s ta n d a r d y 26.
J a k s tw ie rd z ił ju ż J . S. P ic te t, z a s a d a h u m a n ita r y z m u w y m a g a , ab y sto so w a ć sw ego ro d z a ju g ra d a c ję w u ż y te j sile, tz n . je ś li m o żliw e j e s t ujęcie d a n e j oso b y ( k o m b a ta n ta czy oso b y cy w iln e j b io rą c e j b e z p o ś re d n i u d z ia ł w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h p rz e z c z a s t r w a n i a ta k ie g o u d z ia łu ) to n a le ż y j ą sc h w y ta ć , a n ie r a n ić czy zab ijać; je ś li m o żliw e j e s t z r a n ie n ie z a m ia s t z a b ic ia (a n ie m o ż liw e j e s t u jęcie), to n a le ż y d a n ą osobę z ra n ić . D o p iero w o s ta te c z n o ści m o ż n a d a n ą osobę zabić. Z a ró w n o s c h w y ta n ie , z r a n ie n ie , j a k i zabicie
23 Ib id e m , s. 170 i 172. Zob. te ż z a le c e n ie u ż y w a n ia w cza sie o k u p a c ji b ro n i n ie ś m ie r- cionośnej: N o n le th a l W eapons a n d C a p a b ilitie s, R e p o r t o f a n In d e p e n d e n t T a sk Force S p o n so red by th e C o u n c il on F o reig n R e la tio n s , 200 4 , s. 3 1 -3 5 ; d o s tę p n e n a s tro n ie in te r n e to w e j: h t t p : / / w w w . c f r . o r g / d e f e n s e - t e c h n o l o g y / n o n l e t h a l - w e a p o n s - c a p a b i l i t i e s / p 6 7 9 3 (0 4 .0 1 .2 0 1 4 ). 24 C o n c lu d in g O b s e r v a tio n s o f th e H u m a n R ig h t s C o m m itte e : I s r a e l, 2 0 0 3 -0 8 -2 1 ( C C P R /C O /7 8 /I S R ) , p u n k ty 11 i 15; d o s tę p n e n a s tro n ie in te rn e to w e j: h ttp ://w w w .u n h - ch r.ch /tb s/d o c.n sf/% 2 8 sy m b o l% 2 9 /C C P R .C O .7 8 . IS R .e n ? O p e n D o c u m e n t (28.1 2 .2 0 1 2 ). 25 Ib id e m , s. 56. 26 N. M elzer, W sk a zó w k i in te rp r e ta c y jn e ..., s. 1042.
kom batanta (co dotyczy również osoby cywilnej biorącej bezpośredni udział w działaniach zbrojnych) m ogą skutecznie wyelim inować przeciwnika i co za tym idzie osłabić siły zbrojne strony przeciwnej, w pełni w zgodzie z zasadą proporcjonalności w użytych środkach27. Elim inow anie przeciwnika nie jest grą czy też braniem odwetu, lecz koniecznością wynikającą z sytuacji opera cyjnej czy też z zagrożenia dla w łasnego życia.
4. Koncepcja Gabrieli Blum i jej implikacje
G. B lum proponuje inn ą niż dotychczas interpretację obowiązujących zasad międzynarodowego prawa hum anitarnego. Poświęcę tej propozycji n ie co więcej uwagi, gdyż uważam , że je st ona bardzo ciekawa, a zarazem słu sz na. Zdaniem wspom nianej Autorki, zaletą dominującej dziś interpretacji, zgodnie z którą kom batant może zostać zabity w każdym czasie, jest jej prostota i łatw ość zastosow ania w praktyce. W oparciu o statu s danej osoby żołnierz może ją zaatakować (kombatant) lub nie (osoba cywilna) i nie m usi angażować się w proces określenia, czy stanow i ona zagrożenie, czy n ie28. Przyjęcie założenia, że kom batanci m ogą atakow ać kom batantów strony przeciwnej, wtedy gdy stanow ią oni zagrożenie, pociąga za sobą konieczność dodatkowego przeszkolenia żołnierzy, podejmowania decyzji i monitorowania przestrzegania nowych zasad w praktyce. To z kolei pociąga za sobą dodatko we koszty, ale należy pam iętać, że te zw iększone koszty należy rozpatrywać biorąc pod uwagę wartość ludzkiego życia29.
G. Blum proponuje, aby zam iast opierać się tylko na sam ym statu sie kom batanta przyjąć obowiązek oceny kom batanta pod kątem tego, czy stano wi on zagrożenie w danym czasie i danym miejscu. Ci, którzy takiego zagro żenia nie stanow ią, powinni być oszczędzeni. Jak zauw aża Autorka, Jest szczególnie uderzające, że tak a ocena podejmowana w każdym przypadku indyw idualnie je st co do zasady w ym agana w odniesieniu do obiektów stano wiących cele wojskowe [tak: art. 52 (2) I Protokołu dodatkowego - A. Sz.], lecz nie w stosunku do osób stanowiących takie cele”30. To nowe podejście wymagałoby zm iany zasady rozróżniania. Poza rozróżnianiem między kom batantam i i osobami cywilnymi, należałoby dodatkowo rozróżniać między kom batantam i stanowiącym i zagrożenie, a tym i, którzy zagrożenia nie sta
27 J . S. P ic te t, H u m a n ita ria n L aw a n d the Protection o f War V ictim s, S ijth o ff, L eid en 1975, s. 32.
28 G. B lu m , op. c it., s. 120.
29 Ib id e m. G. B lu m p rz y w o łu je k r y ty k ę d o ty ch c za so w eg o p o d e jś cia ze s tro n y dw óch filozofów: L. M ay i A. K a sh e r. A sa K a s h e r u w a ż a , ze p rz y ję cie z a ło ż e n ia , iż ż o łn ie rz e n a w o jn ie m o g ą być zab ici cały czas j e s t s p rz e c z n e z o b o w ią z k a m i p a ń s tw w obec w ła sn y c h o b y w a teli, w ty m ż o łn ie rz y w y s y ła n y c h n a w ojnę. K a s h e r k w e s tio n u je p r a w n ą a k c e p ta c ję w d ro d z e p o ro z u m ie n ia m ię d z y p ań stw o w eg o p o z w a la ją c ą n a z a b ija n ie w s z y s tk ic h żołnierzy. P o d a n o za: G. B lu m , op. c it., s. 118, 1 3 8 -1 3 9 .
nowią. G. Blum dodaje, że podobnie jak w przypadku osób cywilnych i do m niem ania posiadania sta tu su osoby cywilnej, w odniesieniu do kom batan tów należałoby przyjąć dom niem anie, że stanow ią oni zagrożenie, które m oż na jednak obalić wykazując, że w danej sytuacji kom batant nie stanowi w ogóle zagrożenia lub jedynie niew ielkie31. Dom niem anie takie wciąż było by zgodne z zasadą rozróżniania. N aw et kom batant niestanow iący zagroże nia lub stanow iący niew ielkie zagrożenie mógłby zostać zabity w ramach strat incydentalnych lub gdy nie je st m ożliwe ścisłe odróżnienie go od kom batan ta stanowiącego zagrożenie. Zasada powinna być taka, że kombatanci niestanow iący zagrożenia nie powinni być um yślnie atakowani, a rozsądne kroki powinny zostać podjęte celem ich oszczędzenia32. Zdaniem G. Blum, oceniając, czy dany kom batant stanow i zagrożenie, czy nie, m ożna wziąć pod uwagę jego funkcję. D la przykładu, kucharz wojskowy nie w nosi istotnego wkładu w działania zbrojne33. Poza kucharzem G. Blum w ym ienia także: wojskowych rzeczników prasowych, personel zarządzający finansam i, policję wojskową oraz sędziów wojskowych. Osoby te rzadko biorą bezpośredni udział w działaniach zbrojnych. W spółcześnie w w ielu przypadkach zadania zw iązane z dbaniem o żołnierzy zostały powierzone prywatnym kontrakto- rom wojskowym (na przykład, przygotowywanie posiłków)34.
W odniesieniu do takich kombatantów, jak wspom niany kucharz wojsko wy, zastosow anie m ogłaby znaleźć koncepcja bezpośredniego udziału w dzia łaniach zbrojnych. Ci kombatanci, którzy nie wykonują funkcji m ilitarnej/ bojowej, mogliby zostać zaatakowani, gdyby brali bezpośredni udział w dzia łaniach zbrojnych (tj. kiedy stanow ili realne zagrożenie)35. W tym kontekście G. Blum proponuje przywrócenie koncepcji kom batantów i niekom batantów w siłach zbrojnych z IV Konwencji haskiej z 1907 r.36
Oceniając zagrożenie ze strony kom batanta n ależy wziąć pod uwagę także wspom niany już czynnik czasu, w tym znaczeniu, że kiedy kom batant śpi, kąpie się lub gra w piłkę nożną nie stanow i zagrożenia i nie powinien być atakowany37. P ostulat G. Blum je st bardzo słuszny. Autorka ta zauważa, że „obecnie obowiązujące m iędzynarodowe prawo hum anitarne konfliktów zbrojnych pośw ięca żołnierzy w im ię ochrony osób cyw ilnych”38. Zgodnie
31 Ib id e m. 32 Ib id e m. 33 Ib id e m, s. 155. 34 Ib id e m. 35 Ib id e m. 36 Ibidem , s. 156.
37 W tym kontekście G. Blum rozważa szczególny przypadek wycofujących się sił zbroj nych. Wedle dominującego poglądu mogą być one atakowane, gdyż mogą się następnie przegrupować i ponownie walczyć. Można jednak wskazać argument przeciwko takiemu podejściu: tacy żołnierze mogą już nie wrócić na pole walki lub wojna może się skończyć zanim zdążą to zrobić. Innymi słowy, wcale nie ma pewności, że tacy żołnierze będą w dalszym ciągu walczyć, a więc można ich oszczędzić. Zob. The D ispensable..., s. 157-158.
z tym założeniem, jedno państw o wysyła grupę żołnierzy, aby walczyła z g ru p ą żołnierzy w ysłaną przez inne państw o i wynik tej konfrontacji zadecy duje o losie osób cywilnych. Żołnierze są tylko narzędziam i wojny. M undur definiuje ich jako owe narzędzia wojny, elim inując ich indyw idualną tożsa mość39.
M ożna w tym m iejscu jed n a k przywołać orzeczenie M TKJ w sprawie Galicia z 2003 r., w którym Izba O rzekająca doszła do przeciwnego wniosku i u zn ała za legalny cel wojskowy kom batantów oglądających mecz piłki noż nej40. Je d n a k ten sam Trybunał w orzeczeniu w spraw ie Kordicia i Cerkeza (Izba Apelacyjna) z 2004 r. stw ierdził, że „[...] co do zasady - m iędzynarodo we prawo h u m an ita rn e zezwala n a akty wojny skierowane przeciwko obiek tom wojskowym, n a przykład wrogim żołnierzom. Niemniej, ogólna legalność pozbawienia życia lub okaleczenia wrogiego ko m b atan ta je s t ograniczona przez zasadę konieczności i proporcjonalności.«Konieczność wojskowa» zosta ła zdefiniowana już w artykule 14 Kodeksu Liebera z 24 kw ietnia 1863 r. jako „konieczność tych środków, które są niezbędne dla zapew nienia końca wojny oraz które s ą zgodne ze współczesnym praw em i zwyczajami wojny”. Dalej w skazuje, że niekonieczne lub arb itraln e użycie siły je s t zakazane oraz że „osoba walcząca może użyć tylko siły takiego rodzaju i takiej mocy, jaki je s t konieczny dla pokonania wroga” [...]”41. To stw ierdzenie je s t z kolei
argum entem n a rzecz ograniczeń w użytej sile śmiercionośnej.
5. Charakter obowiązku ujęcia, a nie zabicia
Pogląd uznający, że kom batan t nie może być atakow any cały czas, lecz w ostateczności je s t poglądem pro-hum anitarystów (jakbym ich nazwała), lecz wciąż je s t liczna g ru p a pro-m ilitarystów (ponownie moje określenie), którzy pozostają przy starej zasadzie. A. P. V. Rogers, zwolennik możliwości atakow ania kom batantów cały czas (chyba że s ą hors de combat), uw aża, że nie m a prawnego obowiązku aresztow ania, a nie zabicia. W ynika to raczej ze zdrowego rozsądku: jeśli to możliwe, należy d a n ą osobę ująć. Zdaniem Roger sa, form ułowanie ograniczeń w użyciu siły w ykracza poza międzynarodowe prawo h u m an itarn e i poza m an d a t MKCK42. M ożna się jed n a k zastanowić, dlaczego z zasady zdrowego rozsądku nie uczynić obowiązku prawnego? Czy nie wszystkie reguły prawne powinny być zgodne ze zdrowym rozsądkiem? Ponadto, jak usiłowałam wykazać, można przywołać kilka ważnych argum en tów przemawiających n a rzecz zasady ograniczeń w użyciu siły śmiercionośnej.
39Ib id e m, s. 1 6 3 -1 6 4 .
40P rokurator przeciw ko S. Galiciowi, Izba Orzekająca 2 0 0 3, § 387. O rz e c z e n ia M T K J s ą d o s tę p n e n a s tro n ie in te rn e to w e j: http ://w w w .icty .O rg /actio n /cases/4 (05.05.2014).
41P rokurator przeciw ko D. Kordiciowi, M. Cerkezowi, Izb a A pelacyjna 2004, § 686. 42 A. P. V. R o g ers, D irect P articipation in H ostilities: Som e Personal R eflections, „M ili t a r y L aw a n d th e L aw o f W ar R ev iew ” 2009, No. 48, s. 148.
Podobnie Y. D instein i M. W alzer są zdania, że k o m batant może być legal nym celem a ta k u cały czas43.
W rapo rcie z piątego sp o tk a n ia ekspertów , zorganizow anego przez MKCK, w skazano, że spór dotyczył c h a ra k te ru obowiązku „ujęcia, a nie zabicia”. Je d n i wskazywali, że m a on c h a ra k te r zalecenia lub jedynie obo w iązku o charakterze politycznym lub moralnym. Kolejna gru pa ekspertów uw ażała, że obowiązek ten m a c h a ra k te r po stu latu de lege ferenda. Inni z kolei byli zdania, że nie je s t istotne źródło zobowiązania, lecz jego isto ta44. W skazywano n a b rak orzecznictwa n a potwierdzenie prawnego c h a ra k te ru tego obowiązku, poza orzeczeniem Sądu Najwyższego Izraela z 2005 r.
W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że zgodnie z praw em zwy czajowym m ającym zastosow anie do m iędzynarodowych konfliktów zbroj nych, osoby cywilne są chronione przed atak am i ze strony arm ii. Jednakże ta ochrona u staje przez ten czas, gdy osoby cywilne biorą bezpośredni udział w działaniach zbrojnych. W yrządzanie szkody takim osobom cywilnym, n a w et skutkującej śm iercią, je s t dozwolone pod w arunkiem , że nie m ożna użyć innych mniej szkodliwych środków45. Mimo że orzeczenie dotyczyło osób cywilnych biorących bezpośredni udział w działaniach zbrojnych to wnioski te m ożna w pełni odnieść do kom batantów i powstańców.
W innej części orzeczenia czytamy, że „[...] jeśli terro ry sta biorący bezpo średni udział w działaniach zbrojnych może zostać aresztowany, przesłucha ny i osądzony, należy zastosować te środki. [...] Areszt, przesłuchanie i pro ces sądowy nie zawsze są jed n a k możliwe do zastosowania. Czasam i tak a możliwość w ogóle nie istnieje; czasam i obejmuje ta k duże ryzyko dla życia żołnierzy, że nie je s t w ym agane skorzystanie z niej [...] Jednakże, je s t to możliwość, k tó rą zawsze należy rozważyć. Może to być szczególnie możliwe do w ykonania w w arunkach okupacji wojennej, w których arm ia kontroluje obszar, n a którym m a miejsce operacja i gdzie aresztow anie, przesłuchanie i proces sądowy są czasam i możliwe [...]”46. Orzeczenie to stanow i argum ent n a rzecz przyjęcia ograniczeń w użyciu siły w pełni w zgodzie z zasadą proporcjonalności.
W edług części uczestników spotkań organizowanych przez MKCK, we W skazówkach interpretacyjnych M K C K nie sformułowano nowej reguły, lecz jedynie doprecyzowano i wyrażono w jasnych słowach dobrze z n an ą doktry
nie wojskowej regułę ekonomii siły (economy o f force)47. Zgodnie z innym
43 P o d an o za: G. B lum , op. c it., s. 117; Y. D in ste in , The Conduct o f H ostilities under the Law o f International A rm ed Conflict, C a m b rid g e U n iv e rs ity P re s s , C a m b rid g e 2004, s. 28.
44 N. M elzer, F ifth E xpert M eeting on the N otion o f D irect P articipation in H ostilities. S u m m a ry R ep o rt, IC R C , G e n ew a 2 008, s. 13.
45 S ą d N a jw y ż szy I z ra e la , Public C om m ittee A g a in st Torture in Israel v. G overnm ent o f Israel, 2 0 0 5 , h ttp ://e ly o n 1 .c o u rt.g o v .il/F ile s _ E N G /0 2 /6 9 0 /0 0 7 /A 3 4 /0 2 0 0 7 6 9 0 .A 3 4 .p d f , § 60 (0 5 .0 5 .2 0 1 4 ).
46Ib id e m, § 40.
ciekawym poglądem, zasady h u m an itary zm u i konieczności wojskowej nie przew ażają nad trak tato w y m m iędzynarodowym praw em h u m anitarnym , ale rząd zą użyciem siły w granicach ustanow ionych przez to prawo. Innym i słowy, m ają wpływ n a stosowanie trak tatow y ch norm międzynarodowego praw a hum anitarnego w praktyce48.
Jeszcze inni byli zdania, że należy odwołać się do klauzuli M artensa i dojść do podobnych wniosków w zakresie ograniczeń w użyciu siły bez w ykraczania poza ram y międzynarodowego praw a hum anitarnego konflik tów zbrojnych i sięgania do p raw a międzynarodowego praw człowieka49. Zgodnie z klau zu lą M artensa, „(...) w przypadkach nie objętych niniejszym protokołem i innym i um owami międzynarodowymi osoby cywilne i kom ba tanci pozostają pod ochroną i w ładzą zasad praw a międzynarodowego wyni kających z ustalonych zwyczajów, zasad hum an itary zm u oraz w ym agań po wszechnego su m ienia (...)” (art. 1 (2) I Protokołu dodatkowego). Można uznać, że gdy przepisy praw a h u m anitarnego są sform ułowane w sposób szeroki i niejasny (innym i słowy, brakuje im precyzji) odpowiedź n a pytanie o to, co je s t dozwolone, pow inna zostać udzielona biorąc pod uwagę zasadę h u m anitary zm u w yrażoną w klauzuli M artensa. W razie wątpliwości czy niejasnego uregulow ania należy przyjąć zasadę, że to, co nie je s t wyraźnie dozwolone, je s t zakazane.
K lauzula M arten sa może spowodować przekształcenie ogólnych zasad praw a i zasad ludzkości w zakazy określonych zachowań bez uznaw an ia tych zasad za odzwierciedlające praw o zwyczajowe. Podobnie stw ierdziła Izba O rzekająca M TKJ w orzeczeniu w spraw ie Kupreskicia. U znała, że w świetle sposobu stosow ania tej klauzuli przez p ań stw a i trybunały międzynarodowe należy zauważyć, że k lauzula M arten sa w yraźnie wskazuje, że zasady m ię dzynarodowego praw a hum anitarnego m ogą się wykształcić jako prawo zwy czajowe z powodu presji zasad ludzkości lub w ym agań publicznego sum ienia (under the pressure o f the dem ands o f h u m a n ity or the dictates o f public conscience), naw et, gdy p rak ty k a pań stw je s t sporadyczna lub niespójna. S tąd w łaśnie elem ent opinio iuris może być decydujący dla w ykształcenia się norm y zwyczajowej50. J a k zauw aża A. Cassese, w zakresie m iędzynarodowe go praw a hum anitarnego klau zu la M arten sa poluźnia (czy też zmniejsza) w ym agania dotyczące p rak ty ki jako elem entu norm y zwyczajowej, a równo cześnie nadaje większe znaczenie opinio iuris51. Tak silne oparcie się n a opinio iuris - w odniesieniu do norm międzynarodowego praw a h u m a n ita r nego - m ożna uznać za rozsądne i uzasadnione, gdyż w przypadku praw a hum anitarnego mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych nie m ożna uznać fak tu b ra k u możliwości w yrażenia poparcia dla danej norm y w drodze p rak tyk i za b rak tejże prak tyk i jako elem entu norm y zwyczajowej.
48 Ibidem , s. 20. 49 Ibidem , s. 23.
50 P rokurator przeciw ko Z. K upreskiciow i, Izb a O rzekająca M T K J 2000, § 527. 51 A. Cassese, In tern a tio n a l L aw , Oxford University Press, Oxford 2005, s. 161.
M. N. Schm itt również je s t przeciwny ograniczeniom w użyciu siły. Jego zdaniem , zasada h u m an itaryzm u nie je s t reg ułą pozytywnego praw a i prze jaw ia się w konkretnych przepisach międzynarodowego praw a h u m an ita rn e go konfliktów zbrojnych, a nie je s t samodzielnie stosow ana52. Co ciekawe jednak, te n sam M. N. Schm itt w innej publikacji stw ierdza, że atakow anie z zam iarem wyelim inow ania osoby spełniającej k ry te ria k om batanta, której śm ierć nie je s t konieczna, je s t n ie le g a ln e 53. O dzw ierciedla to d o k ład nie wspom niane ograniczenia w użyciu siły, którym M. N. Schm itt się sprze ciwia.
Przeciwni ograniczeniom w użyciu siły są również W. H. Boothby, R. S. Taylor oraz G. Corn i Ch. Jen ks. Ci o statn i uw ażają, że je s t to reguła o charakterze politycznym, strategicznym , operacyjnym, a nie praw nym i jej sform ułowa nie m a co najwyżej c h a ra k te r de lege ferenda54. R. S. Taylor dodaje, że b rak wyraźnego uregulow ania ograniczeń w a ta k u w praw ie pozytywnym nie oznacza b rak u tej regulacji, lecz je s t wynikiem świadomego pom inięcia tych ograniczeń przez autorów I Protokołu dodatkowego. Zdaniem wspomnianego A utora, I Protokół dodatkowy zaw iera w art. 49 definicję ataków, które obejm ują akty przemocy mogące spowodować zranienia, ale i śmierć. To do stron konfliktu zbrojnego m a należeć ocena rodzaju i stopnia siły, k tó ra jest używ ana przeciwko osobom nieupraw nionym do ochrony przed ata k a m i55.
P rzepis te n jed n a k nie w spom ina o tym , że a ta k i s ą równoznaczne z zadaniem śmierci, skoro określenie „ataki” oznacza „akty przemocy w sto su n ku do przeciw nika zarówno zaczepne, ja k i obronne” (art. 49 PD I). W moim przekonaniu, nie m ożna z tego przepisu w yinterpretow ać możliwo ści zabicia/wyelim inowania k o m b atan ta czy też osoby cywilnej biorącej bez pośredni udział w działaniach zbrojnych bez żadnych ograniczeń w zakresie użytej siły śmiercionośnej.
W. H ays P a rk s również uważa, że przyjęcie takich ograniczeń nie m a podstaw w praw ie międzynarodowym oraz że w praktyce ich zastosowanie je s t mało realne. Ponadto w jego opinii, sekcja Wskazówek interpretacyjnych M K C K dotycząca ograniczeń w użyciu siły n arzuca państw om reguły egze kw ow ania p raw a ignorując, fakt, że m iędzynarodow e praw o h u m a n ita r ne je s t uw ażane za lex specialis m ające zastosowanie w czasie konfliktu
52 M. N. S c h m itt, The Interpretative G uidance on the N otion o f D irect P articipation in H ostilities: A C ritical A nalysis, „ H a rv a rd N a tio n a l S e c u rity J o u r n a l ” 2 010, No. 1, s. 41.
53 M. N. S c h m itt, S tate-Sponsored A ssa ssin a tio n in In tern a tio n a l a n d D om estic L a w, „Yale J o u r n a l o f I n te r n a tio n a l L a w ” 1992, No. 17, s. 644.
54 W. H . B oothby, D irect P articipation in H ostilities - A D iscussion o f the IC R C In te r p r e ta tiv e G u id a n c e, „ I n t e r n a t i o n a l H u m a n i t a r i a n L e g a l S t u d i e s ” 2 0 1 0 , n r 1, s. 164; G. C o rn , C h. J e n k s , Two S id es o f the C om batant Coin: U ntangling D irect P articipation in H o stilities fro m B ellig eren t S ta tu s in N o n -In te rn a tio n a l A rm e d C onflicts, „ U n iv e rs ity of P e n n s y lv a n ia J o u r n a l o f I n te r n a tio n a l L a w ” 2 0 1 1 -2 0 1 2 , N o. 33, s. 3 4 7 -3 5 5 .
55 R. S. T aylor, The C apture Versus K ill Debate: Is the Principle o f H u m a n ity N ow Part o f the Targeting A n a ly sis When A tta c k in g C ivilians Who A re D irectly P articipating in H o stilities?, „A rm y L a w y e r” 2010, s. 1 0 9 -1 1 0 .
zbrojnego56. Zdaniem W. H ays P a rk s’a, zgodnie ze w spom nianym wyżej po glądem J. S. Picteta, w sytuacji, kiedy możliwe je s t wyłączenie z walki przeciw nika poprzez zadanie m u pojedynczej rany, zadanie kolejnej, n a przy kład kolejny strzał z broni, stanowiłoby zbędne cierpienie i prawdopodobnie zbrodnię wojenną57. Taki wniosek je s t jed n a k n ad in terp retacją H ays P a rk s’a, gdyż J. S. P ictet do takiego ani naw et podobnego wniosku nie doszedł.
Ponadto, należy jeszcze raz podkreślić, że form ułując zasadę czy też propozycję ograniczeń w użytej sile w yraźnie w skazuje się, że należy je zastosować, jeśli je s t to możliwe. A możliwe będzie głównie w sytuacji okupa cji wojennej lub spraw ow ania kontroli nad terytorium oraz w sytuacji kon frontacji z pojedynczymi żołnierzam i w w arun kach podobnych do pracy poli cji w czasie pokoju. Żołnierz nie je s t w stanie w chwili realnego zagrożenia przeprow adzać całego procesu analizy i decydowania czy możliwe je s t ujęcie, zranienie, czy już konieczne je s t zabicie żołnierza strony przeciwnej lub osoby cywilnej biorącej bezpośredni udział w działaniach zbrojnych. Decydu jące będzie w łaśnie to realnie istniejące zagrożenie, a decyzja w takiej sytu acji będzie podejm owana w ułam k u sekundy. N ikt również w takiej sytuacji nie liczy ilości zadanych ra n i nie rozlicza z tego żołnierza.
W moim przekonaniu, obowiązek zastosowania, jeśli to możliwe, ograni czeń w użytej sile, m ożna uznać za obowiązek praw ny (co najm niej in statu nascendi), a nie tylko moralny; nie je st to tylko niewiążące zalecenie. Obo wiązek te n może być zrekonstruow any w oparciu o w skazane wyżej przepisy, w tym z zakresu samego międzynarodowego praw a hum anitarnego. Wpływ praw a międzynarodowego praw człowieka je s t w yraźny i je s t to, moim zda niem , tendencja słuszna, a zarazem tendencja nie do zatrzym ania.
Jeżeli chodzi o argum enty n a rzecz praw nego c h a ra k te ru obowiązku raczej odstąpienia od pozbawienia życia k o m b atan ta oraz wpływ praw a m ię dzynarodowego praw człowieka to należy zauważyć, że fundam entalne zna czenie zasady rozróżniania między k o m batantam i a osobami cywilnymi oraz zastosow ania ograniczeń w użytej sile, zwłaszcza kiedy dochodzi do użycia siły śmiercionośnej, potwierdzone zostało również w orzecznictwie try b u n a łów praw człowieka.
J a k zauw aża P. Grzebyk, najbardziej reprezentatyw ne w tym kontekście są wyroki w spraw ach czeczeńskich, gdyż w tym przypadku istn ieją n aj
56 W. H a y s P a r k s , P a rt I X o f the IC R C „Direct P a rticip a tio n in H o stilities” S tu d y: N o M andate, N o Expertise, a n d L egally Incorrect, „N ew Y ork U n iv e rs ity J o u r n a l o f I n t e r n a tio n a l L aw a n d P o litic s ” 2 0 0 9 -2 0 1 0 , N o. 42, s. 7 9 3 -8 3 0 . Zob. też: N. M elzer, Keeping the B a la n ce B etw een M ilita r y N e cessity a n d H u m a n ity : A R esponse to F o u r C ritiq u es o f the IC R C ’s Interpretative G uidance on the N otion o f D irect P articipation in H o stilities, „N ew Y ork U n iv e r s ity J o u r n a l o f I n t e r n a t i o n a l L a w a n d P o litic s ” 2 0 0 9 -2 0 1 0 , N o. 42, s. 8 9 9 -9 1 3 .
57 W. H a y s P a r k s , P a rt IX ..., s. 818. Zob. też: J . D. O h lin , The C apture-Kill Debate: L o st Legislative H istory or R evisio n ist H isto ry?, d o s tę p n e n a s tro n ie in te rn e to w e j: h ttp :// p a p e rs .s s rn .c o m /s o l3 /p a p e rs .c fm ? a b s tra c t_ id = 2 2 3 0 4 8 6 (0 3 .0 1 .2 0 1 4 ).
m niejsze wątpliwości co do faktycznego istn ien ia konfliktu zbrojnego58. Dla przykładu, w sprawie Esm ukham betov przeciwko Rosji59 z 2011 r. ETPC stwierdził, że „użycie siły, którego skutkiem może być pozbawienie życia nie może być w iększe niż je st to «absolutnie konieczne» [...]”, a siła użyta „musi być ściśle proporcjonalna w stosunku do dozwolonych celów” wym ienionych w art. 2 (2) EKPC. W tej spraw ie Trybunał zajmował się ostrzelaniem i zbombardowaniem wioski Kogi w Republice Czeczeńskiej przez dwa woj skowe statki powietrzne w 1999 r. Jako że w tym ataku zginęło dwoje dzieci i trzy kobiety, a zniszczonych lub uszkodzonych zostało około 30 domów, ETPC uznał, że atak został przeprowadzony przez Rosjan bez rozróżnienia, mimo że atakujący zdawali sobie sprawę z obecności osób cywilnych w wio sce. Co istotne, Trybunał zauważył, że argum entem n a rzecz tego wniosku było również to, że w w yniku ataku nie ujęto żadnego bojownika60. Zwłasz cza to ostatnie sform ułowanie sugeruje, że n aw et w odniesieniu do bojowni ków w wewnętrznych konfliktach zbrojnych (co moim zdaniem , m ożna od nieść także do międzynarodowych konfliktów zbrojnych) należy próbować raczej ich aresztować, zanim się ich zabije. Cechą w spólną tych spraw jest fakt, że n aw et w sytuacji uznania osób za bojowników lub terrorystów (czy osób podejrzanych o terroryzm), Trybunał strasburski przyznawał im szero ką gam ę praw, w tym prawo do życia, z czego w ynikała konieczność unikania użycia siły, zastosow ania broni nie powodującej skutków śm iertelnych oraz wcześniejszego ostrzeżenia61. W innym orzeczeniu w sprawie Isayewa, Yusu- pow a i Basayewa przeciwko Rosji z 2005 r. ETPC potwierdził zastosow alność praw człow ieka do sytuacji konfliktu zbrojnego (zw łaszcza że Rosja nie powo łała się n a klauzulę derogacyjną) i uznał w odniesieniu do operacji m ilitar nych, że je st szczególnie koniecznie zbadanie czy operacja została zaplano w a n a i czy b yła k on trolow an a przez w ład ze celem zm in im a lizo w a n ia w największym m ożliwym stopniu zastosow ania siły śmiercionośnej. Władze m u szą przedsięw ziąć w łaściw e środki, aby zapewnić, że ryzyko dla życia jest jak najm niejsze62. W skrócie m ożna uznać, że osoba m usi stanowić poważne
zagrożenie, aby m ożliwe było użycie wobec niej siły63.
58 P. G rz e b y k , O chrona życia osób cyw ilnych w czasie k o n flik tu zbrojnego w świetle orzecznictwa Europejskiego T rybunału Praw C złowieka [w:] E . K a r s k a (red .), Wpływ E u ro pejskiej Konwencji Praw Człowieka na system y ochrony pra w człowieka oraz m iędzynarodo we praw o karne i h u m a n ita rn e, W y d aw n ictw o O ficy n a W y d aw n ic za „M ów ią W iek i”, W ar s z a w a 2013, s. 69.
59 O rz ec z en ie w sp ra w ie E sm ukham betov przeciw ko R osji (2011) j e s t d o s tę p n e n a s tr o n ie in te rn e to w e j: h ttp ://c m is k p .e c h r.c o e .in t/tk p 1 9 7 /s e a rc h .a s p ? s k in = h u d o c -e n .
60E sm u kh a m b eto v przeciw ko Rosji (2011), § 138, 139, 146, 150. S zerzej zob. P. G rz e b y k , O c h r o n a ., s. 7 0 -7 1 .
61 C. D roege, Elective a ffin itie s? H u m a n rig h ts a n d h u m a n ita ria n law, „ I n te r n a tio n a l R eview o f th e R ed C ro ss” 2008, Vol. 90, No. 871, s. 531.
62Isayewa, Yusupow a i B asayew a przeciw ko R osji (2005), o rz ec ze n ie d o stę p n e n a s tr o n ie in te rn e to w e j: h ttp ://c m is k p .e c h r.c o e .in t/tk p 1 9 7 /s e a rc h .a s p ? s k in = h u d o c -e n ; § 171.
63 Zob. N. Q u e n iv et, The R ig h t to L ife in In tern a tio n a l H u m a n ita ria n L aw a n d H u m a n R ig h ts L a w, [w:] R. A rn o ld , N . Q u e n iv e t (red .), In tern a tio n a l H u m a n ita ria n L aw a n d H
u-Warto dodać, że w om awianym kontekście art. 2 (2) EKPC m usi być interpretowany w św ietle art. 15 (2) stanow iącym o „przypadkach śmierci będących w ynikiem zgodnych z prawem działań wojennych”. Warto w tym m iejscu zauważyć, że M iędzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wyraźnie stwierdził, że instrum enty z zakresu prawa praw człow ieka znajdują zasto sowanie również w czasie wojny. Potw ierdzenie dla takiego poglądu można znaleźć m.in. w opinii doradczej w sprawie legalności groźby lub użycia broni jądrow ej z 1996 r., jak również w opinii doradczej z 2004 roku dotyczącej praw nych konsekwencji w zniesienia m u ru na okupowanych terytoriach p a le styńskich. Szczególnie istotn a je st pierw sza opinia, w której Trybunał poru szył wspom niany wyżej przypadek legalnego pozbawienia życia. MTS po raz pierwszy m usiał wyraźnie orzec n a tem at zw iązku łączącego m iędzynarodo we prawo hum anitarne i prawo praw człowieka. Trybunał stwierdził, że: „ochrona Międzynarodowego paktu praw politycznych i obywatelskich nie ustaje w czasie wojny, z wyjątkiem powołania się na art. 4 [M iędzynarodowe go P aktu Praw O byw atelskich i Politycznych], zgodnie z którym niektóre prawa m ogą zostać zaw ieszone w czasie niebezpieczeństw a publicznego”64. Tym sam ym MTS uznał ciągłe zastosow anie P aktu w czasie konfliktu zbroj nego, z czego m ożna w yw ieść kom plem entarność praw a praw człow ieka i międzynarodowego prawa hum anitarnego. MTS co prawda stwierdził, że wyjątki od zakazu arbitralnego pozbawiania życia są określone przez prawo hum anitarne traktowane jako lex specialis, lecz należy podkreślić, że nie oznacza to zastąpienia praw człow ieka przez prawo hum anitarne. Tak więc to międzynarodowe prawo hum anitarne reguluje dopuszczalność pozbawie n ia kom batanta życia. Jednak T. A. Keck wskazuje, że skoro traktatowe międzynarodowe prawo hum anitarne nie reguluje w sposób wyraźny stopnia i rodzaju siły, której użycie je st dozwolone przeciwko legalnym celom wojsko wym, to m ożna uznać, że lukę tę w ypełnia prawo międzynarodowe praw człowieka65. C. Droege wskazuje, że zasada kom plem entarności traktuje pra wo m ięd zyn arod ow e jako reżim , w którym ze sta w y norm k oegzy stu ją w harm onii. W tym sen sie praw a człow ieka m ogą być in terp retow an e w św ietle międzynarodowego prawa hum anitarnego i vice versa66. Zgodnie z zasadą kom plem entarności, w sytuacji luk w jednej dziedzinie prawa w y pełniają je przepisy z drugiej dziedziny prawa. Stosow nie do tej koncepcji, międzynarodowe prawo hum anitarne jako lex specialis reguluje użycie siły
m a n R ig h ts Law. Towards a N ew M erger in In tern a tio n a l L a w, M a r tin u s N ijh o ff P u b li s h e rs , L e id e n -B o s to n 2 008, s. 336.
64O pinia doradcza M T S z 8 lipca 1996 r. w sprawie legalności groźby lub użycia broni ją d ro w ej, § 25, d o s tę p n a n a s tr o n ie in te r n e to w e j: h ttp ://w w w .ic j-c ij.o rg / (d o s tę p z d n ia :
0 4 .0 2 .2 0 1 5 ).
65 T. A. K eck, op. cit., s. 153.
66 C. D roege, The Interplay B etw een In tern a tio n a l H u m a n ita ria n L aw a n d In tern a tio n a l H u m a n R ig h ts L aw in S itu a tio n s o f A rm e d C o n flict, „ I s r a e l L aw R e v ie w ” N o. 40 (2007), s. 337.
śmiercionośnej, lecz w przypadku luk lub gdy międzynarodowe prawo hum a nitarne milczy, prawo m iędzynarodowe praw człow ieka wypełni luk ę67. Jak u siłow ała wskazać wyżej, z sam ego międzynarodowego prawa hum anitarne go w ynika obowiązek odstąpienia od pozbawienia życia kom batanta, wtedy kiedy nie stanow i on/a zagrożenia i nie w ym aga tego konieczność wojskowa. W skazane wyżej wyroki ETPC im plicite to potwierdzają, w tedy kiedy wspo m ina się w nich o bojownikach.
Ponadto, zgodnie ze współczesnym i podręcznikami wojskowymi, zasada konieczności wojskowej pozwala na użycie takiego stopnia i rodzaju siły, niezabronionego przez m iędzynarodow e prawo h u m an itarn e konfliktów zbrojnych, który je st w ym agany dla osiągnięcia dozwolonej korzyści wojsko wej, mianowicie całkowitego lub częściowego poddania przeciwnika w jak najwcześniejszym m om encie przy m inim um zastosow anych środków i strat w życiu ludzkim. Można tu w skazać choćby M anual o f the law o f armed conflict w ydany przez brytyjskie M inisterstwo obrony w 2004 r.68, NATO Glossary o f the term s a n d définitions (AAP-6V) z 2008 r.69, am erykański
Field m anual 2 7-10 w ydany w 1956 r. przez D epartam ent arm ii U SA70, am erykański C om m ander’s handbook on the law o f naval operations wydany przez D epartam ent m arynarki wojennej w 2007 r.71, M anual de derecho operacional Kolumbii wydany w 2009 r., francuski M anuel de droit des
con-67 T. A. K eck, op. cit., s. 162.
68 B ry ty js k i M a n u a l o f the law o f arm ed conflictj e s t d o s tę p n y n a s tro n ie in te rn e to w e j: h t t p s : / / w w w . g o v . u k / g o v e r n m e n t / u p l o a d s / s y s t e m / u p l o a d s / a t t a c h m e n t _ d a t a / f i l e / 2 7 8 7 4 / J S P 3 8 3 2 0 0 4 E d itio n .p d f (05.0 1 .2 0 1 4 ), s. 2 1 - 2 2 (M ilitary necessity p erm its a state engaged in an arm ed conflict to use only th a t degree a n d k in d o f force, not otherwise p ro h ib ited by the law o f arm ed conflict, th a t is required in order to achieve the legitim ate purpose o f the conflict, n a m ely the com plete or p a r tia l su b m issio n o f the enem y a t the earliest possible m om ent w ith the m in im u m expenditure o f life a n d resources).
69N A TO Glossary o f the term s a n d d efinitions j e s t d o s tę p n y n a s tro n ie in te rn e to w e j: h ttp ://w w w .fa s .o rg /irp /d o d d ir/o th e r/n a to 2 0 0 8 .p d f (05.0 1 .2 0 1 4 ). H asło : m in im u m force brzm i:
Force, up to a n d in clu d in g deadly force, lim ited to the degree, in ten sity a n d d u ra tio n neces sary to achieve the objective.
70 A m e r y k a ń s k i F ield m a n u a l 2 7 -1 0 j e s t d o s tę p n y n a s tr o n ie in te r n e to w e j: h t tp : / / w w w .lo c .g o v /rr/frd /M ilita ry _ L a w /p d f/la w _ w a rfa re -1 9 5 6 .p d f (0 5 .0 1 .2 0 1 4 ), s. 3 (The law o f w ar places lim its on the exercise o f a belligerent’s pow er in the interests m entioned in p a ra g raph 2 a n d requires th a t belligerents refrain from em ploying any k in d or degree o f violen ce w hich is not actually necessary fo r m ilita ry purposes a n d th a t they conduct hostilities w ith regard for the principles o f h u m a n ity a n d chivalry).
71 A m e ry k a ń s k i C om m ander’s handbook on the law o f n a va l w p u n k c ie 5.3.1 d o ty cz ą cym z a s a d y k o n iec zn o ści w ojskow ej sta n o w i: The principle o f m ilita ry necessity recognizes th a t force resu ltin g in death a n d destruction w ill have to be applied to achieve m ilita ry objectives, b u t its goal is to lim it suffering a n d destruction to th a t w hich is necessary to achieve a va lid m ilita ry objective. T h u s it p rohibits the use o f any k in d or degree o f force not required for the p a rtia l or complete subm ission o f the enem y w ith a m in im u m expendi ture o f tim e, life, a n d p hysical resources. C om m ander’s handbook on the law o f n a va lj e s t d o s tę p n y n a s tr o n ie in te r n e to w e j: h ttp ://w w w .u s n w c .e d u /g e ta tta c h m e n t/a 9 b 8 e 9 2 d - 2 c 8 d - 4 7 7 9 -9 9 2 5 -0 d efe a9 3 3 2 5 c/1 -1 4 M _ % 2 8 Ju l_ 2 0 0 7 % 2 9 _ % 2 8 N W P % 2 9 (0 5 .0 1 .2 0 1 4 ).
flits armés wydany przez m inisterstw o obrony w 2001 r.72, niem iecki Trise rvice M an u al Zdv 1 5 /2 : H u m a n ita ria n L aw in A rm ed Conflicts wydany przez m inisterstw o obrony w 1992 r.73 czy szwajcarskie Regulations 51.007/ IV, Bases Légales du Comportement A L ’Engagem ent wydane w 2005 r.74
N ależy zw łaszcza zwrócić uw agę na kolumbijski M anual de derecho ope- racional, który je st przejawem najnowszej praktyki państw w zakresie przyję cia ograniczeń użycia siły, a zgodnie z którym co do zasady, zasada konieczno ści wojskowej implikuje, że cała działalność zw iązana z w alką zbrojną musi zostać uzasadniona celam i wojskowymi, podczas gdy działania, które nie są konieczne z wojskowego punktu widzenia, są nielegalne. Elem entem nieroz łącznie związanym z koniecznością wojskową jest ograniczenie, zgodnie z któ rym zostanie użyta tylko ta siła, która jest konieczna dla osiągnięcia korzyści wojskowej. Jakiekolwiek użycie siły, które wykraczałoby poza tę korzyść jest sprzeczne z zasadą konieczności wojskowej. Podręcznik ten dodaje, że nie we w szystkich okolicznościach m ożliwe je st dostosowanie zasady konieczności wojskowej do w szystkich sytuacji mających miejsce w warunkach działań zbrojnych. Występuje w iele sytuacji związanych z w alką zbrojną, w których nie można zastosować ograniczeń w użyciu siły bez narażania własnych sił zbrojnych na ryzyko lub bez utraty skuteczności operacyjnej75. Podręcznik kolumbijski bardzo często odwołuje się do Wskazówek interpretacyjnych M KCK
i wskazuje, że zalecenie MKCK może mieć jednak praktyczne zastosow anie76. Praktykę państw m ożna podsumować następująco: ogólnie państw a w al czące z powstańcam i (jako że w chwili obecnej w iększość konfliktów zbroj
72 M a n u el de droit des conflits arm és j e s t d o s tę p n y n a s tro n ie in te rn to w e j □ : h ttp :// w w w .d e fe n s e .g o u v .fr/s g a /le -s g a -e n -a c tio n /d ro it-e t-d e fe n s e /d ro it-d e s -c o n flits -a rm e s /d ro it-d e s - c o n flits -a rm e s (0 5 .0 1 .2 0 1 4 ). P o d h a s le m N écessité m ilita ire c z y ta m y : Nécessité m ilitaire: principe en vertu d uquel u n belligérant exerce le droit de prendre toutes m esures qui sera
ient nécessaires p o u r conduire à bien une opération et qui ne seraient p a s interdites p a r les lois de la guerre. » (AAP 6, glossaire O T A N de term es et d éfinitions d ’usage m ilita ire.) B ien q u ’il n ’y a it p a s de défin itio n ju r id iq u e universelle de la nécessité m ilitaire, elle s ’entend d ’une urgence quiim pose à u n co m m a n d a n t m ilita ire de p rendre sans délais les m esures indispensables pour obtenir l ’accom plissem ent de sa m ission, le p lu s rapidem ent possible, en recourant à des moyens de violence contrôlés et qui ne tom bent p a s sous l ’interdiction du d ro it des conflits arm és. Ces m esures doivent ętre licites au regard d u d ro it des conflits arm és. E n conséquence, il ne p e u t ętre dérogé à une règle d u droit des conflits arm és en in voquant la nécessité m ilitaire que lorsqu’une telle p o ssib ilité est expressém ent prévue p a r la règle en question. L a nécessité m ilita ire repose su r quatre principes : l’urgence, les m esu res lim itées à l ’indispensable, le contrôle (dans l’espace et d a n s le tem ps) de la force em ployée et le recours à des m oyens et m éthodes licites.
73 Triservice M a n u a l Z d v 1512: H u m a n ita ria n L aw in A rm ed C onflicts d o s tę p n y n a s t r o n i e i n t e r n e t o w e j : h t t p : / / w w w . h u m a n i t a e r e s - v o e l k e r r e c h t . d e / M a n u a l Z D v 1 5 . 2 . p d f (05.0 1 .2 0 1 4 ). P u n k t 130 z a w ie ra n a s tę p u ją c e s tw ie rd z e n ie : I n war, a belligerent m ay apply only th a t a m o u n t a n d k in d o f force necessary to defeat the enemy. A cts o f w ar are only perm issible i f they are directed aga in st m ilita ry objectives, i f they are not likely to cause
unnecessary suffering a n d i f they are not perfidious.
74 Zob. też: N. M elzer, Keeping the B alance..., s. 908. 75 P o d a n o za: ib id em, s. 910.
