Polacy piszący na Kaukazie w pierwszej poł. XIX w. : materiały do zagadnienia

(1)

Mieczysław Inglot

Polacy piszący na Kaukazie w

pierwszej poł. XIX w. : materiały do

zagadnienia

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 48/2, 538-551

(2)

M IEC ZY SŁAW IN G LO T

POLACY PISZĄ C Y NA K A U K A ZIE W PIE R W SZ E J POŁ. X IX W.

MATERIAŁY DO ZAGADNIENIA*

• Od średniow iecza łączył Polskę ze W schodem, a więc i z K au k a zem, h a n d e l1. J a k tw ierd zą jed n a k historycy, w zrastan iu sto su n ków handlow ych nie tow arzyszył w w. XV— X V III rów nom ierny w zro st stosunków p o lity c z n o -k u ltu ra ln y c h 2. Jak k o lw iek em igranci z A rm enii, jed n ej z p rzodujących k ra in K aukazu, zam ieszkiw ali P olskę ju ż od czasu podbicia Rusi Czerwonej przez K azim ierza

* Artykuł niniejszy stanow i m ożliw ie wyczerpujące zestawienie twórczoś ci literatów polskich piszących na Kaukazie w latach 1830—1850, w okresie najliczniejszych zsyłek Polaków na tamten teren. Autor starał się uwzględnić rów nież równoległą w czasie twórczość pisarzy mniej lub w cale nie zw ią zanych z literaturą. Dla zachow ania chronologicznej ciągłości artykuł zawiera om ówienie twórczości pisarzy wcześniejszych, a w nielicznych wypadkach i późniejszych.^

Autor opierał się przede w szystkim na następujących pracach: M. M i a n - s a r o f , Bibliographia Caucasie a et Transcaucasica. T. 1. Petersburg 1874— 1876. — L. W i d e r s z a l , S p ra w y kaukaskie w polityce europejskiej w la

tach 1831—1863. Warszawa 1934. W ykorzystał również następujące prace naj

w ybitniejszego dziś znawcy historii Polaków na Kaukazie, J. R e y c h m a n a : 1) Z przeszłości polsko-kaukaskiej. W s c h ó d , II, 1931, nr 1/2. — 2) Kaukaz. W książce: Polska i Polacy w cywilizacjach świata. T. 1. Warszawa 1939. — 3) Wyjaśnienie zagadki zapomnianego poety-spisków ca. T w ó r c z o ś ć , X, 1954, nr 6. — 4) Polacy w górach Kaukazu. W i e r c h y , XXIII, 1954.

Cennych informacji bibliograficznych udzielił autorowi poza tym kustosz Bibl. Czartoryskich, dr Tadeusz T u r k o w s k i .

Dla kilku periodyków, do których trzeba się było często odwoływać, wprowadzono następujące skróty: AT — A t h e n a e u m , BW = B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a , GK = G w i a z d a [kijowska], RL ~ R o c z n i k L i t e  r a c k i , RU = R u b o n . Jeżeli kolejne pozycje bibliograficzne mieszczą się w tym sam ym periodyku, autor przy pozycji następnej skraca oznaczenie źródła do koniecznego m inim um (np. nie powtarza nazwy pisma, rocznika, niekiedy n aw et numeru).

1 B. B a r a n o w s k i , Kaukaz. W tomie: Znajomość Wschodu w dawnej

Polsce do X V III w . Łódź 1950, s. 212.

(3)

W ielkiego, tzn. od pierw szej poł. XIV w., Polacy trak to w ali Kaukaz jedynie jak o drogę tran zy to w ą do P ersji.

C haraktery sty czny je s t b rak lite ra tu ry naukow ej o Kaukazie z ty ch czasów. W Kronice w szytkieg o świata M arcina Bielskiego (1551) czy w K ronice Sarm acji europejskiej A leksandra Gw agnina (1611) spotykam y w yłącznie drobne w zm ianki o n a tu ra ln y m p rze cież, a przez ślepotę polityczną lekceważonym , sojuszniku w walce z tu reck o -tatarsk im wrogiem . Obszerniejsze wiadomości o Gruzji, lecz z drugiej ręki, podaje w kom entarzu do P a m iętników Janczara Sam uel O tw in o w sk is. Z pierw szej poł. X V II w. pochodzi też opis K rym u i K aukazu (w ty m punkcie rów nież z drugiej ręki), pióra w ysłannika polskiego (prawdopodobnie Adersa) 4. W roku 1644 u k a zuje się w P a ry żu Relation des Tartares Percopites et Nogais des

Circasiers, M ingrehens et Georgiens, publikacja dom inikanina Ja n a

z Lukki, w ysłannika na K aukaz z polecenia W ładysław a IV 5. P ierw szą sam odzielną p racą Polaka, k tó ra daje pew ne inform a cje o K aukazie i w spółczesnych w ojnach kaukaskich, jest Tadeusza K rusińskiego (1675— 1756), jezuity i m isjonarza, Tragica vertentis

belli Persici historia per repetitas clades ab anno 1711 ad annum 1728 continuanta post Gallicos, Hollandicos, Germanicos, autoris t y  pos auctior (Lwów 1740). Opisom Kaukazu poświęca a u to r trzecią

część dzieła, zw racając uwagę, zgodnie z ty tu łem ; n h' związek tego tere n u z w ojnam i: gruzińską, perską, rosyjską, lezgińską, tureck o - perską i tu re c k o -a fg ań sk ą 6. W tym że czasie ukazuje się w Gruzji, pt. K artlis Ochowreba, kronika historyczna królew icza W achuszta, syna W achtanga. A utor cy tu je w niej kronikarzy polskich 7.

W drugiej poł. X V III w. zaczyna się rosyjska p e n e trac ja K au kazu, przygotow ana przez P io tra I, k tó ry już w r. 1721 zajął na kró tk o D erb en t i Baku. W roku 1783 włączono do Rosji Tam an i ziemie przy rzece K ubań, w latach 1763— 1792 stw orzono pas g ra niczny obsadzony tzw. liniow ym i kozakam i, biegnący rzekam i K u bań i Terek. Z ty ch „przyczółków “ c a ra t zajm uje kolejno: W ielką K ab atrę (1791— 1825), D agestan (1806— 1821), poszczególne części

3 Tamże, s. 214. 4 Tamże.

5 R e y c h m a n , Kaukaz, s. 266.

6 H. U ł a s z y n , O Janie Potockim i literaturze Kaukazu. Notatka kry- tyczno-polemiczna. Warszawa 1902. Odb. z P r z e g l ą d u T y g o d n i o  w e g o , 1901.

7 Por. A. G i 11 e r, Polacy na Kaukazie. Sprawozdanie z odczytu M. G r a- l e w s k i e g o w Paryżu. D z i e n n i k L i t e r a c k i , XVIII, 1869, nr 52.

(4)

540 M I E C Z Y S Ł A W I N G L O T

G ru zji (1803— 1805). W latach 1826— 1828, po w ojnie z P ersją, zo sta je zakończony podbój A rm enii. O statecznie zaw ojow ano K aukaz w r. 1864, w cielając do cesarstw a o statn ią niepodległą prow incję — Czerkiesję.

Im perialistyczne zakusy K atarzy ny , później zaś A leksandra i Mi kołaja, spow odow ane są dążeniem do opanow ania Indii, co w latach trzydziesty ch X IX w. doprow adza do k o n flik tu z A nglią i staje się przyczyną ożywionej działalności dyplom atycznej i m ilitarn ej w ysłanników C zartoryskiego n a K aukazie. Ju ż jedn ak po pierw szym rozbiorze Polacy p o jaw iają się tam jako przym usow i rek ru c i wcie leni do korpusu kaukaskiego 8. N ie od nich jed n ak pochodzą p ierw sze ówczesne relacje polskie o ty ch ziem iach.

W roku 1796 p rzeb y w a n a K aukazie pplski uczony, orientalista i podróżnik, W ł o d z i m i e r z B r o n i e w s k i 9. Owocem jego p o b y tu jest dw utom ow e, znane w spółczesnym dzieło Новейшея гео

графическая и историческая известия о Кавказе (Москва 1823).

W przedm ow ie do Jeńca kaukaskiego A lek sand er Biesitużew-M ar- liński ocenia je następująco:

Wiadomości o Kaukazie Broniewskiego, książka bardzo pożyteczna

dla uczącej się młodzieży, lecz bynajmniej nie dla czytającej społeczności. Jest to w ielki, z ogromną pracą i mozołem dokonany, zbiór faktów i przypuszczeń, rzeczy byłych i niebyłych — bez żadnej historycznej ’ k r y ty k i10.

W roku 1833 ukazu je się następ n a praca Broniew skiego: Отрыв

ки йз путешествия по К авказу ( Сын о т е ч е с т в а , n r 156).

W roku p ob y tu na K aukazie B roniew skiego J a n P o t o c k i , znany powieściopisarz, podróżnik i orientalista, p u b lik u je M em oire

sur une nouveau p eryp le du P ont E u xin, ainsi que sur la plus an cienne histoire de peuples de Taurus, du Caucace et de la S cyth ie

(Vienne 1796). W rok potem Potocki zwiedza północne ziem ie K a u kazu, bez zapuszczania się jed n ak w głąb gór. Owocem podróży sta je się Voyage dans les steps d’A stra k h a n et de Caucace (Paris 1829). K laproth, w ydaw ca p racy a zarazem p rzyjaciel autora, połączył tu w łaściw ą Voyage z M em oire. Jeszcze p rzed tem zapoznał czytelników z dziełem Potockiego w czasopiśm ie pary sk im N o u v e l l e s A n n a l e s d e s V o y a g e s (1827, październik), skąd rzecz została p rzed ru k o w ana przez m iesięcznik С е в е р н ы й а р х и в (1828).

8 W i d e r s z a l , op. cit., s. 31.

9 Por. U ł a s z y n, op. cit. — M i a n s a r o f , op. cit. 10 I. D o b r s k i , Szkice Kaukazu. Warszawa 1850, s. 61.

(5)

W tym że roku w y jątk i d ru k u je D z i e n n i k W i l e ń s k i (t. 5, dział Historia i literatura) 11. F rag m en t zwróconej do czytelnika przedm ow y Potockiego brzm i tu (s. 223) następująco:

Opowiem mu [czytelnikowi] wszystko, co postrzegę, niekiedy dodam m oje uwagi, a te może nawet od uczonych nieźle przyjęte będą: bo czy niłem je nie od niechcenia, ale wtenczas jeszcze, kiedym sądził, że dla w szelkiej prawdy tyczącej się historii człowieka lub przyrodzenia spo- kojność i rozrywki z ochotą poświęcać należy.

Poczynając od r. 1813 przybyw a n a K aukaz 10000 jeńców pol skich, uczestników kam panii napoleońskiej 12. Z tego okresu po chodzą Podróże do Georgii w czasie m ojej niew oli w R ossyi od b y

te w r. 1813, 1814 i 1815 (Poznań 1833), autorstw a S t a n i s ł a w a

N o w a c k i e g o , podoficera legii nadw iślańskiej byłego w ojska polskiego z czasów K sięstw a W arszawskiego. Nowacki opisuje k raj przez p ry zm a t osobistej niewoli. G ruzja to ziem ia nędzy i głodu, ciągłych napadów góralskich i ciężkiej pracy jeńców. A u to r stw ie r dza: „geografia w spom ina o Georgii w e w szystko obfitej., a ja tego nie w idziałem , ale zarów no z tam ecznym i m ieszkańcam i w iele głodu u cierpiałem “ 13.

Z k ręg u działalności m isyjnej pochodzi L ist księdza Józefa S u ry -

na T. J. opisującego podróż z M osdoku przez góry K aukazu ku m ia  stu T y flis ( M i e s i ę c z n i k P o ł o с к i, 1818, n r 7 ) 14.

K o n ty n uato rem turystycznych tra d y c ji Potockiego jest E d- w a r d K a c z y ń s k i , przebyw ający n a K aukazie od stro n y T u r cji. Pisze on i w yd aje D ziennik podróży do T urcji o dbytej w r. 1814 (W rocław 1821) 15. D ziennik ukazał się dw ukrotnie w przekładzie niem ieckim pt. M alerische Reise in einigen P rovinzen des osmani-

schen Reiches (B reslau 1824 i 1825). W latach 1829— 1830 odby

w ają na K aukazie służbę w ojskow ą dw aj filareci: A ndrzej Ja n ie - wicz i Franciszek Borkowski, nie zostaw iają jed n ak po sobie żad nych p rac 16.

11 U ł a s z y n , op. cit., s. 43. 12 R e y c h m a n , Kaukaz.

13 S. N o w a c k i , Podróże do Georgii. Poznań 1833, s. II. 14 R e y c h m a n , Kaukaz.

15 Jest to pięknie wydana praca, ozdobiona licznymi ilustracjami, co w ow ych czasach było wielką rzadkością. Por. A. W o j t k o w s k i , Edward

Raczyński i jego dzieło. Poznań 1929, s. 72.

16 p or i]vr. G r a 1 e w s к i, Kaukaz. Lwów 1877. — ф. В е ж б о в с к и й ,

К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодежи в 1819—1823 г. Варшава 1898.

(6)

W roku 1830 Т ы ф л и с с к и е в е д о м о с т и (nry 18, 19, 22— 24) d ru k u ją rzecz pt. Поездка из П ольш и за Кавказ. F ra g m e n t p o dty  tu łu („ взгл яд ъ , которым руководились чиновники отп равлявш и еся на служ бу в за к а в к а зк и й к р а й ” )17 pozw ala wnioskować, że au to rem p u b lik acji je s t carski urzędnik, m oże n aw et Polak, k tó ry p rzyb y ł tam na służbę.

Rok 1831 stanow i początek nowej fali m asowej akcji d ep o rtacy j nej. W edług W iderszala koszary i fortece K aukazu zapełniło około 9100 żołnierzy i oficerów polskich. Spośród nich, jako jed e n z p ie rw szych poj aw ia się na k a rta c h lite ra tu ry pięknej L e o n J a n i s z e- w s k i 18. P isał on dużo i tłum aczył z rosyjskiego. N a przy kład

Cyganów P uszk in a (BW 1842, t. 2; p rze d ru k oddzielny: W arszaw a

1842) i Jeńca k a u k a sk ie g o 19. D ru k u je nadto Barkarolą („Z poem atu Francesco B e rtra m o Q uonte“ ; BW 1842, t. 2) oraz P ielg rzym ką do

m og iły A leksandra G ribojedow a na górą św. Dawida w T yflisie dn. I. 1842 (1843, t. 3).

W roku 1846, w w ychodzącym w W ilnie pod red akcją K azim ie rza B ujnickiego piśmie, ukazu je się p oem at Janiszew skiego D w a dni (RU, t. 7). Potem , pod w spólnym ty tu łem W y ją tk i z u lo tn ych poezji

Leona Janiszew skiego, n astęp u jące u tw ory: Mogiła na Szpicbergu, P oezja biblijna, W ieczór w e czw artek, W W ielką Sobotą, Dobosna, D w ie siostry, M atka (1847, t. 8), a w dw a lata później O brazy i m y  śli z podróży do T y flisu w r. 1841 o d b ytej przez Leona Ja n iszew skie go (t. 10). W y jątk i z Obrazów zamieszcza P a m i ę t n i k N a u k o 

w o - L i t e r a c k i (1849, t. 1, z, 1), w którego spisie Janiszew ski fig u ru je jako w spółpracow nik i gdzie p u b lik u je jeszcze W y b r y k i do

brego hum oru („Do nieobecnej“), Do pana Jerzego, L ist o tw a rty do w y d a w cy P am iątnika [pt.] O pracach literackich i n au ko w ych na K aukazie (1850, t. 2, z. 6). L ist przed ru k o w u je krakow ski C z a s

(1851, n ry 203— 205). W reszcie R L (1849, t. 4) przynosi n a stę p u ją ce u tw o ry poetyckie: Do Jadw igi L. oraz Jadw idze i E m ilii K., a GK (1847, n r 2) R em iniscencje w dzień urodzin.

17 M i a n s a r o f , op. cit.

18 M ateriały tyczące życia i twórczości J a n i s z e w s k i e g o zawarte

są w następujących pozycjach: Bibl. Jagieł., rkps 276. — O r g e l b r a n d a

Encyklopedia powszechna, t. 13, s. 35. — K o r b u t , wyd. 2, t. 3, s. 526.

19 Por. В. Фр а н ц е в , Неизвестный польский перевод Кавказского плен

(7)

D rugim ,,listopadow szczykiem “ b y ł W o j c i e c h P o t o c k i 20, oficer w ojsk K rólestw a Kongresowego, na deportacji płodny no welista, piszący przew ażnie do AT i BW. W AT zamieścił: Do gra

jących (1843, t, 2), P lo tki (t. 3), Trąby N iew ierkow a („Opowiadanie

z X V II w .“ ; t. 4), K w estarz, W y ją te k z p a m iętn ikó w (t. 5), Do X .

Z. L. (t. 6), O statnie chw ile M arlińskiego (1845, t. 1), C hadżybej Najgak (t. 5), w BW zaś: W iersz F et-A li-Szacha („P rzekład z p e r

skiego“), Do S. P., A bdullach i H ouw aldt, A sian Tem irów , Troił

nad In g u rem (1841, t. 1), P otw arz (t. 2), Do kobiety, Do G reczynki

(„Z P u szk in a“), Piotrow ice (t. 3), W y ją te k z poem atu „C złowiek

i natu ra “, Do dzieci, A n g ielski M iczman w Kantonie, Dwa a rty k u ły, Żal M iłki (t. 4), D w ie przedaże („W yjątek z pam iętników “ ; 1842,

t. 1), Ona, K aprys, Złam ana przysięga czyli zabójstw o (t, 2), S tó ł

cudow ny, U łom ek (t. 3). Ponadto opublikow ał Potocki u tw ó r Do au tora w ierszy (RU 1847, t, 8) oraz W iersz na śm ierć W ładysław a Strzelnickiego (1849, t. 10), natom iast w broszurce Pam iątka uro czystości poświęcenia pom nika św. Jacka w W ilnie (Wilno 1844)

pseudoklasyczny p an eg iry k okolicznościowy o historii zakonu dom i nikanów . Trzeba też wspom nieć jego arty k u ł recen zyjn y w T y g o d n i k u P e t e r s b u r s k i m (1843, n r 35) pt. Legen dy ks. Ho-

łow ińskiego, III to m jego P ielg rzym ki i dzieło pani Z iem ięckiej o w ychow aniu kobiet.

Trzecim spośród piszących zesłańców był M a r i a n C i e p l i ń s k i 21. Z pow odu odniesionych ran zwolniony został z przym usow ej służby w ojskowej już w roku 1835. Pisyw ał wiele, praw ie w yłącznie pod pseudonim em O s s o r j a. Ukazały się następujące jego utw ory:

W estchnienie za ubiegłą młodością, N ieznajom a („B allada“ ; W i z e 

r u n k i i R o z t r z ą s a n i a N a u k o w e , 1837, t. 15 i 20), Pieśni

ludu ukraińskiego ( B o j a n , 1838), Tęsknota, Dobranoc („Z p o ezji'

czeskiej“ ; B i r u t a , 1837), Ballada serbska, Ukrainiec („B allada“ ; 1838), Pieśni u kra iń skie (BW 1844, t. 1),‘Snopek, Tonący, Chór m y 

śliw ych, Rom an Sanguszko, Dzban stłuczony, Trójziele, Zosia i ułan, Grzeczna niew iara ( S n o p e k N a d w i ś l a ń s k i , 1844), Siostra

20 Spis im ienny męczenników polskich. Zeszyt I: obejmujący imiona ofi cerów i obywateli, którzy za udział w w alce r. 1831 o narodową niepodległość zesłani zostali w dalekie głębie M oskiewskiego Carstwa. Bibl. Ossolińskich, rkps 7856/1.

21 Por. A. P o d b e r e s k i , W yją te k z listu pisanego z Wilna. W rubryce:

Korespondencja literacka. T y g o d n i k P e t e r s b u r s k i , XIII, 1842, nr 20. — W. K o ł ł u p a j ł o , Nekrolog. AT II 1848, t. 6. — Polski słownik

(8)

544 M I E C Z Y S Ł A W I N G Ł O T

sprzedana („B allada u k ra iń sk a “), P ielg rzym w im ien n iku , Z n o w u p ielgrzym , Do J..., P ow itanie, Do m ego A nioła Stróża, K adet („Po

w ieść“ ; 1845), G ondolier („B allada w enecka“ ; O n d y n a, 1844, z. 2),

Rajgród („O pow iadanie o parte na m iejscow ych podaniach okolic D ru -

sk ien ik “ ; 1845, z. 6), N i sie bigos, n i sie fla k i („L egendo-przysłow ie“ ; 1846, z. 1), Coś tu p sem śm ierdzi („P ow iastka“ ; AT 1846, t. 3).

Jeszcze k ilk a nazw isk z tego okresu. P rzed e w szystkim n azw i sko S t a n i s ł a w a P i ł a t a 22, au to ra ciekaw ego U stępu z p a m ięt

n ikó w S t. Piłata z czasu jego niew oli na K aukazie ( A l b u m

L w o w s k i , 1862). N astępnie L e o n a G e r s z e w s k i e g o , k tó ry n apisał P a m ią tki z niew o li (Poznań 1852), J u l i u s z a S t r u t y ń - s k i e g o 23, au to ra opowieści p am iętn ik arsk iej M iscellanea (Wilno 1853) i p racy K ilka badań geologicznych i dziejow ych K a uka zu (Ber lin 1857), w reszcie H i p o l i t a J a w o r s k i e g o (publikuje pod pseudonim em M i e c z y s ł a w T e r l i c a ) 24, pod którego piórem pow stały W spom nienia K aukazu ( G a z e t a C o d z i e n n a , 1858, n ry 273— 283; 1859, n r y 42— 51; osobno: Poznań 1877). Listopadow - szczykiem najpraw d op o dobniej był też a u to r anonim ow y rękopisu

Z K aukazu k a rt 16 (Bibl. Ossolińskich, rk ps 9913/1).

W lata ch 1834— 1840 spraw y kaukask ie w iele m iejsca zajm u ją w polityce C zartoryskiego. P ra g n ie on się w łączyć czynnie w b u n ty czerkieskie, w y k o rzystując fa k t po p ieran ia ich przez Anglię. W pi śm ie P o r t f o l i o (1836, n r 4) u k a z u je się po angielsku dek laracja niepodległości K aukazu, podpisana przez C zartoryskiego i Zam oy skiego 25. Polski tek st deklaracji, pt. M anifest niepodległości czer-

ka skiej 1835, przynosi K r o n i k a E m i g r a c j i P o l s k i e j (1837,

t. 5, s. 358). W poszczególnych tom ach K r o n i k i zn ajd u je się wiele, przew ażn ie tłum aczonych z języków obcych, wiadomości o K aukazie. W kręg u C zartoryskiego pow stało rów nież dziełko J a- k u b a S t a n i s ł a w a B e l l a Podróż w C zerkassyi (Londyn 1836).

W roku 1858 C zartoryski w ysyła n a tam te n teren ekspedycję pod wodzą T e o f i l a Ł a p i ń s k i e g o . K ończy się ona niepow odze niem . Sw oje p e ry p etie i w alki górali Ł apiński opisuje pt. Die B erg

v ö lk e r des K aukazus u n d ihr F re ih e itsk a m p f (H am burg 1863).

22 W. Z a w a d z k i , Stanisław Piłat. D z i e n n i k L i t e r a c k i , XVIII, 1869, nr 52.

28 R e y c h m a n , Polacy w górach Kaukazu, s. 35. — K ł o s y , 1878, t. 26, nr 674. —■ K o r b u it, wyd. 2, t. 3, s. 542 i 543.

24 R e y c h m a n , Polacy w górach Kaukazu, s. 26. 25 R e y c h m a n , Z przeszłości polsko-kaukaskiej.

(9)

Na wiosnę 1838 przybyw a na K aukaz T a d e u s z Ł a d a - Z a - b ł о с к i 26, n ajw y b itn iejszy poeta tego kręgu. Łada-Zabłocki pisał dużo, p raw ie w yłącznie wierszem . Dw a jego zbiory: Poezje (Peters burg 1845) i Chansons de l’Ukraine (Paryż 1845) — w ydał Rom uald Podbereski. Część u tw orów ukazała się w anonim ow ym zbiorze po ezji F antazje (W arszawa 1855) 27. W czasopismach znalazły się poza tym u tw o ry następujące: M odre oczy („Z poezji czeskiej“ ; В i r u t a, 1837), Laszka („B allada“ ; 1838), Do N izzy, D um a nad brzegiem

Morza K aspijskiego, Do W ładysław a Strzelnickiego (RL 1843, n r 1), D um anie Czerkiesa u ^ stóp góry śniegow ej Kazbeg (O n d y n a ,

1844, z, 8), Do Opatrzności (1845, z. 5), Palma (AT 1845, t. 2), Na

śm ierć Feliksa O rdyńskiego, Kadora, Alazańska Dolina („Elegia“),

Do brzozy w górach kaukaskich, Do K onstancji z O dyńców M alew 

skiej (RL 1844, t. 2), Przed obrazem N. Panny O strobram skiej

(1846, t. 3), L ist o pracach literackich (1849, t. 4; cytow any w p rz y  pisie do P rzed m o w y w y d a w cy ). Pod w spólnym ty tu łem Poezje d ru  k u je utw ory: H y m n do Boga, Wilia, Do urojenia, Do Łuczosy, Ż y 

czenie dla N... M..., Do Józefa Lew ickiego, Do Piotra D ubrowskiego, Miłość i zem sta, Do entu zja stki, Uczucie jesienne, Do źródła, Do W. G. R., W im ionnikach (W iktorii B...skiej, K aroliny P...skiej, K a ta rzy n y z S. R ...w ej, W im io n n iku A m a lii Z... S k ie j („W kształcie

serca zrobionego“ )), Do M elpom eny („Z H oracjusza“), Elegia druga

do T y r z y („Z B yrona“), Do moich piosnek, Do księżyca, Luizie W rehe piekarce w iteb skiej, Do JJ., D um a nocna, Laszka („B allada“),

Do N.P.T. z K aukazu (AT 1844, t. 3); pod ty tu łem Z poezji T. Ł. Z.:

K arzeł w ie lk i („B allada“), K o lczyki Z ary („Ballada hiszpańska“), Zbiegi („Rom ans“), Do K... D...skiej, Do K azim ierza J...skiego, Rada

26 O r g e l b r a n d a Encyklopedia powszechna, t. 28, s. 160. — K. W. W ó j c i c k i , Historia literatury polskiej w zarysach. Wydanie drugie, po prawne i powiększone. T. 4. Warszawa 1861, s. XV—XVI. —• List Z a b ł o c  k i e g o o pracach literackich na Kaukazie zamieszcza RL, 1849, t. 4. ■— J a n i s z e w s k i e g o List o pracach literackich i naukowych na Kaukazie zamieszcza C z a s , IV, 1851, nry 203—205. — K. W. Z a W o d z i ń s k i , W stu 

lecie romantycznego tomu poezji. T w ó r c z o ś ć , II, 1946, nr 5. — J. D ü r r -

D u r s k i , Tadeusz Zabłocki spod przemalowań biograficznych. T a mż e ,

nr 10. — В. Г. Белинский. Cz. 2. Москва 1950, s. 3 8 0 —388. Л и т е р а т у р  н о е н а с л е д с т в о . T. 5 6 .— Księga w ierszy polskich X I X wieku. Zebrał Julian T u w i m . Oprać, i wstępem opatrzył Juliusz Wiktor G o m u l i c k i , T. 2. Warszawa 1954, s.. 443—444.

27 Autorstwo w ierszy umieszczonych w zbiorze Fantazje przypisuje Z a- b ł o c k i e m u Edmund K o ł o d z i e j c z y k (Bibliografia słowianoznaw stwa

(10)

n ie u k o w i (AT 1846, t. 6); pod ty tu łe m Z p oezji nie ogłoszonych nigdzie Tad. Łady-Z abłockiego pierw szego i drugiego o kresu : Z a k lę ta dziewica („B allada z podania gm innego“), Do N... M...err, Do N... P... T ...eff, Zachód słońca („Elegia do N... M...er“), Żale J e re  m iasza („N aśladow anie psalm u 137“), W im ionnikach ('W iktorii B...skiej, K a ta rzyn y z S. R...tow ej) (RU 1846, t. 7); pod ty tu łem

Z poezji T. Ł. Z. trzeciego o kresu : Do M... Hr. В..., Jeszcze do Zary,

W czasie w ieczornej przechadzki, O ułom ności, t y się na zyw a sz ko  bietą, Do..., Dobranoc, K azbek, Serenada („Z hiszpańskiego“) (1847,

t. 8).

W ym ieńm y resztę znanych i rozproszonych utw oró w tego a u to ra: K ilka pieśni g m in n y c h za kau kaskich Tatarów (RU 1849, t. 9),

D w ie pieśni św ięte (1849, t. 10), Do NT. z K a u kazu (GK 1846, n r 1), O zym und, N a śm ierć W ładysław a S trzeln ickieg o (1847, n r 2), M y soul is dark („M elodia h e b ra jsk a z B y ro n a“), D um ka w samotności, Do Z e firu („Z hisz. E. M. de V illegas“), S e n Z u le jk i („Z G oethego“), Ś p iew duchów na wodach („Z G oethego“) ( L e w i a t h a n , 1848).

W rękopisie Z abłocki zostaw ił: P róby poetyckie, M ateriały do h i

storii słow iańskiej cyw iliza cji i litera tu ry, Pogląd na historię litera tu r y g ru ziń skiej 28.

W zbiorze ręko p iśm ien nym K orespondencja K raszew skiego, k tó  ry posiada B iblioteka Jagiellońska, z n ajd u je się w iele listów pisarzy „ g ru p y “ kau k ask iej, sk ierow anych do przyszłego au to ra Szalonej. M iędzy in n y m i są tu i listy Łady-Zabłockiego, ale w ym ień m y je od ra z u w szystkie, w kolejności alfabetycznej autorów . M am y więc: 2 listy M i c h a ł a B u t o w t a - A n d r z e j k o w i c z a — z 15 g ru d n ia 1842 i 22 paźd ziernika 1855 (rkpsy: 6456/IV, 6460/IV); 5 listów W i n c e n t e g o D a w i d a — z 27 lutego i 23 k w ietnia 1841 (rkps 6456/IV), z 3 w rześnia 1854, 15 m arc a 1857 i 2 lutego 1858 (rkps 6463/IV); 4 listy H e n r y k a D z i e r ż k a — z 4 k w ie t nia, 12 m aja 28 (?) 1848, 10 m arca 1849 i 19 lutego 1852 (rkps 6464/IV); 2 listy H i p o l i t a J a w o r s k i e g o — z 16 październi k a 1876 i 15 m a ja 1877 (rkps 6508/IV); 4 listy M a t e u s z a G r a - l e w s k i e g o — z la t 1869 i 1877 (rkps 6504/IV); 2 listy M a r c i n a O s s o r i i — z 2 czerw ca 1843 i 20 lutego 1844, w raz z w ierszam i: S e n („B allada u k ra iń sk a “) i Do... (rkps 6457/IV); 8 li stów W o j c i e c h a P o t o c k i e g o — z 5 listopada 1842, 12 sierpnia (rkps 6457/IV), 17 i 22 w rześnia, 9 października i 2 g ru d n ia 1844

(11)

oraz (dwa) z r. 1845 (rkps 6475/IV; w rkpsie 6456/IV zachow ała się nadto O dpow iedź Jaroszow i Bejle przez W ojciecha Potockiego, p u ł

kow n ika rosyjskiego); 9 listów Ł a d y - Z a b ł o c k i e g o — z 16

listopada 1840, 3 m arca 1841, 27 kw ietnia i 21 czerwca 1842, 5 stycz nia i 15 lutego 1843 (rkps 6458/IV), 30 lipca 1846, 9 stycznia i 8 m aja 1847 (rkps 6482/IV). U ryw ek listu Łady-Zabłockiego z 30 lipca 1846 p rzedrukow ał Tadeusz Turkow ski ( M a t e r i a ł y d o D z i e j ó w L i t e r a t u r y i O ś w i a t y n a L i t w i e i R u s i . T. 3. W ilno 1937, s, 164).

N adto w załączeniu do listu J a n a M e r ł ł o (rkps 6457/IV) znajd u je się rękopis kaukazczyka A. S o s n o w s k i e g o z Biało stocczyzny, zaw ierający w iersze: C zym jestem ? M odlitwa, S o net do

F. P., Tęsknota, Do g w iazdki z K aukazu, Co ja lubię, To ja sam.

W iersze pochodzą z r. 1842 i pow stały na Kaukazie.

Poezje w ydane w r. 1845 Łada-Zabłocki dedykuje M ichałowi B u-

tow tow i-A ndrzejkow iczow i, W ładysław ow i Strzelnickiem u, Leonowi Janiszew skiem u i K saw erem u Pietraszkiew iczow i. W listach poety spotykam y się rów nież z nazw iskiem Stanisław a W innickiego. W szyscy oni, prócz Janiszew skiego, są członkami spisku K onarskie go i zesłani zostali n a K aukaz w roku 1839. Poniżej w skazujem y ich utw ory.

B u t o w t - A n d r z e j k o w i c z pozostaw ił jed y n ie dw utom o we Szkice K a ukazu (Wrarszaw a 1859; przedtem w y ją tk i w AT 1843, t. 2). S t r z e 1 n i с к i 29, poeta i prozaik, m a spuściznę o wiele bogatszą. Są to utw ory: A n ioł Stróż (RL 1843, t. 1), W noc m iesięcz

na- („D um ka“), Przestroga, Do... i...j, Do T. Łady-Zabłockiego, Bej- B ułat (1844, t. 2), Z poezji W ładysław a Strzelnickiego (Do sm utnego przyjaciela, Skow ro nek, Tęsknota, Życzenia, W im io n n iku J. K., Do...), powieść kaukaska D w aj Uzdeni (1846, t. 3), C ztery so n ety oraz

w iersz Grecja (RU 1846, t. 7), U łom ek z rozpoczętych szkiców K a u 

kazu (1849, t. 10), Kazbeg (AT 1842, t. 2), powieść M achm udek (BW

1847, t. 1— 2), Jeździec na kaspijskim w yb rzeżu (GK 1846, n r 1),

Ostatnia pieśń (1847, n r 2). W roku 1860 b ra t poety, Józef, w ydał

w Ż ytom ierzu cztery tom y jego utw orów : M achm udek, D waj U zde

ni, Poezje, Szkice K aukazu.

29 Tamże, t. 24, s. 250. — K r a j [Petersburg], II, 1884, nr 20. — W. L a  s o c k i , Wspomnienia z mojego życia. Т. 1. Kraków 1933, s. 161. — Księga

(12)

P i e t r a s z k i e w i c z 30 p u b lik u je S o n e ty ka ukaskie (Góra

Ham bor, Droga nad przepaścią H ud i Lekurii), W y ją te k z listu p i sanego z T y flis (!) ( D z i e n n i k D o m o w y , 1841, t. 2, n r 26), W y  ją tk i z p a m iętn ikó w (nry 23—24). W rękopisie zostawił: Noc w Ham - borach i T esta m en t starego szlachcica. W i n n i c k i 31 pisał bardzo

( m ało. W w ileńskim now oroczniku R u s a ł k a (1838) w y dru k ow ał w iersze Do sm utnego przyjaciela oraz Początek pow ieści p o etyckiej pt. A rte m Popowicz. Po śm ierci a u to ra ukazały się: U krainka, Zasło

na, G ruzinka, U łom ek poem atu „ A rtem Popow icz“ (AT 1842, t. 6).

Łącznikiem m iędzy konarszczykam i zgrupow anym i w okół Ł ady- Zabłockiego a innym i zesłańcam i tego spisku je st J a n Z a ł ę s k i 32, p rzy jaciel Strzelnickiego, jed en z n ajb ard ziej rad y k aln y ch pisarzy k aukaskich. W y drukow ał powieg£ A rysto kra cja z wariacjam i, ram ot - kę Podsądeczek, a rty k u ł k ry ty czn o literack i De rebus nonnullis (GK 1848, n r 3), opow iadanie R ys życia obozowego (1849, n r 4), W spo

m nienia z podróży po K aukazie (W a r s z a w s k a K r o n i k a W i a 

d o m o ś c i K r a j o w y c h i Z a g r a n i c z n y c h , 1856, n ry 64, 81, 86), W y ją tk i z p a m ię tn ik ó w ( D z i e n n i k W a r s z a w s k i , 1853, n ry 318, 320; 1854, n r 65).

Praw dopodobnie p rac e konarszczyków zaw ierają rów nież dwa rę kopisy, z k tó ry ch należy w yodrębnić p rzede w szystkim W ł a d y s ł a w a J u r k o w s k i e g o W spom nienia K a ukazu (Bibl. K órnic ka, rkps 1163) oraz F l o r i a n a Z i e l i ń s k i e g o Opisanie o p le

m ionach ka u ka skich górali z ich obrzędam i, obyczajam i w c y w il n y m , w o je n n y m i d o m o w ym bycie (Bibl. Ossolińskich, rk p s 4967/III).

Do k ręg u spiskow ców K onarskiego należał pew nie rów nież J u- l i u s z M u c z l e r 33, poeta, k tó ry zostaw ił po sobie ty lko dwa utw o ry : W ieczerzę P ańską i Ranną zorzę (RU 1846, t. 7).

Z w ileńskiego zgrupow ania konarszczyków pisze n a K aukazie F r a n c i s z e k S a w i c z , poeta polsko-białoruski. Zostaw ia o tym w zm iankę w sw ym P a m ię tn ik u zam ieszczonym w e W spom nieniach

lat m inio nych E ustachego H eleniusza (t. 2; K rak ó w 1876). Tamżę

z n a jd u ją się p salm y Saw icza pt. Spo w ied ź pokutującego.

30 S. B u s z c z y ń s k i , K s a w e r y Pietraszkiewicz. (Drobny przyczynek do dziejów naszych). Kraków 1888. — M. M a ł a c h o w s k a , K s a w e r y Pietrasz

kiewicz. Życie i myśli. W arszawa 1935, s. 13 i 19.

31 K r a j [Petersburg], II, 1884, nr 20. O r g e l b r a n d a Encyklopedia

powszechna, t. 27, s. 157—158.

32 W ó j c i c k i , op. cit., s. XVI. — E s t r e i c h e r , V, s. 235.

33 J a n i s z e w s k i , O pracach literackich i naukowych na Kau kazie (zob. s. 542 obecnego artykułu).

(13)

Do deportow anych spiskowców tej samej fali należy chyba rów nież pisarz, k tó ry pod pseudonim em A. Z. ogłasza u tw ó r N iewola

u Szam ila (AT 1850, t. 4).

Prócz w ym ienionych członków spisku w latach czterdziestych p rzebyw ają na K aukazie: H enry k Dzierżek, Ignacy Dobrski, Adam Idźkowski. D z i e r ż e k , bogaty szlachcic i krew ny podolskich P la terów, p rzyb y w a tu w r. 1840 dla zrobienia k ariery w arm ii carskiej. Mówi o tym otw arcie we W spom nieniach K aukazu (AT 1848, t. 3). D o b r s k i e g o S zkice K aukazu (W arszawa 1850) oraz I d ź к o w - s k i e g o W spom nienia K a ukazu (BW 1843, t. 2) niew iele m ówią o poglądach politycznych autorów .

Anonimowość polityczną i literack ą zachow ują n ad to autorzy następujących pozycji: Opis przejścia przez grzbiet łańcucha gór

Lesgistanu („przez A ry starch a S...“) (AT 1847, t. 1), List J... Zr. do A... Cz... z G ruzji (w S ylw estra W ężyka Grozy Pam iątkach i w spo mnieniach ro zm a ity c h ; W ilno 1848), L isty z T yflisu i K aukazu

( P r z e g l ą d N a u k o w y , 1842, t. 2, n r 11), L isty z K aukazu do

Redakcji (nry 12 i 14).

W roku 1843 zaczynają się aresztow ania członków w arszaw skiego Zw iązku N arodu Polskiego, a w r. 1844 w y k ry ty zostaje spisek ks. Ściegiennego. K aukaz znów widzi now ych zesłańców. N iektórzy spośród nich pozostaw ili po sobie ślad w literatu rze. Z anotujm y to, biorąc n a jp ie rw pod uw agę autorów członków ZNP.

M a t e u s z G r a 1 e w s к i 34 zostaw ił K aukaz, w spom nienia

z 12-letniej niew oli (Lwów 1877) i a rty k u ł K ilka słów o Gruzinach

(w piśm ie em igracyjnym B r a t e r s t w o , 1865, n r 3); K a r o l K a l i n o w s k i — P a m iętnik m ojej żołnierki na K aukazie i n ie 

w oli u Szam ila od roku 1844 do 1854 (W arszawa 1883; pt. Z żołnier ki na K aukazie, skrócony przez Józefa Ciemborowicza, ukazał się P a m iętnik w r. 1908 w e Lwowie); J a k u b G o r d o n — powieść

historyczną K aukaz, czyli ostatnie dni Szam ila (Gordon zesłany zo stał n a U ral; powieść napisał na podstaw ie opowiadania polskiego żołnierza, stro n n ik a Szamila).

Szczególnie płodnym pisarzem był W i n c e n t y D a w i d 35.

34 S. Z i e l i ń s k i , Mały słownik pionierów polskich. Warszawa 1932. — J. G ą s i o r o w s k i , Bibliografia powstania styczniowego. Warszawa 1923. —

Bibliografia ludoznawstwa polskiego. Kraków 1914. — W i s ł a , 1893, t. 7,

s. 1005. Bibliografii tej udzielił mi dr Marian T у r o w i с z.

35 J. W. D a w i d , Wincenty Dawid. P r z e g l ą d P e d a g o g i c z n y , 1897, nr 7. — Polski słownik biograficzny, t. 4, s. 462—463.

(14)

J u ż jako s tu d e n t U n iw ersy tetu P etersb u rsk ieg o ogłasza: W yja zd (no- w orocznik N i e z a b u d k a , 1840), W y ją te k z pow ieści „O leszko“,

Do A. A., Im a tra (1843), Zachód słońca w jesieni, Ja n ek i „W idze n ie “ (1842), rozpraw ę O ryginalność i nowość w arystostw ie („P raw da

estety czn a“ ; 1841). A oto pozostałe znane n a m publik acje Daw ida:

Z obrazów Finlandii, Im atra (BW 1841, t. 4), D ziew ica (1841, t. 4),

opow iadanie M aria M u lta n ka (1845, t. 1) W spom nienia z podróży

i w ycieczek po K aukazie (1854, t. 3; 1855, t. 2), powieść poetycka Tehe, czyli zb u rzenie aułu D ubby (1858, t. 3; 1859, t. 3; osobno: W ar

szaw a 1860), F ra g m en ty e s te ty k i narodow ej (GK 1849, n r 4), W spo

m nienia ka u ka skie ( D z i e n n i k W a r s z a w s k i , 1853, n r 50; N o w i n y L w o w s k i e , 1854, n r 88, i 1855, n r 47; K u r i e r N i e d z i e l n y , 1896, n r 6), b roszu rka W iadom ości o kościółku k a to 

lic k im w Diszlagarze na K aukazie (W arszaw a 1857). D aw id p rzy 

b y ł na K aukaz w raz z M arcinem Szym anow skim , nieznanym bliżej tłum aczem dzieł Szewczenki.

W ym ieńm y te ra z autorów spośród spiskowców gru p y ks. Ście giennego. Są to: F ranciszek Pantoczek, Ju lia n Surzycki, K azim ierz Ł a p c z y ń sk i36. P a n t o c z e k pisze P am iętn ik, drukow any w P a- m i ę t n i k a c h K o ł a K i e l c z a n (W arszawa— Kielce 1925— 1927). S u r z y c k i ogłasza: Obrazy D agestanu (BWT 1858, t. 2— 4; 1859, t. 2)., w iersz D ziew ica z ludu (1859, t. 4), list Polowanie w la

sach D agestanu 37 ( W i e n i e c , 1862, t. 2). RL (1846, t. 3) zapow ie

dział d ru k p o em atu Surzyckiego pt. W ięzień, czyli r y sy K aukazu, ale u tw o ru tego nie u d ało się n am odszukać. Ł a p c z y ń s k i tłu m aczy średniow ieczny poem at g ruziński R ustaw ellego Tygrysia

skóra (BW 1863, t, 4), a nadto w ydaje: P rzejazd przez s zc zy ty K a u  ka zu ( T y g o d n i k I l u s t r o w a n y , 1868, t. 2, seria II, n ry 40—44),

Z T y flisu po A rarat 38 (18 6 6, t. 14, n ry 367— 369, 370, 372—374; 1867, t. 15, n ry 381— 383, 386 i 387).

Po r o k u '1850 p rzyb y w a na K aukaz G e d e o n G e d r o j ć 39, zostaw iając niezw ykle ciekaw y p am iętn ik w ierszow any K ilka w spo

m n ie ń z kaukaskiego w ygnania (Lwów 1867). W latach 1851— 1854

służy tu przym usow o w arm ii carskiej poeta H e n r y k J a b ł o ń

-36 O w szystkich informacje zob. u R e y c h m a n a, Polacy w górach K a u 

kazu, s. 35.

37 Por. tamże, s. 32. 38 Tamże, s. 35.

(15)

s к i 40. Śladem pob y tu jego jest jed y n y u tw ó r kaukaski D żeni („Po wieść czerkieska“ ; D z i e n n i k L i t e r a c k i , 1856, n ry 3— 5). Jak o ostatniego ze znanych poetów trzeba w ym ienić S t e f a n a E d w a r d a M a c h c z y c k i e g o 41, autora poem atu H an A ch m et (W arszawa 1857).

Spośród późniejszych opisów K aukazu m ożem y w ym ienić R o- m u a l d a K l o n o w s k i e g o W ycieczki po K aukazie i G ruzji (T y - g o d n i k I l u s t r o w a n y , 1875) oraz W ł a d y s ł a w a P o d l e w - s к i e g o W spom nienia z K aukazu ( T y g o d n i k P o w s z e c h n y , 1881). Prócz n ich p rzeb y w ają na K aukazie i zostaw iają n a tem at tego te re n u liczne p race naukow e m. in. n astępujący Polacy: J ó z e f C h o d ź k o , W ł o d z i m i e r z S t e b n i c k i , W a c ł a w P i e r e - ś w i e t - S o ł t a n (wszystko topografowie), S t a n i s ł a w S t r o j n o w s к i (geograf) 42.

O tem atyce kaukaskiej w litera tu rz e krajow ej w arto by kiedyś napisać osobny arty k u ł, tu natom iast w spom nim y tylko ogólnie, że poza S ł o w a c k i m (F antazy, Do M. Rola Skibickiego) i K o r z e  n i o w s k i m (Tadeusz B ezim ienny, K rew n i) pośw ięcają jej swoje utw ory: J a n K a n t y R a d e c k i (M ajum a), M a u r y c y Go - s ł a w s k i (W ygnaniec K a ukazu), K a r o l B r z o z o w s k i (O gni

sty lew ) i W a c ł a w M a s ł o w s k i (Zela). Żaden z ty ch pisarzy

na K aukazie nie był.

40 K o r b u t , wyd. 2, t. 3, s. 342—343. Twórczość J a b ł o ń s k i e g o , poza jedynym wyjątkiem , nie jest związana z Kaukazem.

41 O mało znanym poecie słów kilka. G a z e t a N a r o d o w a , XIII, 1874, z 2 0 V. — Ma..., Jeszcze jeden żołnierz poeta. W pracy zbiorowej: W 40-stą

rocznicę powstania styczniowego. Lwów 1903, s. 240—249.

42 Szczegółowe informacje o Polakach przebywających na Kaukazie po r. 1850 zob. u R e y c h m a n a , Polacy w górach Kaukazu.