Paździor, Marian
Konserwacja zabytków architektury
w Turyngii (1945-1965)
Ochrona Zabytków 19/2 (73), 92-99
strukcja nie przywróci dziełu średniowiecza jego dawnej siły kultow ej. Trzeba więc zrezygnować z aspiracji odtwarzania tych wartości i patrzeć na dane dzieło jako na dokum ent m inionego czasu zachowany w stanie sźczątkow ym , dokum ent szacowny i interesujący, któ ry nie może być i nie powinien być jednak włączany do aktualnie żyw ej k u ltu ry, jako je j aktyw ny współczynnik. Współczesność i jej sztu ka mogą i będą zawsze odgrywać rolę w doborze bliższych i dalszych dla niej fa k tó w artystycznych z przeszłości. Ingerencja dalej idąca jest po prostu niedo puszczalna. Wobec zm ienności postaw i kierunków żyw ej sztuki, za b ytki — z k tó rych dobiera ona te, które w ydają się być jej prekursoram i lub które mają się
stać jej inspiratoram i — m uszą być zachowane w ich pierw otnej postaci. Każde
pokolenie m a bowiem prawo do tego, aby źródła, do których chce sięgać, zachowane zostały w sw ojej nieskażonej czystości. Dlatego też przychylam się do tych głosów, które żądają respektu wobec daw nej kom pozycji wnętrz, wobec historycznej aran żacji ich wyposażenia — tam oczywiście, gdzie to jest m ożliwe i w tych w ypad kach, gdy przedstawia ona istotne wartości artystyczne. W w ypadkach znacznej destrukcji w ydaje m i się zdecydow anie słuszniejsze kom ponowanie całości w cha rakterze m uzealnym .
Na tych, tu poruszonych problemach, nie kończy się oczywiście problem atyka zasad konserwatorskich. Nasze kolokw ium miało zapoczątkować dyskusję, którą kontynuow ać będziem y na szerszym forum, po to, aby dojść do jakichś ustaleń porządkujących zagadnienie, określających wspólną postawę, uzgodnioną z w szyst kim i zainteresow anym i grupami specjalistów i w ytyczających zasady postępowania w tej — ta k odpowiedzialnej wobec h istońi — fu n kcji kustosza i konserwatora
zabytków . '
D yskusja świdnicka nie została zatem n a miejscu podsum owana, co miało n ie jako symboliczny sens, ponieważ organizatorzy są zdania, że pozostaje ona nadal otw arta.
Korzyści w ynikające z objazdu i dyskusji są niemałe. Najważniejsze jest zapo czątkowanie poważnej, odpow iedzialnej dyskusji fachowców. Ta w stępna konfron tacja stanow isk jest chyba dobrym startem do dalszych dyskusji, które n a pewno pomogą w w eryfikacji niektórych postaw konserwatorskich. Ważnym chyba w y nikiem spotkania jest jednom yślna opinia, że szacunek d la oibiektu, jego autentycz nych, zabytkowych w artości, jest podstawowym kryterium program u prac konser watorskich. Postaw a ta w yraziła się m.in. w krytycznej ocenie tych zabiegów, które w im ię doprow adzenia malowidła do .domniemanego stanu pierwotnego, lub w chęci uczytelnienia, przekreślają podstaw ow ą cechę zabytku przeszłości — jego autentyzm .
Na podstawie autoryzowanych stenogramów opracował m gr Lech K rzyżanow ski
K O N SERW ACJA Z A B Y T K Ó W A R C H IT E K T U R Y W TU R YN G II (1 9 4 5 -1 9 6 5 )
W dniach 8—11 lipca 1965 r. odbył się międzynarodowy zjazd konserw atorski w 'Niemieckiej Republice D em okratycznej. Celem, jaki przyświecał organizatorom (In stitu t fü r Denkm alpflege — Berlin) było podsumowanie w yników powojennej działalności służby konserw atorskiej n a terenie Turyngii. Na zaproszenie Instytutu uczestniczyli w zjeździe ze stro n y polskiej: mgr Mieczysław Ptaśnik, dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków oraz m gr M arian Paździor, naczelnik Wy działu Inspekcji K onserw atorskiej ZMiOZ.
Spraw y Ochrony Zabytków w T uryngii przejął w 1945 r. Turyński Urząd K ra jowy d la Twórczości Ludowej w Weimarze, później od 1947 r. — Urząd Ochrony Zabytków i Przyrody, a od 1949 r. — Urząd Ochrony Zabytków w Erfuraie. Ten ostatni został rozw iązany w 1952 r. w raz ze zmianą podziału adm inistracyjnego. Z adania służby konserw atorskiej n a tym terenie objął ośrodek w H alle.'.N a mocy zarządzenia „W spraw ie konserw acji i ochpony zabytków” z dn. 28.IX.1961 r. do tychczasowa stru k tu ra została rozw iązana. Równolegle powołano do życia In sty tu t
1. A rnstadt. L iebfrauen kirche — w idok na transept od północy 2. Arnstadt. Liebfrauen kirche — nawa boczna, w idok zew nętrzny od północy
3. Arnstadt. L iebfrauen kirche — nawa główna, w idok na em pory od północy
Ochrony Zabytków z główną siedzibą w B erlinie oraz Placówkę Roboczą tamże, Placów kam i Roboczymi w Dreźnie, H alle i Schwerinie. Dzięki poparciu Rządu NRD pow stała dn. 1.1.1963 r. Placów ka Robocza w Erfuraie z podległym i sobie okręgam i: E rfurt, Gera, Suhl — obejm ującym i łącznie cztery m iasta, 32 powiaty
z 1838 gminami.
Ze strony NRD uczestniczyli w zjeździe: inż. arch. Ludwig Deiters — general ny konserw ator, prof, d r Wolf S chubert, inż. arch. K urt Tausendschön, Hugo N am zlauer (ogrody i p a rk i zabyt.), Leopold G erhard i K onrad Riem ann — z D ienst stelle des G eneralkonservators B erlin oraz liczni przedstaw iciele placów ek k o n serw atorskich z Niemieckiej Republiki D em okratycznej i z Niemieckiej Republiki Federalnej. Poza tym udział wzięli: Jean Mougin — F rancja (Wersal), dr Dobroslav Pavlovic — Jugosław ia (Belgrad), F ritz L auber-M aier — Szw ajcaria (Bazylea), prof, dr Alfred Schm id — Szw ajcaria (Fryburg), Rudolf Meischke — Holandia
4. Erfurt. B u d yn ki Na m iestnictw a — elewacja główna
5. Erfurt. Kościół po franciszkański 6. Erfurt. Kościół po franciszkański 7. Erfurt. Kościół pofranciszkański
— w idok naw y i zachodniej ściany — transept
szczytow ej — odbudowane prezbiterium
8. Erfurt. Kościół dom inikanów
fasada zachodnia 9. Erfurt. Kościół dom inikanów — wnętrze naw y głównej z w idokiem 10. Erfurt. Kościół dom inikanów — w nętrze naw y głównej z w idokiem na lectorium na chór m uzyczny
(s’Gravenhage), Ni colo Ra zimo — Włochy (Bolzano), D orottya Csâszôr-Dotarovits i Andras Gergelyffy — W ęgry (Budapeszt) oraz Vladim ir Tintera i Jarosław W agner — Czechosłowacja (Praga).
Przegląd prac konserw atorskich.
Objazd terenow y zorganizowany został w ten sposób, że tam , gdzie zakres i charakter prac w ym agał szerszego zilustrow ania zagadnień — urządzano w y sta wę (np. zamek w W artburgu). Przy w ielu cenniejszych obiektach pracownicy n a u kowi w ygłaszali zwięzłą prelek cję w prow adzającą oraz przedstaw iano uprzednio przygotowane plansze projektów bądź fotografie obrazujące stan przed konser w acją.
L i e b f r a u e n k i r c h e — najznam ienitszy z kościołów Turyngii, trzynaw o- Arnstadt
wy, halowy, prezbiterium z wielobocznymi apsydami. N aw a główna sklepiona krzyżowo z em poram i arkadow ym i. Budowę rozpoczęto w początkach X III w. P race konserw atorskie rozpoczęto w 1956 r. Wzmocniono konstrukcję wieży dzwo nów, poprawiono dachy wież d przekryto na nowo prezbiterium z użyciem wzmoc nień żelbetowych. Odczyszczono sklepienia, usuw ając farbę olejną. Przeprow adzo no odkryw ki i uzupełniono m alowidła. Dalsze prace konserw atorskie w toku (il.
11. Paulinzella. Kościół ben ed ykty nów — fasada zachodnia transeptu
12. Paulinzella. Kościół ben ed ykty nów — kolum ny nawy głównej po stronie północnej
13. Paulinzella. Kościół b en edykty nów — nowa, w ym ieniona kolum na po północnej stronie naw y głównej
14. Paulinzella. Kościół ben ed ykty nów — kapitel w ym ienionej kolum ny z szeregu po północnej stronie na w y głównej
15. Paulinzella. Kościół b en ed y kty nów — fasada zachodnia z portalem głównym
14 15
K a t e d r a NMP. Przywrócono na w łaściwe m iejsce zespół średniowiecznych w itraży zdjętych i zabezpieczonych na czas o statniej wojny. Prace wykonano w 1949 r.
„ H o h e L i l i e ” gotycki dom zbudowany ok. 1530 r. przy Placu K atedral nym 31. Uszkodzony poważnie w czasie działań w ojennych. Od 1964 r. trw ają prace przy odbudowie i konserw acji z uwzględnieniem nowoczesnego rozplanow a
nia w nętrza.
B u d y n k i „ N a m i e s t n i c t w a ” przy ul. R egierungstrasse 73 {pałac oraz dw a boczne budynki dawnych wartowni). Zbudowane ok. 1540 r., przebudowane przez arch. M aksym iliana W elscha w latach 1711—20. Zachowały się wykusze i portale z 1540 r. Główny budynek, który pow stał z połączonych dwóch p a try - cjuszowskich kam ienic, posiada bogatą dekorację elew acji (il. 4) oraz w ystrój w nętrz. Prace konserw atorskie rozpoczęto w 1951 r. (fasada). Od 1961 r. prow a dzono prace przy w ystroju sali balowej. P lanuje się zakończenie robót konserw a torskich łącznie z dwoma budynkam i w artow ni do 1966 r.
K o ś c i ó ł p o b e n e d y k t y ń s k i ś w. J a k u b a (św. M ikołaja) tzw. „szkocki”. Fundow any jako filia św. Jak u b a w Regensburgu. Budowę rozpoczęto przed 1150 r. Obiekt ten był konserwowany w latach 1954—64. Z powodu zagro żenia konstrukcji skrócono emporę organową. Zabezpieczono wieżę południową i wzmocniono konstrukcję żelbetem. W naw ie głównej usunięto w arstw ę gruzu 1,20 m. Obniżenie poziomu posadzki w prezbiterium pozwoliło na wzmocnienie fundam entów filarów . Oczyszczono lica filarów ii ścian, zainstalowano nowe organy, nowoczesne oświetlenie, uporządkowano schody, oczyszczono m ury zewnętrzne i zaprowadzono kanalizację. W 1963 r. trw ały badania archeologiczne, których w y niki są w opracow aniu.
K o ś c i ó ł f r a n c i s z k a n ó w , obecnie ewangelicki (Barfiisserkirche). T rzy nawowa bazylika filarow a z wielobocznym prezbiterium i kaplicam i, fundow ana ok. 1224 r., zbudow ana ok. 1300 r. Zburzony w czasie nalotu bombowego w 1044 r. Do odbudowy i konserw acji -przystąpiono w 1950 r. Odbudowano prezbiterium w raz z kaplicą chrzcielną, odrestaurow ano ocalały ołtarz główny, pochodzący z 1445 r. oraz w itraże z lat 1230—40. W yburzono grożąoe upadkiem sklepienia pn. naw y bocznej, zabezpieczono m ury głów nej nawy, ściany szczytu zachodniego oraz zw ią zano pierścieniam i żelbetowymi i wzmocniono ankramii ścianę szczytową głównej nawy (il. il. 5, 6, 7). W p lan ie zagospodarowania tego obiektu przew iduje się urządzenie w naw ie głównej lapidarium . Po odgruzowaniu prow adzi się obecnie prace archeologiczne.
K o ś c i ó ł d o m i n i k a n ó w . Trójnawowa, halowa bazylika filarow a z w ie lobocznym prezbiterium , oddzielonym od nawy głównej tzw. lectorium . Budowę rozpoczęto w 1229 r., konsekracja nastąpiła w 1238 r. Po uszkodzeniach w ojennych z 1945 r. zabezpieczano obiekt przez pokrycie dachem i reperację masfwerków. Obszerny program prac konserw atorskich (1960—64) objął m.in.: regotycyzację obiektu i odbudowę zniszczonego klasztoru. Dokonano uzupełnień kam ieniarki (il. 8), oczyszczono i pomalowano w nętrza, uzupełniono m alow idła sklepień w o p a r ciu o dokonane odkryw ki z XV i XVI w., przeprowadzono restau rację m alow a nych zworników sklepiennych (ii. 9), podjęto restaurację przęsła z m alow idłam i pochodzącymi z 1574 r. Przyw rócono pierw otny poziom posadzki, płyty grobowe osadzono w ścianach n aw bacznych. Poszerzoną w 1927 r. em porę organow ą p rzy wrócono do stan u pierw otnego (il. 10), uporządkowano ołtarz główny, ambony, sprzęt kościelny, zaprowadzono ośw ietlenie zgodnie z wymogami konserw atorskim i. Poddano konserw acji zabytkow e k raty chrzcielnicy oraz rozpoczęto konserw ację obrazów.
K o ś c i ó ł e w a n g e l i c k i p o a u g u s t i a ń s k i . Trzynawowy, filarow y z ptroistakątnfte zam kniętym prezbiterium i /wieżą od strony północnej. Budowę kościoła rozpoczęto w 1277 ,r. W czasie ostatnich działań wojennych zbom bardowa ny. Po zabezpieczeniu murów, zadaszeniu i osadzeniu ocalonych XlV-wiecznyeh w itraży zaplanowano dialsze prace n a lata następne.
K o ś c i ó ł k l a s z t o r n y p © b e n e d y k t y ń s k i w r u i n i e (rozpoczęcie budowy w 1112 r.). Trójnaw ow a bazylika z rozbudowanym transeptem (il. 11) i dw iem a apsydam i, prezbiterium z dw iem a kaplicami, zam knięte apsydam i oraz dwiem a wieżami z atrium poprzedzającym nawy. Najważniejszy problem konser w atorski stanow ią tu taj kolumny, wyciosane pierw otnie z miękkiego piaskowca pochodzącego z najbliższej okolicy, które na skutek osiadania (i w ietrzenia nie wytrzym yw ały ciężaru ścian (il. 12). Ju ż od 1622 r. były przewidziane do wym iany, lecz dopiero po raz pierw szy w 1829 r. jedna z nich została w ym ieniona (nr 2 .za czynając od płn. arkady w części zach.). W 1866 r. wymieniono kolum nę n r 4, w 1676 r.. n r 1 oraz w 1877 n r 11. Inne prace przy kolumnach datow ane są n a
16. Rohr. Kościół —
wieża bramna z częścią murów obronnych przy kościele
17. Schm alkalden. Za m ek W ilhelm sburg — portal bram y w dzie dzińcu
Rohr (Suhl)
Rudolstadt
Schmalkalden (Suhl)
lata 1845—1863 oraz 1867, bez bliższego określenia robót. Zabezpieczanie p ęk ają cych i łuszczących się pow ierzchni kolum n przez opasyw anie ich bandażami żelaz nym i d a tu je się od 1925—28 r· Badanie konstrukcyjne dało następujący w ynik: należy wymienić kolum ny nr 6, 7, 8, 9, 10, bazę kolum ny 6, 8, 10 oraz kapitel kolum ny n r 6 (il.il. 13, 14). O dkrycie korony m urów swego czasu oraz portalu okazało się w sk u tk ach 'bardzo szkodliwe i kam ień m usi być osadzony na nowo i przespoinowany (il. 15). W 1964 r. rozpoczęto system atyczne prace konserw ator skie. Dla nowych kolum n jako tworzywo stosuje się piaskowiec tzw. Elbsandstein, a do przekrycia fragm entów zadaszonych — łupek.
W czasie w izji lokalnej w yw iązała się ożywiona dyskusja nad m etodam i pro-i w adzonych prac konserw atorskich. K onserwatorzy zachodnioniemieccy sprzeciwili się stanowczo w ym ienianiu kolum n utrzym ując, że to oo się dotychczas zacho wało należy wzmocnić 1 zakonserwować. Podnieśli także konieczność zadaszenia całego obiektu. K onserw ator w łoski z Bolzano poparł tę tezę i dtodał, że najpierw trzeba uporządkować spraw y odw odnienia terenu przez zdrenow anie podłoża, poło żenie w arstw y iSizutru i zadaszenie całego obiektu. Należy wyjaśnić, że bazylika jest posadowiona na mocno zawilgoconej łące przy skłonie wzniesienia. K onserw a torzy wschodnioniemieccy uzasadniali swą metodę szybkim postępem rozw arstw ia n ia się kolumn zwłaszcza tych, które w końcu X IX w. zostały opasane żelaznymi bandażami. Ponadto siły pionowe działające na podpory będą w dalszym ciągu zgniatać kruchy m ate riał użyty pierw otnie do budowy kolumn, a przewidziany do w ym iany jiuż od 1622 r. Odwodnienie terenu jest rzeczą konieczną, lecz zada szenie obiektu nie w ydaje się wskazane. Obiekt ten przecież pozostawał w ruinie od XV III w., kam ień otrzym ał w ciągu tego czasu ochronną w arstw ę patyny. N a leży tylko konserwować koronę m urów zabezpieczając ją trw ale.
K o ś c i ó ł . W 1930 r. H. Giesau i A. Koch przeprow adzili poszukiw ania arche ologiczne. Odnaleziono wówczas relik ty karolińskiego kościółka, założonego na planie krzyża z apsydą. Nawa i tran sep t posiadały w ym iary 8,75 X 20,60 m, wejście ,zach. mieściło przedsionek w raz z em porą cesarską. P o rtal pn. i pd. mieścił się w pobliżu tran sep tu n a jednej osi. Ściany nawy posiadały po 7 okrągło za,kończo nych otw orów okiennych (częściowo zostały odsłonięte w latach 1961/62), a szczyt zach. 3 otwory. Nad apsydą wznosiła się wieża. Pod apsydą znajduje się krypta 0 czterech filarach. Prace konserw atorskie prowadzone w latach 1961—62 dotyczyły odnow ienia w nętrza całego kościoła. Przeszklono okna m aswerkowe, przywrócono do stan u pierw otnego dwa otw ory okienne z dekoracją malowaną czerwoną k re d ką. W krypcie przyw rócono pierw otny poziom posadzki, oczyszczono sklepienia 1 filary oraz zrekonstruow ano o łtarz w części wsch. W latach 1952—54 prowadzono także ,prace przy zabezpieczaniu średniowiecznych m urów obronnych (iL 16).
Z a m e k H e i d e c k s b u r g . Pierw otnie założenie średniowieczne (XII w.). W początkach XIV w. zamek był w posiadamiu Schwarzburgów. Po pożarze odbu dow ano zamek w latach 1573—79. Od 1952 r. prowadzono badania nad zagrożeniem budowli przez grzyb. Część zagrożonej więźby dachowej odgrzybiono do 1963 r., przekryto dachy nowym łupkiem , dokonano wzmocnienia konstrukcyjnego stro pów w skrzydle pn. oraz stropu n ad salą balową. Usunięto sżkody wyrządzone przez grzyb w fasadzie pd. (dwa górne piętra szachulcowe). W 1965 r. uporządko wano i przekryto na nowo wieżę blachą m iedzianą. T rw ają prace przygotowawcze do wzmocnienia statyczno-konstrukcyjnego skrzydła pd., którego ściana w ybrzu szona je st o ca 70 cm od linii horyzontalnej.
K o ś c i ó ł ś w. J e r z e g o , późnogotycki. Po zniszczeniach wojennych zabez pieczono do 1952 r. obiekt przez położenie dachów, przekrycie hełmów wież i oszkle nie okien. W 1957 r. przystąpiono do regotycyzacji w nętrza: zmniejszono empory, zniesiono drugą em porę w części izach., położono nową posadzkę. Witraże do okien zach. i trzech wsch. w ykonał Carl Crodel. Zniesiono barokowe organy, przepro wadzono konserw ację m alow ideł na em parach, usuw ając przy tym malowidła z 1898 r. Zakończenie prac konserw atorskich nastąpiło w 1964 r.
Z a m e k W i l h e l m s b u r g . Na miejscu średniowiecznego założono późno- renesansowy zamek w latach 1585—89 za W ilhelma IV von Hessen. Budowla obec na została wzniesiona przez architektów Krzysztofa i Jana M üllera w kształcie regularnego czworoboku z renesansowym i szczytami i m alowanymi fasadam i (il. 17).
18. Vessra. Kościół prem onstrantów 19. Vessra. Kościół prem onstrantów 20. Vessra. Kościół prem onstrantów — fasada zachodnia — kaplica opacka, fragm ent pachy — portal w ejściow y od strony
ч klepiennej wschodniej
21. Vessra. Kościół prem onstrantów
— transept, w idok na łuk tęczowy
22. Vessra. Kościół premonstrantów
— ściana północna naw y bocznej, na
pierw szym planie odsłonięte bazy filarów
23. Wartburg. Zam ek — budynek bramny, widok częściowy
Budynek .posiada cztery spiralne klatki schodowe w narożach dziedzińca i bogate wyposażenie w nętrz, z których najw spanialsze to: Sala Biesiadna, Sala Niebieska, Sala Biała oraz Polkój Landgrafów. Prace konserw atorskie d a tu ją isię już od r. 1609, następnie w latach 1619 i 1626. Od 1955 do 1959 r. przeprowadzono konserw ację Białej Sali (bogate sztukaterie z końca XVI w.) oraz częściowo innych pomiesz czeń. W 1965 r. rozpoczęto planową konserw ację isal, zm ierzającą do przywrócenia stanu pierwotnego. Dokonuje się system atycznych odkrywek, które już w chw ili obecnej przyniosły szereg odkryć cennych fragm entów fresków renesansowych.
K l a s z t o r i k o ś c i ó ł p r e m o n s t r a n t ó w . Założony w 1131 r. ,przez Vessra (Hildburghausen)
Gotebolda von Henneberg, spalony 3 m arca 1939 r. Wstępnego zabezpieczenia do konano w 1948 r., w 1952 r. zabezpieczono koronę murów, w 1956 r. położono dachy na w ieżach oraz przekryto w 1961 r. część międzywieżową (il. 18). Obecnie trw ają prace przy rekonstrukcji sklepienia kaplicy opackiej (11. 19). O dkryto pierw otny poziom posadzki nawy głównej, oo p>ozwoliło na ustalenie pierw otnych form baz filarów zach. (il.il. 20, 21, 22). Przy Okazji w yjaśniła się także spraw a dojścia do kaplicy opata. Równolegle do prac konserw atorskich opracowuje się 'plan general nego uporządkowania otoczenia całego zespołu.
24. W artburg. Zam ek — w idok 25. W artburg. Zam ek — zrekon- 26. Wartburg. Zam ek — pałac, ele-z dele-ziedele-zińca prele-zedniego na budynek struowane ganki obronne od strony wacja zachodnia
w ójtostw a, w głębi Dom Rycerski w schodniej ,
W szystkie zdjęcia w ykonał autor Wartburg (Eisenach) Z e s p ó ł b u d y n k ó w z a m k o w y c h pochodzących z X I—X III w. Prace
konserw a tors к ie przew idziano na lata 1952—66. Budynek bram ny : pierw otnie w y soka w ieża bramina, od połowy XVI w. przetrw ała w stanie niezmienionym, jedy nie w 1863 r. wym ieniono kam ieniarkę okien i wykuszy (il. 23). Zaplanowane upo rządkow anie elew acji przewidziano n a la ta 1965—66.
Dom Rycerski: w 1455 i 1504 r. całkow icie odnowiony, a w 1549 r. związany z b u dynkiem bram nym . O statnia przebudowa dokonana została w 1930 r. przez archi tek ta Bodo von Ebhardt. U porządkow anie zew nętrzne i prace konserw atorskie przewidziano na lata 1965/66. W ójtostwo: pierw otnie średniowieczne, odnowione w 1543 r. W ykusz dobudowany w 1872 r. (il. 24). Prace konserw atorskie przy ele w acjach przew idziane n a lata 1965/66.
Ganki obronne: pierw otnie z 2 poł. XV w., posadowione n a starszych. Całkowita rekonstrukcja przeprow adzona w latach 1964/65 w oparciu o zachowane przekazy ikonograficzne (il. 25).
Klatka schodowa do pałacu; przebudow y klatki schodowej z 1853 r. dokonano w 1953 r. Pałac: zbudowany w latach 1180—1250, rekonstruow any w 1838—54. Od 1953 r. przeprowadzono częściową restau rację i konserw ację w nętrz kom nat Elżbiety. Przy kaplicy pałacow ej, pochodzącej z 1320 г., przeprowadzono prace konserw a torskie. Dokonano .zabezpieczenia konstrukcyjno-statycznego sali biesiadnej na trzecim piętrze przez położenie pod nią stro p u żelbetowego. Należy dodać, że w sali tej podwyższono w 1850 r. zew nętrzne ściany oraz położono drew niany strop, przy czym prace nad dekoracją i uporządkow aniem w nętrza .zakończono w 1867 r. Dokonano także oczyszczenia zachodniej fasady pałacu (il. 26) oraz zabezpieczono freski m alow ane w 1855 r. przez M oritza von Schwind.
D elegacja polska doznała serdecznego przyjęcia ze strony służby konserw ator skiej Niemieckiej Republiki D em okratycznej. Je st to dowodem stale rozw ijającej się w spółpracy między obu krajam i, co zostało udokum entow ane m in . zawarciem umowy w czerwcu 1965 r., której kontrahentam i są: ze strony NRD — In sty tu t Ochrony Zabytków z główną siedzibą w Berlinie, a ze strony polskiej — Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków w M inisterstw ie K ultury ii Sztuki. Umowa powyższa zastała zaw arta w celu .popierania rozw oju idei ochrony zabytków we własnych krajach przez w ym ianę doświadczeń i osiągnięć w tej dziedzinie. Przewidziano m.in. w ym ianę w spółpracow ników naukow ych dla przeprow adzania studiów spe cjalistycznych, zapraszanie przedstaw icieli służby konserw atorskiej danego k raju na zjazdy i konferencje oraz w zajem ną pomoc przy planow aniu i realizacji osobi stych podróży studyjnych i zapoznawczych związanych ;z problem atyką konserw a torską. Objęto także umową szerszą w ym ianę publikacji naukowych, dokum entacji oraz inform acji dotyczących danych naukow ych, technicznych, jak i m etodyki konserw acji zabytków.
Przegląd prac konserw atorskich na terenie Turyngii, który był nader cenną i pożyteczną inicjatyw ą In sty tu tu Ochrony Zabytków w NRD — w ykazał jak , wiele troski przyw iązuje się tam do zabezpieczania i konserw acji licznych zabyt
ków architektury. Należy życzyć naszym sąsiadom dalszego pomyślnego rozwoju w tej dziedzinie.