Hanna Szwankowska
Oświetlenie Starego Miasta
Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 125-127
OŚWIETLENIE STAREGO MIASTA
H A N N A S Z W A N K O W S K A
R y c - . r53- Dozorcy nocni z latarniam i (wg rys. Norblina w zb. M uz. Nar. —
O ddz. Czartoryskich w K rakow ie). W a rs z a w a w p ierw szyc h w iek a ch sw ego istn ien ia, p o d o b n ie j a k i in ne m iasta śred n io w ie c z n e , n ie z n a ła ośw ietlen ia u lic. W o kn ach g o ty c k ic h k a m ien ic słab o m ig o ta ły k a g a n k i, a je d y n y m i «m iejskim i» źró d ła m i św ia tła b y ły sm olne k a g a ń ce zaw ieszan e n a b ra m a c h w io d ą c y c h do m iasta.
W II p o ło w ie X V I w iek u , g d y «civitas varsch oviensis» stała się sied zib ą sejm ów R ze c z y p o sp o lite j, sp ecjaln i h a jd u c y piesi i kon ni z p o ch o d n iam i o d p ro w a d za li p osłó w d o gosp ó d w k a m ie n ic a c h m ieszczań skich . Z w y c z a j ten p rz e trw a ł z kon ieczn ości d o k o ń ca X V I I I w ie k u ; k a re ty m o żn y ch p an ó w o ta c z a ła lic zn a słu żb a z p o c h o d n ia m i, a skrom ni m ie szk a ń cy m usieli sam i sobie św iecić w łasn ym i k a g a n k am i. O p o c h o d n ia c h m ó w ią n a m o k rąg łe o tw o ry w yżło b io n e w kam ien iu p rz y w ejściach do kam ien ic i p a ła c ó w — z a c h o w a ły się p rz y p a ła c u b isku p ó w k rak o w skich p rz y S enatorskiej. L e c z n ajjaśn iejszym p ło m ien iem św ie ciły ku ch n ie im ć p a n ó w posłów , z a k ła d a n e p rzez ich d w o rz a n n a sam ym ryn k u w o b e c szczu p ło ści gospód.
D o p iero d ru g a p o ło w a X V I I I w ., tak w a ż n a d la ro zw o ju W a rs z a w y , p rzy n io sła i dla tej d z ie d z in y ż y c ia m iejsk iego zasa d n icze refo rm y. P ierw sze za rzą d ze n ie e n e rg ic zn eg o m arszałk a F ran ciszka B ieliń skiego, p o le ca ją ce «posesjonatom » u staw ien ie lam p o lejn y c h p rz y b ra m a c h k a m ien ic, b y ło z b y t n ow atorskie i nie z n a la z ło w y sta rcza ją ceg o p o słu ch u . B ard ziej szc ze g ó ło w e i p rzem yśla n e b y ło ro zp o rzą d ze n ie M a g istra tu z 1 755 r. z a p re z y d e n tu ry J a n a D u lfu sa o w ysta w ie n iu p rz y
ka żd ej posesji 1 lu b 2 la ta rn i. L a ta rn ie p rzed k a m ie n ica m i zaw ieszan o na p rę ta ch żela zn y ch w b ity c h w m ur. U m ieszc za n o je też p rzy ra tu sza ch i na ryn ku . O p ie k o w a ć się o lejn ym i la ta rn ia m i m ieli p ach o łk o w ie m iejscy, u t r z y m y w a n i ze sp ecja ln eg o fu n d u szu z o p ła t od k a ffe n h a u zó w i p rz y je zd n y c h tru p aktorskich . F u n d u sze te nie m u siały b y ć w y sta rc za ją c e, bo j u ż w r. i 759 w ch o d zi w życ ie n ow e z a r z ą d ze n ie p o b iera n ia p rzez m agistrat sp ecja ln ych o p ła t n a św ia tło : 2 gr od k ażd ej zło tó w k i p o g łó w n eg o i d o ch ó d z p o zw o leń n a z a b a w y p u b liczn e . J ed n o cześn ie u stan o w io n o straż p rz y la ta rn ia c h , o św ie tla jąc ych b ra m y m ie j skie, bo b y ły n ad er często tłu c zo n e . W szystk ie te z a r z ą d z e n ia nie b y ły z b y t sp raw n ie w y k o n y w a n e ; m n o żą się w ięc n ow e, w y d a w a n e co kilka lat w im ię w y g o d y i b e zp ieczeń stw a m iasta. O d 1764 r. sp ecja ln y d o z o rc a o p a la n ia la m p spośród ła w n ik ó w m ia ł p iln o w a ć p a ch o łk ó w . W r. 1763 «expensa na la ta rn ie i św iece» stan o w iły p ra w ie 10 % b u d że tu S t. W a rs z a w y . Z a rz ą d ze n ie z 1770 r. o w y staw ien iu la ta rń co 4 k a m ie n ice zm ien io n o p o p o rw a n iu króla S ta n isław a A u g u sta w n o cn y ch ciem n o ścia ch M io d o w e j — n a w y s ta w ien ie la ta rn i co 3 k am ien ice. O św ie tla ć je m ieli w łaścicie le d o m ó w k olejn o co ty d zie ń .
N ie w ła śc iw e u staw ien ie sp o łe czn e teg o z a r z ą d z e n ia w y w o ła ło b ra k p o słu c h u : szla ch ta b y ła z w o ln io n a , w o b e c c z e g o i m ie szczan ie ry c h ło p rzestali n a d w y rę ża ć sw o j e b u d ż e ty — W a rs z a w a w ró c iła d o ciem ności. U c h w a ła M a g i s t r a t u z 1 785 r. o k a z a ła się trw alsza : w ła d z e m ie j skie w z ię ły p o d u w a g ę , że « u b o d z y rzem ieśln icy i in n i o b y w a te le z p ra c y rą k sw o ich ż y ją c y p ro szą a b y ich z teg o u w o ln ić» i n a ło ż y ły z p o w ro te m na w łaścicieli d o m ó w o b o w ią z e k o p a la n ia la ta rń u sta w io n y ch n a p ie rw sz o rz ę d n y c h u lic a c h co 15 ło k c i, a n a d a lsz y c h — p o je d n e j p rzed k a ż d y m d o m e m . « D la sp ra w ien ia zaś u lg i d z ied zic o m a b y in d ete rm in o w a ć im o p a la n ie p rzez m iesięcy 8 w ro k u , g d y ż w m iesią c a c h c z e rw c u , lip cu i sier p n iu ja k o n oc w id n a w ięc la ta rń n ie p o trzeb a» . C u d z o z ie m c y z w ie d z a ją c y W a rs z a w ę b y li w id o czn ie in n e g o z d a n ia , b o skar ż y li się n a stołeczn e c ie m ności. Ik o n o g ra fia W a r s za w y k o ń ca X V I I I w . p rz e k o n y w a n as, że isto tn ie n iew iele la ta rń stało n a u lic a c h . N a o b ra za c h V o g la , p rz e d s ta w ia ją c y c h d u ż e fra g m e n ty u lic , w i d z im y n a jw y ż e j je d n ą la tarn ię . N ie m ia ły one ż a d n y c h w a lo ró w e ste ty cz n yc h ф n a d re w n ia n y c h w yso k ich słu p ach o p
rze-R y c . 15 4 . N o w e la ta r n ie słu p o w e n a S t. M ie ś c ie — (pro j.
Z . K r a w c z y ń s k i) .
kroju k w a d ra to w y m , n a że la zn y m p ręcie u m ieszcza n o proste n ie e fekto w n e la ta rn ie . N ie co zg ra b n iejsze b y ły p rz y b ija n e n a ż e la zn y c h w y g ię ty c h p a łą k a c h d o ścian ra tu sza c z y b ra m o b ro n n y ch . R ó w n ie ż o lejo w e la ta rn ie, lecz u lep szo n ego ty p u z a o p a trzo n e reflek torem w p ro w a d ził m a g istra t z a K ró le s tw a K o n g re so w e g o . Z a w ie s za n o j e na p rę ta c h ż e la zn y c h p rz y ścian a ch d o m ó w lu b n a w y g ię ty c h p a łą k a c h p rz y d rew n ia n y c h slu p a c h , z gru b sza cio san y ch i m a lo w a n y c h w skośne paski. B y ły też nieeste ty czn e. S p e c ja ln y « lam pen er» (i n a 12 la m p ) o p u szcza ł je n a d ó ł szn u rem i z a p a la ł. C z y ta kon stru kcja n a ra ż a ła je na ga szen ie od p o d m u c h ó w w ia tru , c z y d o z o rc y la m p e n e ró w (15 n a ca le m iasto) nie dość skru p u latn ie p iln o w a li, c z y m oże za m a le k a ry cielesne (!) d o staw ali la m p e n e ro w ie — nie w ie m y , ale m iasto b y ło zaw sze źle i n ied o stateczn ie ośw ie tlan e. P r y w a tn y p rzed sięb io rca , któ rego k a p ita lis ty c z n y ustrój d o p u szc za ł d o g o sp o d ark i m iejskiej (w 1836 r. z n a m y K a z i m ie rza N a im sk ie g o ), p ła c ił często k a ry p ien iężn e , a U r z ą d M u n ic y p a ln y d o sta w a ł su row e n ap o m n ie n ia od ca rsk ich w ła d z p o lic y jn y c h , o b a w ia ją c y c h się zam ieszek n a c ie m n y c h u lic a c h . R y n e k S ta ro m iejsk i i Ś w ięto jań ska b y ły zresztą stosu nkow o d o b rz e o św ietlo n e — in n e u liczk i S ta reg o M ia sta z a sn u w a ły ciem n o ści — n u rt ż y c ia o d su n ął się j u ż sta n o w czo od u b o żejąc ej starom iejskiej d z ieln icy . P e w n y m u sp ra w n ien iem b y ło p rzeję cie p rz e z S tra ż O g n io w ą o św ietlen ia m iasta — za jm o w a ło się n im 70 stra żn ik ó w .
O le jn e n iee ste ty czn e la m p y p rz e trw a ły n a u lic a c h S ta reg o M ia sta d łu żej n iż w śró d m ieściu W a rs z a w y , g d z ie w 1858 r. za p ło n ę ły p ierw sze la ta rn ie g a z o w e z g a z e m d o sta rcza n ym p rzez k a p ita listy c z n e p rzed sięb iorstw o — T o w a rz y s tw o D essau- d zk ie . N o w e, b a rd ziej estetyczn e la ta rn ie u staw io n e n a ż e la z n yc h słu p a ch lu b p rz y tw ie rd z o n e d o ścian k a m ien iczek d o sko n ale h a rm o n izo w a ły ze starom iejskim k ra jo b ra zem . P a m ię ta m y je d o b rz e , bo p rz e trw a ły d o w o jn y , c h o c ia ż o d 1907 r. z a c z ę to w p r o w a d z a ć w śródm ieściu ele k tryczn o ść, któ ra o b jęła w iększość u lic m iast. G a z o w e la ta rn ie starom iejskie w zm o c n ion o i u le p szo n o ; w 1928 r. u staw io n o p rz e d k a ted rą d w ie n o w e la ta rn ie o w ielkiej sile 1500 św iec.
L a ta rn ie g a z o w e le g ły w g r u z y ra zem ze S ta ry m M ia ste m . N o w e ż y c ie n a o d b u d o w a n y m trakcie S ta rej W a rs z a w y p r z y niosło este ty czn e la ta rn ie e le k tryczn e z k u te g o ż e la za (p ro je k tu in ż. Z . K r a w c z y ń s k ie g o ). N a w ąsk ich u lic z k a c h z a stosow an o ta k że la ta rn ie n a w ysię g n ik a ch p r z y m u rze , a na R y n k u la ta rn ie p o d w ó jn e n a m asztach .
W a ż n i e j s z a b i b l i o g r a f i a : F r a n c isz e k G i e d r o y ć , W a r u n k i h ig ie n ic z n e W a r s z a w y w X V I I I w . U l ic e i d o m y . W - w a 1 9 1 2 T . M . H . B ib l. H is to r y c z n a im . K o r z o n a , n r 6. s. 5 2 , il. — S ta n is ła w Z i e l i ń s k i , O ś w ie tlen ie W a r s z a w y . T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y 1896 n r 39. — ■ « W a rsza w a . K u u p a m ię tn ie n iu d z ie się cio le cia sa m o r z ą d u sto lic y w N ie p o d le g łe j P o lsce 1 9 1 8 — 1928». W - w a 1929 . — W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e Z b io r y K o r o t y ń s k ic h : W o d o c ią g i i k a n a liz a c ja I V . 3 7. — T a m ż e : T e k i P r z y b o - ro w sk ie g o ; V I I I , X V I , X I X , X X V . — F r a n c isz e k P i l t z , G o s p o d a r k a fin a n so w a S ta re j W a r s z a w y w la ta c h 1 7 6 5 — 179 0 . W - w a 19 3 9 T . M . H . B ib l. H is to r y c z n a im . K o r z o n a n r 2 7 , s. 12 2 . 127 R y c . i 5 5 ^ i 5 7 - T r z y o d m ia n y la ta r n i p r z y śc ie n n y c h . — P ro j. Z . K r a w c z y ń s k i.