Georgi Kaitasow
"Sygnał pamięci"
Ochrona Zabytków 41/2 (161), 128-131
1988
A WATER-MILL IN THE C O M M U N E OF SLUP IN THE SO UTH OF M O R A V IA - C O N SE R VA TIO N A N D DISPLAY
In th e 15th a n d 17th ce n tu rie s a w a te r m ill in th e c o m m une o f S lup (fo rm e rly known as C ule) b e lo n g e d to one of th e b ig g e s t m ills in M o ra v ia . It was lin k e d w ith th e river D y ja , th e existe n ce o f w h ich was n o ted in h is to ric sources fro m 1302. M ost p ro b a b ly th e m ill was b u ilt n o t e a rlie r th a n in th e m id -1 5 th ce n tury upon th e com m ission o f the W o m e n ’s C is te ria n m onastery.
In th e fo llo w in g years its s u b se qu e n t ow ners re b u ilt and m o d e rn iz e d it m any tim es.
In 1870 it b e ca m e th e p ro p e rty o f the state and in 1876 it w as re c o g n iz e d to be a m on u m e n t o f c u ltu re a n d was passed o n to th e c a re o f th e M useum o f E n g in e e ring in Bern.
M o s t o f th e p ro b le m s were e n co u n te re d in th e re c o n s tru c t io n o f th e o rig in a l la te -R e n a issa n ce te c h n ic a l e q u ip m e n t, ju s t as n o n e o f its e lem ents had g o t preserved. The re c o n
struction of architectonic elements was a simple task, be cause major parts were preserved. The major problem arose during adaptation work. On the one hand, it was neces sary to present the building in its original form; on the other, skillfully introduce a display of museum collections on milling.
There were many proposals put forward. Finally, a display of milling techniques was placed in the lived-in part of the mill. The main aim of the display was to present changes in the processing of grain. In the ground floor there are items linked with the mill work performed at that time at Slupia and on the canal. We find here original machines, elements of milling wheels found during the excavation work, oak pales coming from the construction of the canal and the remaining parts of the plaster.
GEORGI KAITASOW
„SYGNAŁ PAMIĘCI” *
P ro b lem atyka, której dotyczy ten kom unikat, jest w Buł g a rii od p ew n e g o czasu dość często poruszana. Chodzi o obiekty nie w id n ie ją c e w ka talo g a ch zabytków, które w zw iązku z tym byw ają chronione w niedostatecznym stooniu, p o n iew aż nie m a ją cech wartościowych jako d z ie ła arch ite ktu ry czy konstrukcji lub ja k o d zie ła sztu ki. Z e w z ą lę d u na ich dekoracyjność czy przynależność stylową nie są też tymi tw oram i rak ludzkich, które w znacznym stopniu o b ja ś n ia ją nam historię narodu. I d la nas, specjalistów , nie o d g ry w a ją one często - choć p ow inny — zn aczącej roli.
C za s a m i je d n a k nie chroni się o biektu ze w ząlęd u na w arto ść je g o m a te ria ln e j substancji, szczególnie gdy te w arto ści w y d a ją się w ą tp liw e . D a le k o większym p ie tyzm em o tacza m y obiekty, z którymi z w ią zan a jes t j a kaś tra d y c ja , czy m iejsca p am ięci łą c z ą c e się z histo rią społeczeństw a. Taki stosunek pow o du je zm ian ę p unktu w id z e n ia , a w niektórych w yp ad kach prowadzi do c a łk o w ite j zm ian y sytuacji o biektu, o której można było sądzić, że jest n ie o d w ra c a ln a . Przykładem ta k ie ą o p o s tę p o w a n ia jest budynek w Kiustendił, w mieście w o jew ó d zk im liczącym ok. 70 000 m ieszkańców , a w ięc w rzeczywistości b ułg ars kiej w mieście śred niej w ie l
kości. Jest to miasto za lic z a n e do m iast uzdrow isko w ych, d zięki istniejącym tam źródłom m ineralnym . Bu dynek, o którym tu jest mowa, został w zniesiony w ro ku 1907 w rynku i zach o w ał się do naszych czasów.
S t a r a je g o n a z w a : ,,dom kultury" — m ów iąc ściślej:
„ c z y te ln ia ” , w b ułg ars kiej kulturze oznacza m iejsce słu żące e d u k a c ji w e wszelkich możliwych form ach. Z n a jd u je się w nim : b ib lio tek a, te a tr, szkoła retoryki, szkoła muzyczna, szkoła tań ca . Tutaj też w czasie w olnym po pracy o d b yw ają się z e b ra n ia . Dom ten nie je s t szkołą s e n s u stricto, a p rzed staw ienia tutejszego te a tru są am ato rs kie. W ep o ce niew oli tu rec kiej ta k ie o b iek ty o raz kościoły byw ały sym bolam i n aro d o w ej toż sam ości, p o n ie w a ż w ówczas Bułgarom nie w oln o było w znosić żadnych dom ów ad m in is tra cji lo k aln e j. A rc h ite k tu rę tak ic h ja k ten „d om ów kultury” c h a ra k te ryzuje eklektyzm typowy d la X IX stulecia z w pływ am i tra d y c y jn e g o b ułg ars kieg o b ud o w n ictw a. N ie o dznacza
się w ię c niczym szczególnym . Po d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j, a zw łaszcza w latac h sześćdziesiątych i s ie d e m dziesiątych, w B ułgarii z a p o c zą tk o w a n o proces re w a lo ryzacji centrów miast. N ie dotyczył on je d n a k , n ad czym w y p a d a u b o lew ać, Kiustendiłu.
W p la n ie przeb u do w y z 1982 r. p rzew id zian o p o w ię k szenie rynku te g o m iasta. Stary „dom kultury" ch cian o wyburzyć, ab y ów g łów ny p la c w mieście połączyć z nowym ad m in istracyjn ym kom pleksem budynków , w skład którego w ejść m iał ratusz w raz z je g o otocze niem . Ten w ła ś n ie plan przebudow y został z atw ierd zo ny w M inisterstw ie Architektury i Budow nictwa.
W m aju 1983 r. zaczęto w y b u rza n ie budynku. M ie s z kańcy w ystąpili do m inisterstw a z listem, w którym p o d kreślono rolę w ychow aw czą o b ie k tu . Przypom niano sp e cjalistom , że o biekt ten p ozostaje rodzajem symbolu ku ltu ra ln e g o rozw oju m iasta w p rzeciąg u je g o d ziejów , w którym o d g ry w a ł zn aczą cą rolę.
W resorcie po w ielu dyskusjach p o d jęto d ecyzję z a ch o w a n ia „dom u kultury” . N o w a sytuacja w yw o łała ro d z a j a rch ite kto n ic zn e g o w sp ó łzaw o d n ictw a, o b e jm u ją cego nie tylko plan przeb u do w y sam ego rynku, lecz c a łe g o m iejskieg o centrum , w którym z n a jd u ją się licz ne, o historycznych w a lo ra c h obiekty. C h o ciaż w ięc zabytki te z n a jd o w a ły się pod o ch ro ną, w p ro jektach o b raz m iasta u le g ł silnej p rzem ia n ie , now e b u d o w n i ctwo i ko m u n ik ac ja w ym ag ały znacznych przestrzen nych w yburzeń. •
Sp ecjaliści z Instytutu O ch ro n y Z ab ytkó w z Sofii w ie le miesięcy pośw ięcili na w y p ra c o w a n ie m e tod o lo g ii, któ ra stanow ić m ia ła p odstaw ę d la d alszego p ro je k to w a n ia . P o przed nia lista zabytków zo stała p rzed staw io na miejskim p lanistom d la z b a d a n ia wszystkich historycz nych w arstw Kiustendiłu od epoki antyku poczynając,
* K o m u n ik a t o p ra c o w a n y na p o d s ta w ie re fe ra tu w yg ło szo ne g o 8 m a ja 1987 r. w B e rlin ie na k o n fe re n c ji p o ś w ię c o n e j o c h ro n ie za b ytków w w ie lk ic h s o c ja listyczn ych m ia sta ch .
1. Plan Rynku G łó w n e g o
1. Plan o f the M a i n M a r k e t Place
2. „ D o m k u lt u r y "
3. Kom ple ks o b ie k t ó w ku ltu ra ln yc h i a d m in is tra cy jn yc h 3. A co m p le x o f a d m in is t r a t iv e a n d c u lt u r a l b u il d in g s
poprzez śred nio w iecze, p a n o w a n ie tureckie, o d ro d ze nie b u łg ars kie, aż do okresu po odzyskaniu n ie p o dległości przez B u łgarię. Spisy zabytków , karty zabytków u w z g lę d n ia ją stan zac h o w an ia wszystkich obiektów , d zie ł o w a lo ra c h historycznych, architektonicznych, a ta k że artystycznych.
Poza tym stw orzone zostały możliwości w yznaczania i o k re ś la n ia g ra n ic d la ekspozycji p a m ią te k arc h e o lo gicznych o ra z przebudow y w o b rę b ie starych d zieln ic m iasta (w as p e kc ie formy, struktury, skali, wysokości, szerokości, o dleg łości, form dachowych, fasadow ych, p ro po rcji o kien nych ), funkcji starego i now ego b u d o w n ictw a, za s a d konserw acji zabytków itp.
P ostaw iono n a s tę p u ją c e p y ta n ia :
1) co uw ażam y za ku ltu raln e dziedzictw o? 2) co z n ie g o n ależy zachow ać?
3) ja k m ożna p o w iązać to, co zostało zac h o w an e, z dzisiejszym o b ra ze m m iasta i je g o życia?
E p o k a a n t y k u . Pod całym centrum m iasta leży rzymskie m iasto P a u talia (I do IV w. n.e.). M ury tego m iasta są d o k ła d n ie określone. C a rd o M ax . oraz D e - cum anus max. są zn an e, tak że ulice, domy m ieszkalne, ich p oło żen iem . Ślady po dom ostwach są odkryte tylko w jed nym m iejscu.
X I I —X V I I w i e k . K ulturow e dziedzictw o śred n io w ie cza jest z a c h o w a n e do dzisiejszych czasów jed yn ie fra g m e n ta ry c z n ie , struktury zabudow y z te j epoki zo stały zb urzon e. Z a c h o w a n e zostały pojedyncze obiekty —
dom m ieszkalny i ła ź n ia z X IV w ieku, także z epoki p a n o w a n ia tu reckieg o . M e c z e t Fetich M ec h m ed - XV w ie k - re p reze n tu je w s p a n ia łe m alarstw o ścienne i d e
ko ra cję bard zo charakterystyczną d la sztuki islam u. M e c z e t A chm ed Bei dziś mieści muzeum arc h e o lo g ic z ne. W sąsiedztw ie z n a jd u ją się w ykopaliska o raz eksp o zycje reliktów z epoki rzymskiej.
O d r o d z e n i e b u ł g a r s k i e - w iek X V III do koń- X IX stulecia, ja k np. ratusz. U k ła d ulic oraz struk- z a c h o w an a, a także p ojedyncze cenn e przykłady b u ł g ars kiej arch itektu ry - kościół M a tk i Bożej, stara szko ła.
O kre s p o w y z w o l e n i u (1 8 7 8 -1 9 4 4 ). Pojedyncze z ac h o w an e budynki cech u je wysoki kunszt a rc h ite k to niczny oraz artystyczny. W fo rm ie i u kształto w an iu n o szą o n e cechy historyczne w yw odzące się z tradycji X IX stulecia, ja k np. ratusz. U k ła d ulic oraz struk tu ra przestrzenna są do dziś zacho w an e. N ie wszyst kie dom y p ocho d zące z te j epoki są o b ję te och ro ną, m a ją je d n a k wpływ na obecny o b ra z m iasta i jeg o atm osferę poprzez swą skalę, kształt fas ad , ich wyso kość, ro d zaj użytego m a teria łu . Funkcja te j części m ia sta je s t do dziś zac h o w an a - placów ki h an d lo w e , w a r sztaty i za k ła d y rzem ieślnicze.
W p ro je kto w a n iu arch itekto n iczn ej przebudow y miasta w zięło u dział 15 grup roboczych, 4 z nich w yróżniły się w sposób szczególny. Zespół z Sofii uzyskał pierwsze m iejsce, dzięki tem u zaś praw o do dalszego o p ra c o
w yw an ia p la n u przebudow y centrum m iasta. C z ło n k o w ie te j gru py p rac o w a li w rozm aitych s p ec jaln o śc ia ch :
- G e o rg i K aitaso w - o ch ro n a zabytków, - V en zi Kerim ow — b u d o w a m iasta, - V asil Kom itow — roboty wysokościowe. Przyjęte zasady p ro je kto w e :
1. Ekspozycja zabytków arch eo log iczn ych ta k ma być p om yślana, ażeby wszystkie n ajw a żn ie js ze o biekty zo stały w yeksp o no w an e. Plan eta p o w y w ykop alisk w a ru n ku je możliwość ekspozycji, która po kilku la ta c h b ęd zie w stanie o b ją ć c a łe rzymskie m iasto, zarów n o to tkw iąc e pod p o w ierzc h n ią, ja k i to z a c h o w a n e p o n ad ziem ią. W tych m iejscach, w których na skutek, przebudow y, ko m u n ikacji itd. nie jest m ożliw e p o k a z an ie rzeczy istotnych, n a w ią z u je się do jeszcze rzym- skieąo systemu m iejskiego, u k a z u ją c ów czesne u kształ to w a n ie m iejskiej przestrzeni d la je j lepszego z in te r p re to w a n ia .
7 D la niektôrvch o biektów , które p ozostają pod o ch ro
na. n ależy zap ew n ić o d p o w ie d n ie o toczen ie o ra z ich o o w ia z a n ie z innymi znaczącym i o b iek tam i.
3. U tr7vm ać struktury p rzestrzenn e o raz k o n fia u ra c ję teren u centrum m iasta, u kład ó w ulic, rynku, historycz nie w ażnych kierunków .
4. Z ab ezp ieczyć ko m u n ik ac ję w centrum w systemie stref ruchu pieszego o raz tras przelotowych w celu stw orzenia lepszych możliwości koegzystencji starych oraz nowych funkcji - h a n d lu , w arsztató w z je d n e j strony, mieszkań — z d ru g ie j.
5. Z ach o w a ć w strukturze now ego b u d o w n ictw a skalę, wysokość, wystrój fa s a d , p ro po rcje, form y d ach ó w , odległości, ro d zaj użytych m a teria łó w , fa rb itp.
6. P oddać re sta u racji stary bud yn ek „dom u kultury" położony przy rynku głów nym i uczynić zeń o b ie k t p o w ią z a n y z kom pleksem ku ltu rafn o -a d m in istra cy jn ym .
N a tu ra ln ie istniały in n e w y m a g a n ia zgłoszone do p la
nu przebudow y Kiustendiłu - w części d om ów o zn a czeniu gospodarczym , w kwestii tra n s p o rtu , o p ła t za
m ieszkania, gęstości z a lu d n ie n ia , p ow ierzchni h a n d lo w ej itp. Wszystko to m usiało zostać dostosow an e do norm atywów , ja k ie pow inny o bo w iązyw ać w centrum zabytkow ego m iasta.
* *
O m ó w io ny przykład dow odzi, że troska o za c h o w a n ie starego obiektu o spornych w arto ściach d o p ro w ad zić może do całko w itej zm iany sądów w kwestii p rz e b u d o wy i u kształto w an ia przestrzeni m iejskiej. Potw ierdza on, iż kulturow e dziedzictw o może być p o w ią za n e ze w spółczesnością i przez ow ą tra d y c ję w yra żo n ą w arch ite ktu rze zm iany te m ogą być w y w o łan e . Jest też rzeczą w a żn ą , iż to nie sp ecjaliści, lecz mieszkańcy za swój o b o w ią zek uznali troskę o te spraw y. To w ła śnie oni w skazali nam — zaw o do w o p ow ołanym do ochrony zabytków — o b iek t o nie od razu ro zp o zn an ej w artości. To oni n a d a li ów „sy an ał p a m ię c i” o m ie ście historycznym, który spow odow ał proces p rz e b u dowy m iasta.
W przyszłości b ędziem y spotykali się z co raz większą liczbą o biektów teg o typu, ja k „d om ku ltury” w Kiu- stendił. Przykład ten u n ao czn ił nam , iż n ie p rz e m ija ją c e w artości tkw iące w historii nie zaw sze są o w in ię te w d ro g o ce n n ą pow łokę. I my, jak o lu d zie tru d n ią c y się na co dzień o ch ro ną zabytków, a ta k ż e a rch ite kc i, p o w inniśm y d ostrzeg ać g ru n to w n ą i g łę b o k ą , nie tylko zresztą tkw iącą w m a te ria ln e j su b stan cji, treść ow ego na równi d uchow ego co i w ła ś n ie m a te ria ln e g o d zie dzictw a. Przypadek ten przedłużył żywot n ie tylko „ d o mu kultury” w Kiustendił.' O w ie le b a rd z ie j przyczynił się do zro zu m ien ia historycznej tra d y cji m ias ta, p o m a g a ją c e j w zach o w an iu p am ięci o je g o niegdysiejszym kształcie.
arch. Georg i Kaitasow Sofia tłumaczenie: Ryszard Ciemiński
THE SIG NAL OF M E M O R Y
The re p o rt c o n ta in s the h is to ry o f rescuing one o f th e b u ild in g s in a B u lg a ria n to w n o f K iu ste n d il. The b u ild in g (ere cte d in 1907) d id n o t d is tin g u is h its e lf w ith its a rc h i te c tu ra l va lu e . But fo r the in h a b ita n ts it had o th e r v a lu e : it was a s p e c ific kin d o f „ th e s ig n a l o f m em ory” . In the epoch o f Turkish slavery it p la y e d the role o f „ th e house o f c u ltu re ” , a n d thus it w as a sym bol o f n a tio n a l id e n ti ty. In tow n re co n stru ctio n p la n s from 1982 the b u ild in g was e a rm a rk e d fo r d e m o litio n . It was then th a t th e in h a b i tants cam e o u t in fa v o u r o f its p ro te c tio n . T he ir o b s tin a c y and co n siste n t a ttitu d e b ro u g h t a b o u t a c h a n g e in the
plans of town's reconstruction and a rescue of the building. Detailed studies have revealed the existence of many inte resting historic structures that deserve their preservation. The examples discussed proved that the care to preserve old structures with controversial values may result in a to tal change of opinions on the question of reconstruction and arrangement of town's land. Still, of greatest impor tance is the attitude of inhabitants. It is them and not the specialists who sent „the signal” of memory on a historic town and brought about a process of town's reconstruc tion.
