Hanna Górska
Śląskie dwory szkieletowe i problemy
związane z ich konserwacją
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 233-239
1996
ARTYKUŁY
Hanna Górska
ŚLĄSKIE DWORY SZKIELETOWE I PROBLEMY ZWIĄZANE
Z ICH KONSERWACJĄ
W śród śląskich siedzib szlacheckich doby renesansu i b a ro k u liczną niegdyś grupę stanow iły budow le o drewnianej konstrukcji szkieletowej1. N iew iele z nich p rzetrw ało do naszych czasów — niektóre uległy zni szczeniu w ostatnich latach, a obiekty zachow ane znaj dują się często w bardzo złym stanie. Wobec ich postę pującej destrukcji podjęcie kom pleksow ych badań hi- sto ry czn o -arch itek to n iczn y ch oraz przeprow adzenie niezbędnych prac konserw atorskich jest zadaniem na der pilnym .
D rew niana konstrukcja szkieletow a stosow ana była w E uropie Z achodniej już w XII w ieku2. Tańsza w ko sztach od obiektów m urow anych — ze względu na dostępność m ateriału, mniej skom plikowaną konstruk cję i krótszy czas budow y — przyjęła się szczególnie tam , gdzie w w yniku rozw oju przem ysłu zmniejszały się obszary leśne.
N a Śląsk ów sposób w znoszenia budow li d o tarł pół w ieku później w raz z falami osadników z krajów nie m ieckich^. Ślady najstarszych budynków tego typu zachow ały się m .in. na terenie sam ego W rocław ia4. Rozkw it śląskiej architektury szkieletowej przypadł na wiek XVII i XVIII. O jej ówczesnej popularności świad czą źró d ła archiw alne i zachow ane m ateriały ik o n o
1. Przypomnijmy, iż mianem drewnianej konstrukcji szkieletowej, w term inologii polskiej rów nie pojem nym , jak i w niemieckiej (Fa
chw erk), określana jest nośna konstrukcja ściany w postaci szkieletu
ze słu p ów i belek drewnianych wraz z wypełniającym ten szkielet m ateriałem w postaci ubitej gliny (tzw. szachulec), cegły (tzw. mur pruski) lub deskowania. Konstrukcja ta składa się z podwaliny, oczepu, słupów , zastrzałów i rygli.
2. U. Klein, D atierte Fachw erkbauten des 13. Jahrhunderts, „Zeitsch rift für A rcheologie des M ittelalters” 1 9 8 5 , nr 13, s. 109 i n. 3. M . C horow ska, Średniow ieczne kam ienice m ieszczańskie w e W ro
cław iu , W rocław 1 9 9 4 , s. 79.
4 . T am że. Zob. też J. Piekalski, Z e stu d ió w nad drew nianą za bu dow ą
W rocław ia w p ó źn ym średniow ieczu (w:) Architektura W rocławia,
t. 1, D o m , W rocław 1995 (Materiały konferencji naukowej pt. „D om w rocław ski”, zorganizowanej przez Instytut Historii Archi tektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej w e w rocław skim Arsenale w 1993 r.).
5. F. A. Zim m erm ann, Beyträge zu r Beschreibung von Schlesien, t. 1 - 1 2 , Brieg, 1 7 8 3 -1 7 9 5 ; F. B. W ernher, Topographia Silesiae..., t. 1 -4 , rkpis, ok. 1 7 5 0 , Zb. Specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej w e W rocław iu. Por. też H . W esołow ska, Z badań
historyczno-etnogra-ficznych nad dolnośląskim b u d o w n ictw e m wiejskim w XVIII w .,
„Roczniki Etnografii Śląskiej”, R. I, W rocław 1961.
graficzne5. Budow le szkieletow e m ożna było spotkać zarów no w śród obiektów architektury świeckiej, jak i sakralnej, zwłaszcza protestanckiej6. W znoszono szkieletow e chałupy km iece i zabudow ania gosp o d ar cze, gospody i zajazdy, kam ienice mieszczańskie i ra tusze miejskie, kościoły, plebanie i szkoły parafialne, a naw et fragm enty m onum entalnych założeń zam ko w ych, takich jak Książ i C zocha7.
W ykazując w iele cech w spólnych z architekturą szkieletow ą N iem iec w ram ach tzw. grupy śro d k o w o - niem ieck o -fran k o ń sk iej8, region śląski wykształcił specyficzne cechy i typy przestrzenne, w yraźne zw ła szcza w śląsko-łużyckich chałupach przysłupow ych9, wiejskich dw orach szlacheckich oraz w tzw. kościołach p o k o ju 10. Stosow ana w krajach niem ieckich bogata o rnam entyka fasad, na Śląsku redukow ana była na ogół do prostych układów krzyżujących się słupów, zastrzałów i rygli. W śród stosow anych figur fran k o ń skich zarów no na N izinie Śląskiej, jak i na Pogórzu Sudeckim popularnością cieszyły się m otyw y rautow e, K -kształtne, krzyż św. Andrzeja, tzw. trójnóg, a także tzw. dziki mąż i frankoński mąż. Analiza rozw oju owej dekoracji, zwłaszcza w jej najdawniejszej, średniow ie cznej fazie, jest znacznie u tru d n io n a, do naszych
cza-6. N a temat szkieletowej architektury sakralnej na Śląsku pisali m .in.: G. G rundmann, D er Evangelische Kirchenbau in Schlesien, Frankfurt am M ein 1 9 70; P. Banaś, Studia nad śląską architekturą
p rotestancką 2 p o ło w y XVII w ieku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, t. VIII,
1971; K. K alinowski, A rchitektura d o b y baroku na Śląsku, Warsza wa 1977; J. H arasim ow icz, Treści i funkcje ideow e sztu k i śląskiej
Reform acji 1 5 2 0 - 1 6 5 0 , W rocław 1986.
7. O szkieletow ym budow nictw ie wiejskim na Śląsku zob. m.in.: H. Franke, O stgerm anische H olzbau ku ltu r, Breslau 1936; G. Grund m ann, K. H ahm , D eutsche Volkskunst, M ünchen (b. d. w .), t. 8:
Schlesien·, H. W esołow ska, op. cit.; L. Löwe, Schlesische H olzbau ten, D üsseldorf 1969; J. M atuszczak, Z d zie jó w architektury d re w nianej na Śląsku, Bytom 1971; M . Lis, B u dow n ictw o ludow e D o l nego Śląska. O kolice B ogatyni, Jelenia Góra 1977; K. Klöckner, A lte Fachwerkbauten. G eschichte einer S kelettbauw eise, M ünchen 1978;
J. Bachmiński, D rew niane b u d o w n ictw o lu dow e na zie m i śląskiej (praca doktorska, Politechnika W rocławska, mpis 1979). D o nie licznych prac o śląskiej architekturze mieszczańskiej tego typu nale żą: R. Stein, D as Bürgerhaus in Schlesien, Tübingen 1965; M . C h o rowska, op. cit.; J. Piekalski, op. cit.
8. K. Klöckner, op. cit., s. 34. 9. J. Bachmiński, op. cit. 10. Z ob. przypis 6.
1. D w ó r w O porow ie, stan obecny. Fot. A. Górski
1. M anor house in O p o ró w , present day state. Photo: A. G órski
sów nie przetrw ały bow iem obiekty starsze niż szesna- stow ieczne, podobnie jak najwcześniejsze, dość zresztą schem atyczne przekazy ikonograficzne11.
Do dziś na Śląsku zachow ało się kilkadziesiąt zaby tków w zniesionych w konstrukcji szkieletowej od XVI do XVIII wieku. Najliczniejszą grupę stanow ią obiekty protestanckiej architektury sakralnej. O ne też, przeka zane po w ojnie w większości Kościołowi katolickiem u i poddaw ane doraźnym zabiegom konserw atorskim , zachow ały się stosunkow o najlepiej. Dotyczy to nie tylko obiektów uznanych za zabytki wysokiej klasy, jak kościoły pokoju w Jaw orze (1 6 5 4 -1 6 5 6 ) i w Świdnicy (1 6 5 6 -1 6 5 8 )12, lecz rów nież niew ielkich świątyń zlo kalizow anych we wsiach i w m ałych miasteczkach, o które troszczą się poszczególne parafie13.
Z abiegom konserw atorskim p o ddane zostały rów nież niektóre zabytki szkieletowej architektury m ie szczańskiej14. Dość licznie zachow ane obiekty budo wnictwa wiejskiego tego typu, zarów no mieszkalne, jak i gospodarcze, znajdują się na ogół w znacznie gorszym stanie. Podobna sytuacja dotyczy wiejskich dworów szla checkich — m.in. na wrocławskim O porow ie, w Biela nach, Pruszowicach, Grabow nie, Sieniawce i M niszko wie, spośród których szerszym zakresem prac konser w atorskich objęto jedynie dw a o statn ie15.
Śląskie dw ory szkieletow e w znoszono w tej k o n strukcji w całości lub w części — przy zastosow aniu m urow anego p arteru . Wszystkie te obiekty, zarów no znane nam z ikonografii (np. dw ory w Z ernikach, Ra- kow cu, M aślicach, K iełczów ku, Bledzowie, Skarszy- n ie 16 i T restnie17), jak i istniejące do dziś lub do nie dawna (np. dwory w W ierzchowicach i w Szyszkowej), stanow ią pod w zględem ukształtow ania bryły i rozpla now ania w n ętrz grupę dość jednolitą. Są to zwarte, zwykle piętrow e budow le, założone na rzucie p ro sto kątnym , w układzie dw utraktow ym z sienią na osi. K ryto je zwykle w ysokim dachem d w u - lub czterospa dow ym , w dobie baroku często łam anym . Oś środko wą sym etrycznie kom po n o w an ej fasady podkreślał p ortal oraz wieżyczka lub w ystaw a dachow a. Oszczęd ne podziały fachw erku urozm aicały bogate, zwłaszcza w dobie baroku, detale architektoniczne — lukarny, paradne schody zew nętrzne i w iodące na dziedziniec bram y w jazdow e. Z rozplanow aniem w nętrz łączyły się — zarów no w śląskich dw orach m urow anych, jak i szkieletow ych — funkcje poszczególnych pom iesz czeń. Parter, pełniący rolę piano nobile, mieścił rep re zentacyjną sień, jadalnię, salę, pom ieszczenia adm ini stracyjne i pom ocnicze, piętro — pokoje mieszkalne18.
11. Jednym z najstarszych przekazów ikonograficznych jest w idok dworu szkieletow ego w tle portretu patrycjusza w rocław skiego z 15 4 9 r. Fotografia tego obrazu, zaginionego podczas w ojny, za m ieszczona została m .in. w pracy zbiorowej pod red. T. Broniew skiego i M . Zlata, pt. Sztuka W rocławia, W rocław 1 9 67. D o naj starszych zachowanych zabytków śląskiej architektury szkieletowej należą X V I-w ieczn e dwory w Bielanach i O porow ie oraz kościoły w Sadkow ie D użym , Brzezinie i G odzięcinie, a także pochodzące z tego czasu, choć przebudowane w wieku dziewiętnastym , frag menty m urów obronnych Jeleniej Góry (budynek mieszkalny z ba sztą przy ul. Grodzkiej 16) i Ząbkow ic SI. (Baszta G ołębia). 12. O pracach konserwatorskich przy tych obiektach zob. Prace
konserw atorskie na terenie w o je w ó d ztw jeleniogórskiego, legnickie go, w ałbrzyskiego i w rocław skiego w latach 1 9 7 4 -1 9 7 8 , W rocław
1 9 85, s. 6 5 , 120.
13. W spom nieć tu należy m .in. kościół Matki Bożej Różańcowej w Trzem ielow ie (1 6 5 9 ), kościół Łaski Bożej w M iliczu (po 1709), kościół Sw. Piotra i Pawła w Sułow ie (1 7 3 1 ), a także kościoły w Po gorzeliskach (1 6 5 4 -1 6 7 6 ), Prędocinie ( 1 6 5 5 -1 6 5 6 ), Pawłowie Trzebnickim (1 7 0 8 -1 7 0 9 ), Tym owej (1 7 0 8 -1 7 0 9 ) i Radom ierowi- cach (1 7 8 6 ).
14. Były to m.in. Baszta G ołębia w Ząbkowicach (zob. Prace kon
serw atorskie..., s. 130) i Baszta przy ul. Grodzkiej 16 w Jeleniej
G órze (zob. ibidem, s. 2 4 ), a także kamieniczki m ieszczańskie w Bo
gatyni oraz dom y tkaczy w Sulikow ie (zob. Prace konserwatorskie
na terenie w o je w ó d ztw a w rocław skiego w latach 1 9 4 5 -1 9 6 8 , W roc
ław 1 9 7 0 , s. 90.
15. O historii, stanie zachow ania i pracach konserwatorskich pro w adzonych przy tych obiektach zob. m.in.: K. D egen, D ie B au - und
Kunstdenkm äler des Landkreises Breslau, Frankfurt am M ein 1 9 65,
s. 32 i n. (Bielany), s. 2 0 4 i n. (O porów ); Kunst u n d Denkm alpflege
in Schlesien, Breslau-Lissa 1 9 3 9 , cz. 2, s. 26 3 (O porów ); Prace konserw atorskie na terenie w o je w ó d ztw a w rocław skiego w latach 1 9 6 9 -1 9 7 3 , W rocław 1 9 7 6 , s. 12 (Bielany); H. Górska, Studium h istoryczn o-arch itekton iczne d w oru w Pruszowicach, 1991 (mpis,
Biuro Studiów i D okum entacji Zabytków w e W rocławiu); Prace
konserw atorskie... w latach 1 9 7 4 - 1 9 7 8 , op. cit., s. 154 (Sieniawka);
M . R ochow icz, Studium h istoryczn o-arch itekton iczne budynku
nr 17 w M niszkow ie, 1 9 8 0 (mpis, Pracownie Konserwacji Zaby
tków w e W rocław iu).
16. Rysunki F. B. W ernhera w: F. B. W ernher, op. cit.
17. Rycina F. G. Endlera w: „Breslauische Erzähler”, R. 1, 1800, s. 6 8 -6 9 .
18. E. R óżycka-R ozpędow ska, Późnorenesansow e d w o ry śląskie.
Z badań nad architekturą św iecką Śląska XV7-XV7/ w. (w:) Sztuka o k o ło roku 1600. M ateriały Sesji Stow arzyszenia H isto ryk ó w Sztuki,
D w ór zw iązany był zwykle, w sposób typow y dla daw nej gospodarki Śląska, z folw arkiem , którego za budow ania grupowały się w bezpośrednim sąsiedztwie. Wraz z przyległym i gruntam i założenia takie, przedsta w iane często na rysunkach F. B. W ernhera, stanow iły niem al sam ow ystarczalne jednostki gospodarcze.
Po przeciw nej w stosunku do dziedzińca gosp o d ar czego stro n ie d w oru sytuow ano sady i ogrody w arzyw ne, czasem rów nież ogrody ozdobne. P odporządkow a ne zasadom szkoły francuskiej, bogate w haftow e p a r tery, fontanny i baseny w odne ogrody dw orskie, m.in. w Pruszowicach, Kiełczówku i Smarchowicach19, służy ły nie tylko w ypoczynkow i, ale i funkcjom reprezen tacyjnym. Zachow anie do dziś przy niektórych dworach szkieletowych fragm entów owych założeń, w wie ku X IX przekształcanych zwykle w parki krajobrazo we, jest w alorem dodatkow ym . Powoduje to koniecz ność objęcia och ro n ą konserw atorską całości owych zespołów w raz z zabytkow ym i terenam i zielonymi.
O c h ro n a śląskich dw orów szkieletowych jest zagad nieniem złożonym zarów no od strony praw nej, jak i technicznej. Podstaw ow ą przeszkodę stanow i brak regulacji kwestii w łasnościow ych. U trudnia to podjęcie wiążących decyzji finansowych, umożliwiających stwo rzenie funkcjonalnego planu wykorzystania tych obiek tów i podjęcie kompleksowych prac konserwatorskich. W wyniku powojennej nacjonalizacji większość śląskich majątków ziemskich stała się własnością Państwowych Gospodarstw Rolnych. W dworach urządzono biura, po mieszczenia socjalne i mieszkania robotników rolnych (np. w Szyszkowej, Bielanach, Pruszowicach i Sieniaw ce), czasem szkoły (np. w Grabownie Wielkim). W re zultacie niekom petentnie przeprowadzanych doraźnych rem ontów lub też zupełnego ich zaniechania większość tych obiektów znalazła się dziś w stanie grożącym zawa leniem, niektóre zaś uległy rozbiórce. Do chlubnych w yjątków należą dwory w Olszance, Sieniawce i M ni szkowie, których stosunkowo niezła kondycja popraw ia nieco ogólną sytuację.
O ile bariery praw ne i finansow e stanow ią problem inw estora rozpoczynającego dzieło odnowy, to liczne trudności techniczne, pow stałe w trakcie prow adzenia konserw acji konstrukcji szkieletow ej, rozwiązuje w y konawca. Są to przede wszystkim problemy związane z niejednolitym tworzywem, jakie występuje w tego typu budow lach. K onserw ator ma tu do czynienia z: d rew nem — używ anym do wzniesienia szkieletu ścian, stro pów i więźby dachow ej, czasem rów nież do pokrycia dachu (gont) oraz w ykonania detalu architektonicz- no-rzeźbiarskiego; gliną — stosow aną do w ypełnień pól fachw erku; cegłą — używ aną rów nież jako w ypeł nienie, czasem też do w znoszenia m urow anej kondyg
nacji piw nic i p arte ru ; kam ieniem — stosow anym zwłaszcza w rejonach podgórskich do m urow ania piw nic i przyziem ia oraz do w ykonania detalu architekto- niczno-rzeźbiarskiego. Dla architektury szkieletowej, pokrew nej przede wszystkim budow nictw u drew nia nem u, elem entem najistotniejszym jest jednak drew no. N a nim też skupią się niniejsze rozw ażania.
K onstrukcja szkieletow a, posiadająca liczne zalety, do których należą niższe niż przy obiekcie m urow a nym koszty budow y i krótszy czas jej trw ania, a także oszczędne zużycie drew na z m ożliw ością w ykonania rygli i zastrzałów z elem entów niższej klasy, krótkich i niekoniecznie prostych, ma jednak i wady. N ajistot niejszymi z nich w naszym klim acie są: podatność na przem arzanie i wilgoć.
W obrębie konstrukcji szkieletow ej, będącej organi zm em budow lanym o elem entach w szczególny
spo-19. O barokow ych ogrodach śląskich Pruszowic i Kiełczówka, XVII i XVIII w . (w:) Z d zie jó w sztu k i śląskiej, pod red. Z.
Świechow-w ikonografii F. B. Wernhera zob. K. Eysymontt, Śląskie ogrody skiego, Warszawa 1978.
2. D w ó r w Bielanach W rocławskich, stan obecny. Fot. A. Górski
2. M anor house in Bielany W rocławskie, present d ay state. Photo: A. Górski
3. D w ó r w Sieniawce, stan obecny. Fot. A. Górski
4. D w ó r w O lszance, stan obecny. Fot. A. Górski
4. M anor house in O lszanka, present d ay state. Photo: A. G órski
5. D w ó r w Szyszkow ej, stan z początku lat 90 -ych . F ot. A. G órski
S. M anor house in Szyszkow a, sta te a t the beginning o f the 1990s. Photo: A. G órski
sób w zajem nie uzależnionych, na szkody narażone są zwłaszcza miejsca połączeń poziom ych, pionow ych i ukośnych. Wszelkie obluzow ania i przesunięcia ich w zględem siebie ułatw iają w nikanie wilgoci w p o w sta łe szczeliny i idącą w ślad za tym korozję biologiczną, są także przyczyną obsunięć w ypełnień, a w ko ń co wym efekcie zmniejszają zasadniczą dla całości b u d o w li stabilność konstrukcji20.
Strefą szczególnego zagrożenia jest podw alina oraz dolne partie slupów, gdzie działają największe przecią żenia. U szkodzenia biologiczne i m echaniczne są tu często spow odow ane wadliwie położonym i funda m entam i i brakiem izolacji poziom ej. Pęknięcia i zła m ania słupów w wyższych partiach są na ogół w yni
2 0 . G. U. Grossm ann, D er Fachwerkbau. D as historische Fachwerk
haus, seine Entstehung, Farbgebung, N u tzu n g und Restaurierung
Köln 1 9 8 6 , s. 172 i n.
21. W obec tradycjonalizmu cechującego architekturę śląskich d w o rów szkieletow ych, w których typow e rozwiązania przestrzenne i konstrukcyjne stosow ano pow szechnie i stosunkow o długo, przy bliżone datow anie dworu pruszow ieckiego, przyjęte przez H.
Gór-kiem nieum iejętnych p rzebudów i adaptacji, które d o prow adziły do nierów nom iernego osiadania ścian, np. poprzez usunięcie niektórych słupów z całości szkiele tu, zniszczenie połączeń poprzecznych, czy też zastą pienie jednej ze ścian szkieletow ych konstrukcją m u row aną. U szkodzeniom m echanicznym ulegają ró w nież rygle, k tó re d o d atk o w o — jeśli znajdują się w stre fie podokiennej — narażone są na niszczące w pływy o p a d ó w atm osferycznych. O słabieniu drew nianych elem entów konstrukcyjnych sprzyjają też nieszczelno ści instalacji w odno-kanalizacyjnej, pow odujące zam a kanie podłóg, stro p ó w i ścian, a także ubytki pokrycia dachow ego, zagrażające stanow i więźby dachowej.
Z nam iennym przykładem obiektu, którego dotyczy większość w spom nianych tu problem ów k o n serw ato r skich, jest barokow y d w ó r szkieletow y w Pruszow i cach, pochodzący z przełom u XVII i XVIII stulecia21. W ciągu w ieków do b ra pruszow ickie należały do zn a nych śląskich ro d ó w szlacheckich, takich jak rodziny von B rauchitsch, von Salisch i von Strachw itz22. U tw o rzona w 1779 r. przez barona Jo h an n a M auritza von Strachwitz ordynacja pruszowicka przetrw ała do II w oj ny św iatow ej. Po 1945 r. m ajątek przejęło Państw ow e G ospodarstw o Rolne, którego grunty — należące n a dal do Skarbu Państwa — użytkuje od połow y lat pięćdziesiątych Rolniczy Z akład D ośw iadczalny w ro c ławskiej Akademii Rolniczej. Sam dw ór, będący obec nie w łasnością tejże A kadem ii, podobnie jak wszystkie zabudow ania gospodarcze, częściow o zamieszkują je szcze daw ni pracow nicy PGR. Stan d w oru pruszow ic- kiego już w 1990 r. określono w ekspertyzie budowla- no-m ykologicznej jako awaryjny, a jego ogólne zni szczenie — ze względu na destrukcję szkieletowego systemu konstrukcyjnego — określono na 71% 2^. O ce na ta, niestety, aktualna jest do dziś.
W w yniku częstego zalew ania piw nic dw oru zaw il gocone są m ury fundam entow e i ceglane sklepienia tej kondygnacji. Erozja zapraw y spow odow ała odspajanie się, pęknięcia i przem ieszczenia cegieł. N a całej p o w ierzchni m urów w yraźna jest też korozja biologiczna cegły. W m urach i ław ach fundam entow ych w ystępują znaczne ubytki.
D aleko posuniętem u zniszczeniu uległy drew niane elem enty konstrukcji szkieletowej ścian zew nętrznych, co znacznie zmniejszyło ich nośność. D estrukcji tych elem entów , dotkniętych korozją biologiczną, sprzyjało przysłonięcie wszystkich elewacji tynkiem , uniem ożli wiające sw obodne przew ietrzanie i wysychanie d re w na. Zniszczenia drew nianej konstrukcji w ytępują
za-ską na podstaw ie analizy historyczno-architektonicznej, sprecyzo wać by m ogło badanie obiektu m etodą dendrochronologiczną. 2 2. H . Górska, op. cit., s. 12 i n.
2 3. H. i A. Szukiew iczow ie, E kspertyza n tyko lo g iczn o -b u d o w la n a
za b y tk o w eg o dw oru w Pruszowicach, 1 9 9 0 (mpis Biuro Studiów
6. D w ó r w G rabow n ie W ielkim , stan obecny. Fot. A. G órski
6. M an or house in G rabow n o W ielkie, present d ay state. P toto: A.
G órski
ró w n o na parterze, jak i na piętrze, a w przypadku podw aliny destrukcja jet niem al całkow ita.
Z agrożona została rów nież konstrukcja więźby d a chow ej ze względu na nieszczelności w pokryciu g o n tem i papą, uszkodzenie systemu odw adniania dachu oraz zaw ilgocenie oczepu górnej kondygnacji. Stan więźby dodatk o w o pogorszył długotrw ały brak włazu dachow ego, który doprow adził — w miejcu bezpo średniego docierania o p adów atm osferycznych — do przegnicia jętki w połow ie jej długości. N ie bez zna czenia jest rów nież fakt lokalnie występującego zagrzy bienia oraz korozji biologicznej, spow odow anej przez ow ady o aktyw nej nadal form ie rozwojowej.
W znacznym stopniu zdewastowane są w nętrza dw o ru. W niektórych w ystępują ubytki tynku na ścianach i stropach, zwłaszcza w dawnej bibliotece. N a parterze i piętrze w ystępują znaczne odkształcenia i przem iesz czenia desek podłogow ych, będące sygnałem częścio wej utraty nośności belek stropow ych, połączonych konstrukcyjnie ze zniszczonym — jak już w spom niano — drew nianym szkieletem ścian zew nętrznych.
D rew niane schody w sieni, a także zachow ana czę ściow o barokow a stolarka drzw i i okien, posiadająca liczne ubytki, w w ielu miejscach porażona jest przez owady. Wiele okien nie posiada oszklenia, brak w nich nieraz całych skrzydeł, co naraża w nętrza na nieko rzystny w pływ w arunków atm osferycznych. Ze wzglę du na liczne ubytki od daw na nie spełniają rów nież swej funkcji zew nętrzne w schodnie drzw i wejściowe.
Istniejąca niegdyś w obiekcie instalacja w o d n o -k a nalizacyjna jest od daw na nieczynna, instalacja elek tryczna natom iast czynna jest jedynie w kilku po m ie szczeniach. Brak rów nież instalacji ogrzewczej.
N ieuporządkow any jest teren daw nego założenia dw orskiego. Stara zabudow a folw arczna została po w ojnie w znacznym stopniu zm odernizow ana,
niektó-2 4 . H. Górska, op. cit.
7. W idok za ło żen ia dw orskiego w Pruszowicach, ok. 17 5 0 r. Wg
F. B. W em her, Topographia Silesiae, t. IV, rkpis ok. 1750, Zb. Spe cjalne B iblioteki U niwersyteckiej w e W rocławiu
7. V iew o f m an orial prem ise in P ruszowice, a b o u t 1750. Acc. to: F. B. W em her, Topographia Silesiae, vol. IV, M s a bou t 1750. Special coll. o f the U n iversity Library in W roclaw
re budynki zlikw idow ano, a now e — kontrastujące z form ą daw nej zabudow y — usytuow ano chaotycz nie, często zbyt blisko dw oru. Powstały w ten sposób dysonanse w kom pozycji daw nego założenia, co szcze gólnie w yraźne jest w przypadku budynku adm inistra cyjnego, w zniesionego w daw nym parku.
M im o znacznego stopnia dekapitalizacji dw oru pru- szow ickiego w dość dobrym stanie są jego ściany w e w n ętrzn e, zarów no nośne, jak i działow e, belki stro pow e, k tó re nadają się do p o w tó rn eg o użycia, p o d o bnie jak w iększość elem entów więźby dachow ej. W ar tość zabytkow a, jaką obiekt ten reprezentuje, przesą dza, iż w arto podjąć jego g ru n to w n ą restaurację.
Kierując się tym przekonaniem , już w 1991 r. przy g o to w a n o w ram ach pracy pt. Studium historycz-
n o -a rch itekto n iczn e dw oru w Pruszowicach24 p o d sta
w ow e w ytyczne konserw atorskie. U stalono, iż restau rację o biektu poprzedzić muszą prace doraźne, zabez pieczające budow lę przed zaw aleniem i przeciw działa jące jej dalszej destrukcji. M iało to być przede wszyst kim w ykonanie dodatkow ych p o d p ó r w spierających stro p y o raz w zm ocnienie uszkodzonej jętki, a także
8. D w ó r w Pruszowicach. Fotografia archiwalna sprzed II w o jn y św ia to w e j (ze zb io ró w pryw atn ych )
8. M anor house in Pruszowice. A rchival photograph prior to W orld W ar II (from private coll.)
uzupełnienie nieszczelności pokrycia dachow ego oraz zabezpieczenie o tw o ró w okiennych i drzw iow ych.
G ru n to w n a restauracja dw oru poprzedzona miała też być ustaleniem jego przyszłej funkcji. U znano za w skazaną adaptację obiektu na kam eralny dom pracy twórczej w rocław skiego środow iska naukow ego i a r tystycznego lub też mały, ekskluzywny hotel. Przezna czeniu takiem u odpow iadałaby kubatura budow li oraz ch arak ter założenia dw orskiego, sprzyjałoby mu ró w nież położenie — w enklaw ie bujnej przyrody, a rów nocześnie zaledwie 15 km od centrum Wrocławia.
W koncepcji przekształcenia obiektu na dom pracy tw órczej p arter dw oru mieściłby m.in. salkę k o n feren cyjną, niew ielką bibliotekę, jadalnię i usytuow aną w reprezentacyjnej sieni recepcję. Piwnice przeznaczo ne byłyby na m agazyn i kuchnię, piętro zaś i poddasze, po dostosow aniu do funkcji hotelow ych, zajęłyby p o koje gościnne.
Bez w zględu na funkcję, jaką pełnić m iałby o d n o w iony dw ór pruszow icki, konieczna jest p opraw a sta nu technicznego obiektu oraz przyw rócenie mu daw nej form y artystycznej. Pierwsze z tych zadań w ym aga m .in. osuszenia budynku i w ykonania odpow iednich izolacji, rem ontu m urów fundam entow ych, w zm oc nienia sklepień piwnic poprzez uzupełnienie ubytków i w ym ianę skorodow anej cegły, usunięcia tynków ze w nętrznych i wym iany zniszczonych elem entów k o n strukcji szkieletowej i w ypełnień, w zm ocnienia lub w ym iany zniszczonych elem entów więźby dachow ej i stropów , sanacji w nętrz oraz założenia instalacji elek trycznej, w odno-kanalizacyjnej i ogrzewczej.
9. D w ó r w Pruszowicach, stan obecny. Fot. A. G órski
9. M anor house in Pruszowice, present d ay state. P to to : A. G órski
W ieńczący wszystkie te działania, p o w ró t d w o ru do daw nej form y artystycznej uzyskać m ożna poprzez przyw rócenie pierw otnego kształtu w ysokiem u d a c h o wi m ansardow em u i pokrycie go now ym gontem , przyw rócenie daw nego układu pom ieszczeń p arteru — jako dw u trak tu z sienią przelotow ą na osi, u jed n o licenie form y o tw o ró w okiennych i drzw iow ych — w naw iązaniu do zachow anej stolarki barokow ej, a także konserw ację zabytkow ych elem entów w ystroju w ew nętrznego. N ależałoby rów nież usunąć przylega jącą do południow ej elewacji d w oru bezstylow ą m u row aną przybudów kę.
N ieuregulow ane spraw y w łasnościow e, trudności finansow e uczelni i tym podobne problem y są p o w o dem , iż po w ym ianie rynien dachow ych i papy kryjącej gont, w ykonaniu now ego włazu dachow ego, zabezpie czeniu okien i zam knięciu nie eksploatow anych p o mieszczeń, konkretne działania zm ierzające d o k o n ser wacji d w oru stanęły w miejscu. D ebata nad przyszło ścią obiektu trw a, a on sam pow oli p o p ad a w ruinę. W ydaje się, iż przed rozbiórką chroni go jedynie d o konany w 1991 r. wpis do rejestru zabytków.
Problem y zw iązane z konserw acją d w o ru pruszo- wickiego odzw ierciedlają, jak już w sp o m n ian o , ogólną sytuację śląskich dw orów szkieletow ych. Po pożarze d w oru w W ierzchow icach, rozbiórce d w o ró w w Szy szkowej i M iłonow icach, energicznych działań d o m a gają się pozostałe, istniejące jeszcze budow le tego typu. Pora, by w dobie przekształceń w łasnościow ych i gos podarki rynkow ej odkryć i w ykorzystać w dw orach szkieletow ych ich liczne walory, a rów nocześnie za chow ać te zabytki jako istotne elem enty śląskiego k ra jobrazu kulturow ego.
Silesian Timber-framed Manor Houses and Their Conservation
In the past, Silesian Renaissance and Baroque manorial residences included a large number o f buildings with a w ood en skeleton construction. From the point o f view o f the shape o f the solid and the plan o f the interior, both those exam ples which survived up to our times (e.g. manors in Bielany, Oporów , Sieniawka, Mniszków, Pruszowice and W ierzbowice) as w ell as those known only from iconography (e.g. manors in Zerniki, Rakowiec, M aślice, Kiełczówek, Skarszyn and Trestno) comprised a rather uniform group o f single-storey constructions designed on a rectangular plan, in a tw o- course configuration, with the entrance hall on the axis. The manors were closely connected with the estate w hose farm buildings were erected in direct vicinity. On the other side o f the manors lay vegetable gardens and orchards as w ell as representative ornamental French gardens, with lavish fountains, pools and gazebos.
The protection o f the Silesian timber-framed manors is com plicated both from the legal (the absence o f regulated
ownership rights) and technical point o f view. Conservation difficulties concern the various materials which constitute the historical core o f the buildings. Particularly endangered are the vertical, horizontal and diagonal links — all loosening and shifts facilitate the penetration o f moisure into the resultant fissures, the foundering o f fillings, and biological corrosion and, ultimately, diminish the stability o f the w hole construction.
The majority o f the above m entioned conservation prob lems pertains to the Baroque manor house in Pruszowice which in 1991 was discussed in a special H istorical-architec
to n ic S tu d y containing directives for future conservation.
The final effect was to assume the form o f an adaptation o f the object for the purposes o f a creative work centre or a small exclusive hotel. Similar undertakings should be also conducted in other extant manor houses o f this type, which must regain a place w orthy o f their rank within the cultural landscape o f Silesia.