• Nie Znaleziono Wyników

Śląskie dwory szkieletowe i problemy związane z ich konserwacją

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Śląskie dwory szkieletowe i problemy związane z ich konserwacją"

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Hanna Górska

Śląskie dwory szkieletowe i problemy

związane z ich konserwacją

Ochrona Zabytków 49/3 (194), 233-239

1996

(2)

ARTYKUŁY

Hanna Górska

ŚLĄSKIE DWORY SZKIELETOWE I PROBLEMY ZWIĄZANE

Z ICH KONSERWACJĄ

W śród śląskich siedzib szlacheckich doby renesansu i b a ro k u liczną niegdyś grupę stanow iły budow le o drewnianej konstrukcji szkieletowej1. N iew iele z nich p rzetrw ało do naszych czasów — niektóre uległy zni­ szczeniu w ostatnich latach, a obiekty zachow ane znaj­ dują się często w bardzo złym stanie. Wobec ich postę­ pującej destrukcji podjęcie kom pleksow ych badań hi- sto ry czn o -arch itek to n iczn y ch oraz przeprow adzenie niezbędnych prac konserw atorskich jest zadaniem na­ der pilnym .

D rew niana konstrukcja szkieletow a stosow ana była w E uropie Z achodniej już w XII w ieku2. Tańsza w ko­ sztach od obiektów m urow anych — ze względu na dostępność m ateriału, mniej skom plikowaną konstruk­ cję i krótszy czas budow y — przyjęła się szczególnie tam , gdzie w w yniku rozw oju przem ysłu zmniejszały się obszary leśne.

N a Śląsk ów sposób w znoszenia budow li d o tarł pół w ieku później w raz z falami osadników z krajów nie­ m ieckich^. Ślady najstarszych budynków tego typu zachow ały się m .in. na terenie sam ego W rocław ia4. Rozkw it śląskiej architektury szkieletowej przypadł na wiek XVII i XVIII. O jej ówczesnej popularności świad­ czą źró d ła archiw alne i zachow ane m ateriały ik o n o ­

1. Przypomnijmy, iż mianem drewnianej konstrukcji szkieletowej, w term inologii polskiej rów nie pojem nym , jak i w niemieckiej (Fa­

chw erk), określana jest nośna konstrukcja ściany w postaci szkieletu

ze słu p ów i belek drewnianych wraz z wypełniającym ten szkielet m ateriałem w postaci ubitej gliny (tzw. szachulec), cegły (tzw. mur pruski) lub deskowania. Konstrukcja ta składa się z podwaliny, oczepu, słupów , zastrzałów i rygli.

2. U. Klein, D atierte Fachw erkbauten des 13. Jahrhunderts, „Zeitsch­ rift für A rcheologie des M ittelalters” 1 9 8 5 , nr 13, s. 109 i n. 3. M . C horow ska, Średniow ieczne kam ienice m ieszczańskie w e W ro­

cław iu , W rocław 1 9 9 4 , s. 79.

4 . T am że. Zob. też J. Piekalski, Z e stu d ió w nad drew nianą za bu dow ą

W rocław ia w p ó źn ym średniow ieczu (w:) Architektura W rocławia,

t. 1, D o m , W rocław 1995 (Materiały konferencji naukowej pt. „D om w rocław ski”, zorganizowanej przez Instytut Historii Archi­ tektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej w e w rocław ­ skim Arsenale w 1993 r.).

5. F. A. Zim m erm ann, Beyträge zu r Beschreibung von Schlesien, t. 1 - 1 2 , Brieg, 1 7 8 3 -1 7 9 5 ; F. B. W ernher, Topographia Silesiae..., t. 1 -4 , rkpis, ok. 1 7 5 0 , Zb. Specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej w e W rocław iu. Por. też H . W esołow ska, Z badań

historyczno-etnogra-ficznych nad dolnośląskim b u d o w n ictw e m wiejskim w XVIII w .,

„Roczniki Etnografii Śląskiej”, R. I, W rocław 1961.

graficzne5. Budow le szkieletow e m ożna było spotkać zarów no w śród obiektów architektury świeckiej, jak i sakralnej, zwłaszcza protestanckiej6. W znoszono szkieletow e chałupy km iece i zabudow ania gosp o d ar­ cze, gospody i zajazdy, kam ienice mieszczańskie i ra ­ tusze miejskie, kościoły, plebanie i szkoły parafialne, a naw et fragm enty m onum entalnych założeń zam ko­ w ych, takich jak Książ i C zocha7.

W ykazując w iele cech w spólnych z architekturą szkieletow ą N iem iec w ram ach tzw. grupy śro d k o w o - niem ieck o -fran k o ń sk iej8, region śląski wykształcił specyficzne cechy i typy przestrzenne, w yraźne zw ła­ szcza w śląsko-łużyckich chałupach przysłupow ych9, wiejskich dw orach szlacheckich oraz w tzw. kościołach p o k o ju 10. Stosow ana w krajach niem ieckich bogata o rnam entyka fasad, na Śląsku redukow ana była na ogół do prostych układów krzyżujących się słupów, zastrzałów i rygli. W śród stosow anych figur fran k o ń ­ skich zarów no na N izinie Śląskiej, jak i na Pogórzu Sudeckim popularnością cieszyły się m otyw y rautow e, K -kształtne, krzyż św. Andrzeja, tzw. trójnóg, a także tzw. dziki mąż i frankoński mąż. Analiza rozw oju owej dekoracji, zwłaszcza w jej najdawniejszej, średniow ie­ cznej fazie, jest znacznie u tru d n io n a, do naszych

cza-6. N a temat szkieletowej architektury sakralnej na Śląsku pisali m .in.: G. G rundmann, D er Evangelische Kirchenbau in Schlesien, Frankfurt am M ein 1 9 70; P. Banaś, Studia nad śląską architekturą

p rotestancką 2 p o ło w y XVII w ieku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, t. VIII,

1971; K. K alinowski, A rchitektura d o b y baroku na Śląsku, Warsza­ wa 1977; J. H arasim ow icz, Treści i funkcje ideow e sztu k i śląskiej

Reform acji 1 5 2 0 - 1 6 5 0 , W rocław 1986.

7. O szkieletow ym budow nictw ie wiejskim na Śląsku zob. m.in.: H. Franke, O stgerm anische H olzbau ku ltu r, Breslau 1936; G. Grund­ m ann, K. H ahm , D eutsche Volkskunst, M ünchen (b. d. w .), t. 8:

Schlesien·, H. W esołow ska, op. cit.; L. Löwe, Schlesische H olzbau ­ ten, D üsseldorf 1969; J. M atuszczak, Z d zie jó w architektury d re w ­ nianej na Śląsku, Bytom 1971; M . Lis, B u dow n ictw o ludow e D o l­ nego Śląska. O kolice B ogatyni, Jelenia Góra 1977; K. Klöckner, A lte Fachwerkbauten. G eschichte einer S kelettbauw eise, M ünchen 1978;

J. Bachmiński, D rew niane b u d o w n ictw o lu dow e na zie m i śląskiej (praca doktorska, Politechnika W rocławska, mpis 1979). D o nie­ licznych prac o śląskiej architekturze mieszczańskiej tego typu nale­ żą: R. Stein, D as Bürgerhaus in Schlesien, Tübingen 1965; M . C h o­ rowska, op. cit.; J. Piekalski, op. cit.

8. K. Klöckner, op. cit., s. 34. 9. J. Bachmiński, op. cit. 10. Z ob. przypis 6.

(3)

1. D w ó r w O porow ie, stan obecny. Fot. A. Górski

1. M anor house in O p o ró w , present day state. Photo: A. G órski

sów nie przetrw ały bow iem obiekty starsze niż szesna- stow ieczne, podobnie jak najwcześniejsze, dość zresztą schem atyczne przekazy ikonograficzne11.

Do dziś na Śląsku zachow ało się kilkadziesiąt zaby­ tków w zniesionych w konstrukcji szkieletowej od XVI do XVIII wieku. Najliczniejszą grupę stanow ią obiekty protestanckiej architektury sakralnej. O ne też, przeka­ zane po w ojnie w większości Kościołowi katolickiem u i poddaw ane doraźnym zabiegom konserw atorskim , zachow ały się stosunkow o najlepiej. Dotyczy to nie tylko obiektów uznanych za zabytki wysokiej klasy, jak kościoły pokoju w Jaw orze (1 6 5 4 -1 6 5 6 ) i w Świdnicy (1 6 5 6 -1 6 5 8 )12, lecz rów nież niew ielkich świątyń zlo­ kalizow anych we wsiach i w m ałych miasteczkach, o które troszczą się poszczególne parafie13.

Z abiegom konserw atorskim p o ddane zostały rów ­ nież niektóre zabytki szkieletowej architektury m ie­ szczańskiej14. Dość licznie zachow ane obiekty budo­ wnictwa wiejskiego tego typu, zarów no mieszkalne, jak i gospodarcze, znajdują się na ogół w znacznie gorszym stanie. Podobna sytuacja dotyczy wiejskich dworów szla­ checkich — m.in. na wrocławskim O porow ie, w Biela­ nach, Pruszowicach, Grabow nie, Sieniawce i M niszko­ wie, spośród których szerszym zakresem prac konser­ w atorskich objęto jedynie dw a o statn ie15.

Śląskie dw ory szkieletow e w znoszono w tej k o n ­ strukcji w całości lub w części — przy zastosow aniu m urow anego p arteru . Wszystkie te obiekty, zarów no znane nam z ikonografii (np. dw ory w Z ernikach, Ra- kow cu, M aślicach, K iełczów ku, Bledzowie, Skarszy- n ie 16 i T restnie17), jak i istniejące do dziś lub do nie­ dawna (np. dwory w W ierzchowicach i w Szyszkowej), stanow ią pod w zględem ukształtow ania bryły i rozpla­ now ania w n ętrz grupę dość jednolitą. Są to zwarte, zwykle piętrow e budow le, założone na rzucie p ro sto ­ kątnym , w układzie dw utraktow ym z sienią na osi. K ryto je zwykle w ysokim dachem d w u - lub czterospa­ dow ym , w dobie baroku często łam anym . Oś środko­ wą sym etrycznie kom po n o w an ej fasady podkreślał p ortal oraz wieżyczka lub w ystaw a dachow a. Oszczęd­ ne podziały fachw erku urozm aicały bogate, zwłaszcza w dobie baroku, detale architektoniczne — lukarny, paradne schody zew nętrzne i w iodące na dziedziniec bram y w jazdow e. Z rozplanow aniem w nętrz łączyły się — zarów no w śląskich dw orach m urow anych, jak i szkieletow ych — funkcje poszczególnych pom iesz­ czeń. Parter, pełniący rolę piano nobile, mieścił rep re­ zentacyjną sień, jadalnię, salę, pom ieszczenia adm ini­ stracyjne i pom ocnicze, piętro — pokoje mieszkalne18.

11. Jednym z najstarszych przekazów ikonograficznych jest w idok dworu szkieletow ego w tle portretu patrycjusza w rocław skiego z 15 4 9 r. Fotografia tego obrazu, zaginionego podczas w ojny, za­ m ieszczona została m .in. w pracy zbiorowej pod red. T. Broniew­ skiego i M . Zlata, pt. Sztuka W rocławia, W rocław 1 9 67. D o naj­ starszych zachowanych zabytków śląskiej architektury szkieletowej należą X V I-w ieczn e dwory w Bielanach i O porow ie oraz kościoły w Sadkow ie D użym , Brzezinie i G odzięcinie, a także pochodzące z tego czasu, choć przebudowane w wieku dziewiętnastym , frag­ menty m urów obronnych Jeleniej Góry (budynek mieszkalny z ba­ sztą przy ul. Grodzkiej 16) i Ząbkow ic SI. (Baszta G ołębia). 12. O pracach konserwatorskich przy tych obiektach zob. Prace

konserw atorskie na terenie w o je w ó d ztw jeleniogórskiego, legnickie­ go, w ałbrzyskiego i w rocław skiego w latach 1 9 7 4 -1 9 7 8 , W rocław

1 9 85, s. 6 5 , 120.

13. W spom nieć tu należy m .in. kościół Matki Bożej Różańcowej w Trzem ielow ie (1 6 5 9 ), kościół Łaski Bożej w M iliczu (po 1709), kościół Sw. Piotra i Pawła w Sułow ie (1 7 3 1 ), a także kościoły w Po­ gorzeliskach (1 6 5 4 -1 6 7 6 ), Prędocinie ( 1 6 5 5 -1 6 5 6 ), Pawłowie Trzebnickim (1 7 0 8 -1 7 0 9 ), Tym owej (1 7 0 8 -1 7 0 9 ) i Radom ierowi- cach (1 7 8 6 ).

14. Były to m.in. Baszta G ołębia w Ząbkowicach (zob. Prace kon­

serw atorskie..., s. 130) i Baszta przy ul. Grodzkiej 16 w Jeleniej

G órze (zob. ibidem, s. 2 4 ), a także kamieniczki m ieszczańskie w Bo­

gatyni oraz dom y tkaczy w Sulikow ie (zob. Prace konserwatorskie

na terenie w o je w ó d ztw a w rocław skiego w latach 1 9 4 5 -1 9 6 8 , W roc­

ław 1 9 7 0 , s. 90.

15. O historii, stanie zachow ania i pracach konserwatorskich pro­ w adzonych przy tych obiektach zob. m.in.: K. D egen, D ie B au - und

Kunstdenkm äler des Landkreises Breslau, Frankfurt am M ein 1 9 65,

s. 32 i n. (Bielany), s. 2 0 4 i n. (O porów ); Kunst u n d Denkm alpflege

in Schlesien, Breslau-Lissa 1 9 3 9 , cz. 2, s. 26 3 (O porów ); Prace konserw atorskie na terenie w o je w ó d ztw a w rocław skiego w latach 1 9 6 9 -1 9 7 3 , W rocław 1 9 7 6 , s. 12 (Bielany); H. Górska, Studium h istoryczn o-arch itekton iczne d w oru w Pruszowicach, 1991 (mpis,

Biuro Studiów i D okum entacji Zabytków w e W rocławiu); Prace

konserw atorskie... w latach 1 9 7 4 - 1 9 7 8 , op. cit., s. 154 (Sieniawka);

M . R ochow icz, Studium h istoryczn o-arch itekton iczne budynku

nr 17 w M niszkow ie, 1 9 8 0 (mpis, Pracownie Konserwacji Zaby­

tków w e W rocław iu).

16. Rysunki F. B. W ernhera w: F. B. W ernher, op. cit.

17. Rycina F. G. Endlera w: „Breslauische Erzähler”, R. 1, 1800, s. 6 8 -6 9 .

18. E. R óżycka-R ozpędow ska, Późnorenesansow e d w o ry śląskie.

Z badań nad architekturą św iecką Śląska XV7-XV7/ w. (w:) Sztuka o k o ło roku 1600. M ateriały Sesji Stow arzyszenia H isto ryk ó w Sztuki,

(4)

D w ór zw iązany był zwykle, w sposób typow y dla daw nej gospodarki Śląska, z folw arkiem , którego za­ budow ania grupowały się w bezpośrednim sąsiedztwie. Wraz z przyległym i gruntam i założenia takie, przedsta­ w iane często na rysunkach F. B. W ernhera, stanow iły niem al sam ow ystarczalne jednostki gospodarcze.

Po przeciw nej w stosunku do dziedzińca gosp o d ar­ czego stro n ie d w oru sytuow ano sady i ogrody w arzyw ­ ne, czasem rów nież ogrody ozdobne. P odporządkow a­ ne zasadom szkoły francuskiej, bogate w haftow e p a r­ tery, fontanny i baseny w odne ogrody dw orskie, m.in. w Pruszowicach, Kiełczówku i Smarchowicach19, służy­ ły nie tylko w ypoczynkow i, ale i funkcjom reprezen­ tacyjnym. Zachow anie do dziś przy niektórych dworach szkieletowych fragm entów owych założeń, w wie­ ku X IX przekształcanych zwykle w parki krajobrazo­ we, jest w alorem dodatkow ym . Powoduje to koniecz­ ność objęcia och ro n ą konserw atorską całości owych zespołów w raz z zabytkow ym i terenam i zielonymi.

O c h ro n a śląskich dw orów szkieletowych jest zagad­ nieniem złożonym zarów no od strony praw nej, jak i technicznej. Podstaw ow ą przeszkodę stanow i brak regulacji kwestii w łasnościow ych. U trudnia to podjęcie wiążących decyzji finansowych, umożliwiających stwo­ rzenie funkcjonalnego planu wykorzystania tych obiek­ tów i podjęcie kompleksowych prac konserwatorskich. W wyniku powojennej nacjonalizacji większość śląskich majątków ziemskich stała się własnością Państwowych Gospodarstw Rolnych. W dworach urządzono biura, po­ mieszczenia socjalne i mieszkania robotników rolnych (np. w Szyszkowej, Bielanach, Pruszowicach i Sieniaw­ ce), czasem szkoły (np. w Grabownie Wielkim). W re­ zultacie niekom petentnie przeprowadzanych doraźnych rem ontów lub też zupełnego ich zaniechania większość tych obiektów znalazła się dziś w stanie grożącym zawa­ leniem, niektóre zaś uległy rozbiórce. Do chlubnych w yjątków należą dwory w Olszance, Sieniawce i M ni­ szkowie, których stosunkowo niezła kondycja popraw ia nieco ogólną sytuację.

O ile bariery praw ne i finansow e stanow ią problem inw estora rozpoczynającego dzieło odnowy, to liczne trudności techniczne, pow stałe w trakcie prow adzenia konserw acji konstrukcji szkieletow ej, rozwiązuje w y­ konawca. Są to przede wszystkim problemy związane z niejednolitym tworzywem, jakie występuje w tego typu budow lach. K onserw ator ma tu do czynienia z: d rew ­ nem — używ anym do wzniesienia szkieletu ścian, stro ­ pów i więźby dachow ej, czasem rów nież do pokrycia dachu (gont) oraz w ykonania detalu architektonicz- no-rzeźbiarskiego; gliną — stosow aną do w ypełnień pól fachw erku; cegłą — używ aną rów nież jako w ypeł­ nienie, czasem też do w znoszenia m urow anej kondyg­

nacji piw nic i p arte ru ; kam ieniem — stosow anym zwłaszcza w rejonach podgórskich do m urow ania piw ­ nic i przyziem ia oraz do w ykonania detalu architekto- niczno-rzeźbiarskiego. Dla architektury szkieletowej, pokrew nej przede wszystkim budow nictw u drew nia­ nem u, elem entem najistotniejszym jest jednak drew no. N a nim też skupią się niniejsze rozw ażania.

K onstrukcja szkieletow a, posiadająca liczne zalety, do których należą niższe niż przy obiekcie m urow a­ nym koszty budow y i krótszy czas jej trw ania, a także oszczędne zużycie drew na z m ożliw ością w ykonania rygli i zastrzałów z elem entów niższej klasy, krótkich i niekoniecznie prostych, ma jednak i wady. N ajistot­ niejszymi z nich w naszym klim acie są: podatność na przem arzanie i wilgoć.

W obrębie konstrukcji szkieletow ej, będącej organi­ zm em budow lanym o elem entach w szczególny

spo-19. O barokow ych ogrodach śląskich Pruszowic i Kiełczówka, XVII i XVIII w . (w:) Z d zie jó w sztu k i śląskiej, pod red. Z.

Świechow-w ikonografii F. B. Wernhera zob. K. Eysymontt, Śląskie ogrody skiego, Warszawa 1978.

2. D w ó r w Bielanach W rocławskich, stan obecny. Fot. A. Górski

2. M anor house in Bielany W rocławskie, present d ay state. Photo: A. Górski

3. D w ó r w Sieniawce, stan obecny. Fot. A. Górski

(5)

4. D w ó r w O lszance, stan obecny. Fot. A. Górski

4. M anor house in O lszanka, present d ay state. Photo: A. G órski

5. D w ó r w Szyszkow ej, stan z początku lat 90 -ych . F ot. A. G órski

S. M anor house in Szyszkow a, sta te a t the beginning o f the 1990s. Photo: A. G órski

sób w zajem nie uzależnionych, na szkody narażone są zwłaszcza miejsca połączeń poziom ych, pionow ych i ukośnych. Wszelkie obluzow ania i przesunięcia ich w zględem siebie ułatw iają w nikanie wilgoci w p o w sta­ łe szczeliny i idącą w ślad za tym korozję biologiczną, są także przyczyną obsunięć w ypełnień, a w ko ń co ­ wym efekcie zmniejszają zasadniczą dla całości b u d o w ­ li stabilność konstrukcji20.

Strefą szczególnego zagrożenia jest podw alina oraz dolne partie slupów, gdzie działają największe przecią­ żenia. U szkodzenia biologiczne i m echaniczne są tu często spow odow ane wadliwie położonym i funda­ m entam i i brakiem izolacji poziom ej. Pęknięcia i zła­ m ania słupów w wyższych partiach są na ogół w yni­

2 0 . G. U. Grossm ann, D er Fachwerkbau. D as historische Fachwerk­

haus, seine Entstehung, Farbgebung, N u tzu n g und Restaurierung

Köln 1 9 8 6 , s. 172 i n.

21. W obec tradycjonalizmu cechującego architekturę śląskich d w o ­ rów szkieletow ych, w których typow e rozwiązania przestrzenne i konstrukcyjne stosow ano pow szechnie i stosunkow o długo, przy­ bliżone datow anie dworu pruszow ieckiego, przyjęte przez H.

Gór-kiem nieum iejętnych p rzebudów i adaptacji, które d o ­ prow adziły do nierów nom iernego osiadania ścian, np. poprzez usunięcie niektórych słupów z całości szkiele­ tu, zniszczenie połączeń poprzecznych, czy też zastą­ pienie jednej ze ścian szkieletow ych konstrukcją m u ­ row aną. U szkodzeniom m echanicznym ulegają ró w ­ nież rygle, k tó re d o d atk o w o — jeśli znajdują się w stre­ fie podokiennej — narażone są na niszczące w pływy o p a d ó w atm osferycznych. O słabieniu drew nianych elem entów konstrukcyjnych sprzyjają też nieszczelno­ ści instalacji w odno-kanalizacyjnej, pow odujące zam a­ kanie podłóg, stro p ó w i ścian, a także ubytki pokrycia dachow ego, zagrażające stanow i więźby dachowej.

Z nam iennym przykładem obiektu, którego dotyczy większość w spom nianych tu problem ów k o n serw ato r­ skich, jest barokow y d w ó r szkieletow y w Pruszow i­ cach, pochodzący z przełom u XVII i XVIII stulecia21. W ciągu w ieków do b ra pruszow ickie należały do zn a­ nych śląskich ro d ó w szlacheckich, takich jak rodziny von B rauchitsch, von Salisch i von Strachw itz22. U tw o ­ rzona w 1779 r. przez barona Jo h an n a M auritza von Strachwitz ordynacja pruszowicka przetrw ała do II w oj­ ny św iatow ej. Po 1945 r. m ajątek przejęło Państw ow e G ospodarstw o Rolne, którego grunty — należące n a­ dal do Skarbu Państwa — użytkuje od połow y lat pięćdziesiątych Rolniczy Z akład D ośw iadczalny w ro c­ ławskiej Akademii Rolniczej. Sam dw ór, będący obec­ nie w łasnością tejże A kadem ii, podobnie jak wszystkie zabudow ania gospodarcze, częściow o zamieszkują je­ szcze daw ni pracow nicy PGR. Stan d w oru pruszow ic- kiego już w 1990 r. określono w ekspertyzie budowla- no-m ykologicznej jako awaryjny, a jego ogólne zni­ szczenie — ze względu na destrukcję szkieletowego systemu konstrukcyjnego — określono na 71% 2^. O ce­ na ta, niestety, aktualna jest do dziś.

W w yniku częstego zalew ania piw nic dw oru zaw il­ gocone są m ury fundam entow e i ceglane sklepienia tej kondygnacji. Erozja zapraw y spow odow ała odspajanie się, pęknięcia i przem ieszczenia cegieł. N a całej p o ­ w ierzchni m urów w yraźna jest też korozja biologiczna cegły. W m urach i ław ach fundam entow ych w ystępują znaczne ubytki.

D aleko posuniętem u zniszczeniu uległy drew niane elem enty konstrukcji szkieletowej ścian zew nętrznych, co znacznie zmniejszyło ich nośność. D estrukcji tych elem entów , dotkniętych korozją biologiczną, sprzyjało przysłonięcie wszystkich elewacji tynkiem , uniem ożli­ wiające sw obodne przew ietrzanie i wysychanie d re w ­ na. Zniszczenia drew nianej konstrukcji w ytępują

za-ską na podstaw ie analizy historyczno-architektonicznej, sprecyzo­ wać by m ogło badanie obiektu m etodą dendrochronologiczną. 2 2. H . Górska, op. cit., s. 12 i n.

2 3. H. i A. Szukiew iczow ie, E kspertyza n tyko lo g iczn o -b u d o w la n a

za b y tk o w eg o dw oru w Pruszowicach, 1 9 9 0 (mpis Biuro Studiów

(6)

6. D w ó r w G rabow n ie W ielkim , stan obecny. Fot. A. G órski

6. M an or house in G rabow n o W ielkie, present d ay state. P toto: A.

G órski

ró w n o na parterze, jak i na piętrze, a w przypadku podw aliny destrukcja jet niem al całkow ita.

Z agrożona została rów nież konstrukcja więźby d a­ chow ej ze względu na nieszczelności w pokryciu g o n ­ tem i papą, uszkodzenie systemu odw adniania dachu oraz zaw ilgocenie oczepu górnej kondygnacji. Stan więźby dodatk o w o pogorszył długotrw ały brak włazu dachow ego, który doprow adził — w miejcu bezpo­ średniego docierania o p adów atm osferycznych — do przegnicia jętki w połow ie jej długości. N ie bez zna­ czenia jest rów nież fakt lokalnie występującego zagrzy­ bienia oraz korozji biologicznej, spow odow anej przez ow ady o aktyw nej nadal form ie rozwojowej.

W znacznym stopniu zdewastowane są w nętrza dw o­ ru. W niektórych w ystępują ubytki tynku na ścianach i stropach, zwłaszcza w dawnej bibliotece. N a parterze i piętrze w ystępują znaczne odkształcenia i przem iesz­ czenia desek podłogow ych, będące sygnałem częścio­ wej utraty nośności belek stropow ych, połączonych konstrukcyjnie ze zniszczonym — jak już w spom niano — drew nianym szkieletem ścian zew nętrznych.

D rew niane schody w sieni, a także zachow ana czę­ ściow o barokow a stolarka drzw i i okien, posiadająca liczne ubytki, w w ielu miejscach porażona jest przez owady. Wiele okien nie posiada oszklenia, brak w nich nieraz całych skrzydeł, co naraża w nętrza na nieko­ rzystny w pływ w arunków atm osferycznych. Ze wzglę­ du na liczne ubytki od daw na nie spełniają rów nież swej funkcji zew nętrzne w schodnie drzw i wejściowe.

Istniejąca niegdyś w obiekcie instalacja w o d n o -k a ­ nalizacyjna jest od daw na nieczynna, instalacja elek­ tryczna natom iast czynna jest jedynie w kilku po m ie­ szczeniach. Brak rów nież instalacji ogrzewczej.

N ieuporządkow any jest teren daw nego założenia dw orskiego. Stara zabudow a folw arczna została po w ojnie w znacznym stopniu zm odernizow ana,

niektó-2 4 . H. Górska, op. cit.

7. W idok za ło żen ia dw orskiego w Pruszowicach, ok. 17 5 0 r. Wg

F. B. W em her, Topographia Silesiae, t. IV, rkpis ok. 1750, Zb. Spe­ cjalne B iblioteki U niwersyteckiej w e W rocławiu

7. V iew o f m an orial prem ise in P ruszowice, a b o u t 1750. Acc. to: F. B. W em her, Topographia Silesiae, vol. IV, M s a bou t 1750. Special coll. o f the U n iversity Library in W roclaw

re budynki zlikw idow ano, a now e — kontrastujące z form ą daw nej zabudow y — usytuow ano chaotycz­ nie, często zbyt blisko dw oru. Powstały w ten sposób dysonanse w kom pozycji daw nego założenia, co szcze­ gólnie w yraźne jest w przypadku budynku adm inistra­ cyjnego, w zniesionego w daw nym parku.

M im o znacznego stopnia dekapitalizacji dw oru pru- szow ickiego w dość dobrym stanie są jego ściany w e­ w n ętrzn e, zarów no nośne, jak i działow e, belki stro ­ pow e, k tó re nadają się do p o w tó rn eg o użycia, p o d o ­ bnie jak w iększość elem entów więźby dachow ej. W ar­ tość zabytkow a, jaką obiekt ten reprezentuje, przesą­ dza, iż w arto podjąć jego g ru n to w n ą restaurację.

Kierując się tym przekonaniem , już w 1991 r. przy­ g o to w a n o w ram ach pracy pt. Studium historycz-

n o -a rch itekto n iczn e dw oru w Pruszowicach24 p o d sta­

w ow e w ytyczne konserw atorskie. U stalono, iż restau­ rację o biektu poprzedzić muszą prace doraźne, zabez­ pieczające budow lę przed zaw aleniem i przeciw działa­ jące jej dalszej destrukcji. M iało to być przede wszyst­ kim w ykonanie dodatkow ych p o d p ó r w spierających stro p y o raz w zm ocnienie uszkodzonej jętki, a także

(7)

8. D w ó r w Pruszowicach. Fotografia archiwalna sprzed II w o jn y św ia to w e j (ze zb io ró w pryw atn ych )

8. M anor house in Pruszowice. A rchival photograph prior to W orld W ar II (from private coll.)

uzupełnienie nieszczelności pokrycia dachow ego oraz zabezpieczenie o tw o ró w okiennych i drzw iow ych.

G ru n to w n a restauracja dw oru poprzedzona miała też być ustaleniem jego przyszłej funkcji. U znano za w skazaną adaptację obiektu na kam eralny dom pracy twórczej w rocław skiego środow iska naukow ego i a r­ tystycznego lub też mały, ekskluzywny hotel. Przezna­ czeniu takiem u odpow iadałaby kubatura budow li oraz ch arak ter założenia dw orskiego, sprzyjałoby mu ró w ­ nież położenie — w enklaw ie bujnej przyrody, a rów ­ nocześnie zaledwie 15 km od centrum Wrocławia.

W koncepcji przekształcenia obiektu na dom pracy tw órczej p arter dw oru mieściłby m.in. salkę k o n feren ­ cyjną, niew ielką bibliotekę, jadalnię i usytuow aną w reprezentacyjnej sieni recepcję. Piwnice przeznaczo­ ne byłyby na m agazyn i kuchnię, piętro zaś i poddasze, po dostosow aniu do funkcji hotelow ych, zajęłyby p o ­ koje gościnne.

Bez w zględu na funkcję, jaką pełnić m iałby o d n o ­ w iony dw ór pruszow icki, konieczna jest p opraw a sta­ nu technicznego obiektu oraz przyw rócenie mu daw ­ nej form y artystycznej. Pierwsze z tych zadań w ym aga m .in. osuszenia budynku i w ykonania odpow iednich izolacji, rem ontu m urów fundam entow ych, w zm oc­ nienia sklepień piwnic poprzez uzupełnienie ubytków i w ym ianę skorodow anej cegły, usunięcia tynków ze­ w nętrznych i wym iany zniszczonych elem entów k o n ­ strukcji szkieletowej i w ypełnień, w zm ocnienia lub w ym iany zniszczonych elem entów więźby dachow ej i stropów , sanacji w nętrz oraz założenia instalacji elek­ trycznej, w odno-kanalizacyjnej i ogrzewczej.

9. D w ó r w Pruszowicach, stan obecny. Fot. A. G órski

9. M anor house in Pruszowice, present d ay state. P to to : A. G órski

W ieńczący wszystkie te działania, p o w ró t d w o ru do daw nej form y artystycznej uzyskać m ożna poprzez przyw rócenie pierw otnego kształtu w ysokiem u d a c h o ­ wi m ansardow em u i pokrycie go now ym gontem , przyw rócenie daw nego układu pom ieszczeń p arteru — jako dw u trak tu z sienią przelotow ą na osi, u jed n o ­ licenie form y o tw o ró w okiennych i drzw iow ych — w naw iązaniu do zachow anej stolarki barokow ej, a także konserw ację zabytkow ych elem entów w ystroju w ew nętrznego. N ależałoby rów nież usunąć przylega­ jącą do południow ej elewacji d w oru bezstylow ą m u­ row aną przybudów kę.

N ieuregulow ane spraw y w łasnościow e, trudności finansow e uczelni i tym podobne problem y są p o w o ­ dem , iż po w ym ianie rynien dachow ych i papy kryjącej gont, w ykonaniu now ego włazu dachow ego, zabezpie­ czeniu okien i zam knięciu nie eksploatow anych p o ­ mieszczeń, konkretne działania zm ierzające d o k o n ser­ wacji d w oru stanęły w miejscu. D ebata nad przyszło­ ścią obiektu trw a, a on sam pow oli p o p ad a w ruinę. W ydaje się, iż przed rozbiórką chroni go jedynie d o ­ konany w 1991 r. wpis do rejestru zabytków.

Problem y zw iązane z konserw acją d w o ru pruszo- wickiego odzw ierciedlają, jak już w sp o m n ian o , ogólną sytuację śląskich dw orów szkieletow ych. Po pożarze d w oru w W ierzchow icach, rozbiórce d w o ró w w Szy­ szkowej i M iłonow icach, energicznych działań d o m a­ gają się pozostałe, istniejące jeszcze budow le tego typu. Pora, by w dobie przekształceń w łasnościow ych i gos­ podarki rynkow ej odkryć i w ykorzystać w dw orach szkieletow ych ich liczne walory, a rów nocześnie za­ chow ać te zabytki jako istotne elem enty śląskiego k ra­ jobrazu kulturow ego.

(8)

Silesian Timber-framed Manor Houses and Their Conservation

In the past, Silesian Renaissance and Baroque manorial residences included a large number o f buildings with a w ood en skeleton construction. From the point o f view o f the shape o f the solid and the plan o f the interior, both those exam ples which survived up to our times (e.g. manors in Bielany, Oporów , Sieniawka, Mniszków, Pruszowice and W ierzbowice) as w ell as those known only from iconography (e.g. manors in Zerniki, Rakowiec, M aślice, Kiełczówek, Skarszyn and Trestno) comprised a rather uniform group o f single-storey constructions designed on a rectangular plan, in a tw o- course configuration, with the entrance hall on the axis. The manors were closely connected with the estate w hose farm buildings were erected in direct vicinity. On the other side o f the manors lay vegetable gardens and orchards as w ell as representative ornamental French gardens, with lavish fountains, pools and gazebos.

The protection o f the Silesian timber-framed manors is com plicated both from the legal (the absence o f regulated

ownership rights) and technical point o f view. Conservation difficulties concern the various materials which constitute the historical core o f the buildings. Particularly endangered are the vertical, horizontal and diagonal links — all loosening and shifts facilitate the penetration o f moisure into the resultant fissures, the foundering o f fillings, and biological corrosion and, ultimately, diminish the stability o f the w hole construction.

The majority o f the above m entioned conservation prob­ lems pertains to the Baroque manor house in Pruszowice which in 1991 was discussed in a special H istorical-architec­

to n ic S tu d y containing directives for future conservation.

The final effect was to assume the form o f an adaptation o f the object for the purposes o f a creative work centre or a small exclusive hotel. Similar undertakings should be also conducted in other extant manor houses o f this type, which must regain a place w orthy o f their rank within the cultural landscape o f Silesia.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Daňou za pžsobenie (ústneho) hovorového štýlu v písomnom styku je jeho zviazanie cielenými estetizačno - komukatívnymi úlohami. Zdá sa, že práve takto využitý /

Determining the sail forces by measuring their shapes and pressures simultaneously has been given the acronym FEPV, which stands for Force Evaluation via

In summary;, the present study demonstrates that for the impact of rigid and elastic bodies, (1) water can be treated as an incompressible fluid regardless of the size of the

Według de Bono dobre pomysły bardzo często rodzą się przypadkowo, a najczęstsza reakcja na nie zawiera się w pytaniu: „Jak mo- głem nie pomyśleć o tym wcześniej?” Dlatego

Twierdzą, że właśnie taki sposób odnowy życia religijnego jest optymalny dla całego Kościo- ła, a tym samym skłaniają się, być może nieświadomie, do postawy „jedynie

Jeżeli nałożymy na całość to wykres funkcji poniżej osi „zawija” się symetrycznie ponad oś tak jak pokazuje to poniższy 1-szy wykres.. Interesujący jest przypadek gdy

rem, czy przyjęta za pojęcie pierwotne, bowiem w ogóle nie korzysta się z tego, czym jest para, a jedynie z własności (2 ), przy czym ciągi uważa się za funkcje