Czy filozofia św. Tomasza z Akwinu jest systemem zamkniętym?

K S. ST A N ISŁ A W M AZIER SK I

CZY FILOZOFIA ŚW. TOMASZA Z AKW INU JEST SYSTEMEM ZAMKNIĘTYM?

1° Term iny „filozofia zam knięta” jako system zam knięty i „filozofia otw arta” jako system otw arty zostały wprowadzone do rozważań filozo­

ficznych głów nie przez Ferdynanda Gonsetha 1. W latach pięćdziesiątych zagadnienie filozofii otw artej było dyskutow ane w R zym ie na posiedzeniu Centro Romano di S in tesi e Comparazione, jak rów nież w Zurichu na K ongresie Tow arzystw a Filozoficznego, które nosi nazw ę Centre Interna­

tional de Synthese et de Rencontres de Zurich. D yskutow ano tam nad problemem, czy w szystkie tw ierdzenia nauk i filozofii podlegają rew izji.

Szkoła Gonsetha stoi na stanow isku, że w szystkie w ym ienione tw ierdze­

nia są otwarte na uzupełnienia, precyzję i now sze sform ułow ania. N ato­

m iast przedstaw iciele szkoły tom istycznej, reprezentow anej na tych kon­

gresach, uważają, że przynajm niej tzw. pierwsze zasady logiczne i onto- logiczne nie podlegają rew izji.

W niniejszym artykule w yw od y pójdą w innym kierunku. Chodzić nam będzie, czy system filozofii Tomasza jest zam knięty lub otw arty dla in­

nych system ów filozoficznych i naukow ych (nie znaczy to, że filozofia nie ma charakteru naukowego), czy można przeszczepiać tezy z innych dok­

tryn naukow ych i filozoficznych na grunt filozofii A kw inaty. M ówiąc o jego filozofii m am y na m yśli przede w szystkim m etafizykę i kosm olo­

gię, czyli filozofię przyrody jako przykład szczegółow ej doktryny filozo­

ficznej. Próba rozstrzygnięcia postaw ionego tu problemu jest uzależniona w sposób szczególny od ustaleń term inologicznych, od definicji pojęć, dla­

tego w ięcej m iejsca pośw ięcim y precyzacji pojęć i w yjaśnieniom term ino­

logicznym . O kreślenie system u zam kniętego i otw artego podam y z pomocą K. A jdukiew icza teorii języka otw artego i zam kniętego 2.

Każdy system — bądź filozoficzny, bądź zrealizow any w naukach

2 J ę z y k i p o zn a n ie [W t. aut.:] W y b ó r p is m z la t 1920— 1939, W arszaw a 1960.

Por. art. J ę z y k i zn a czen ie , § 8: „ Język i zam k n ięte i otw a rte”, s. 160— 167.

26

szczegółow ych — jest logicznie uporządkowanym i uzasadnionym ukła­

dem tez. Jedne z nich mają charakter czysto form alny: nie odnosząc się do rzeczyw istości są bądź funkcjam i i równaniam i m atem atycznym i, bądź tautologiam i logicznym i albo też prawami logicznym i, które uspraw iedli­

w iają kroki dowodowe, czyli przejście od jednych zdań do drugich. Inne zaś tezy mogą być w ypow iedziam i o rzeczyw istości.

■ 2° K ażdy system jest wyrażony w jakim ś języku. Język charaktery­

zuje się przez swój zapas słów (słownik), reguły składni i sposób, w jaki słow om i w yrażeniom przyporządkowuje się. znaczenia. W celu ustale­

nia znaczenia w yrażeń w danym języku określa się tzw. d yrek tyw y u ży­

cia tych wyrażeń, czyli sposoby, jak z danym słow em lub zdaniem łączy się określone pojęcie lub m yśl. Wśród tych dyrektyw w ielką rolę od­

gryw ają reguły (dyrektyw y nieraz regułam i się nazywają) znaczeniow e wyrażeń. D zięki nim posługujący się danym językiem mogą przekazywać sobie inform acje i unikać nieporozumień. Kto nie kieruje się tym i dy­

rektyw am i, dowodzi, że nie łączy z w yrażeniam i tego znaczenia, jakie jest im przyporządkowane w danym języku. D yrektyw y znaczeniow e są różne: 1) dedukcyjne, 2) aksjom atyczne, 3) em piryczne i dodajm y jeszcze 4) m etaem piryczne, czyli filozoficzne. D edukcyjna dyrektyw a znaczenio­

wa pozwala poznać jedne zdania na podstawie innych zdań. Określa ona relacje m iędzy zdaniami lub klasam i zdań. Zakresem dedukcyjnym dyrek­

ty w y znaczeniowej jest klasa, której elem entem jest uporządkowana para zdań lub też następująca para: klasa zdań i zdanie w ów czas, gd y po­

m iędzy pierw szym i drugim członem owej pary zachodzi stosunek okreś­

lony przez tę dyrektyw ę.

Em piryczne dyrektyw y wym agają, żebyśm y wobec doznań lub w o­

bec danych spostrzeżeniow ych gotow i byli uznać odpow iednio brzmiące zdanie, w którym w yrażam y doznanie lub określone spostrzeżenie. Kto by np. przy usuw aniu żyw ego zęba bez znieczulenia tw ierdził, że doznaje przyjem ności (a nie bólu), ten by dowodził, że z w yrażeniem „doznaje przyjem ności” nie łączy takiego sensu, jaki ma to w yrażenie w języku polskim. Na uwagę zasługują dyrektyw y przyporządkowujące danym term inom desygnaty, a w ięc określone jednostkow e przedm ioty. Języki, w których obowiązują em piryczne dyrektyw y, nazyw ają się językam i em pirycznym i. R eguły te przyporządkowują relacje pom iędzy danym i doświadczenia a zdaniami. D ziedzinę tej relacji stanow ią dane dośw iad­

czenia zm ysłow ego, a przeciwdziedzinę — zdania o tych danych dośw iad­

czenia. Zakresem em pirycznej d yrektyw y nazw iem y klasę, której ele­

m entem jest para: przedmiot (dane dośw iadczenia) i odpowiadające mu zdanie.

M etaem piryczne, czyli filozoficzne, d yrek tyw y znaczeniow e, przypo­

rządkowują term inom i w yrażeniom filozoficznym odpow iednie pojęcia lub treść filozoficzną. Kto by np. z nazwą „m ateria” (sc. pierwszą) w sensie tom istycznym łączył pojęcie m asy w sensie fizykalnym (jakie nadaje tym term inom fizyka), ten by dowodził, że m iesza dwa języki.

Dla określenia system u zam kniętego lub otw artego przedstaw im y po­

krótce jeszcze pojęcie pośredniego i bezpośredniego związku znaczenio­

w ego pom iędzy w yrażeniam i. Jeżeli dwa wyrażenia, należące do jakiegoś języka, w ystępują rów nocześnie w tym sam ym elem encie klasy, stanow ią­

cej jednocześnie zakres d yrek tyw y znaczeniowej, w ów czas pom iędzy nim i istn ieje bezpośredni zw iązek znaczeniow y. Upraszczając nieco to A jdukie- w iczow skie określenie pow iem y, że m iędzy dwoma w yrażeniam i zachodzi bezpośredni zw iązek znaczeniow y, gdy relacje znaczeniow e m iędzy nim i są określone bez pom ocy znaczeń innych w yrażeń w zględnie pojęć. Jeżeli natom iast da się utw orzyć skończony, składający się z co najm niej trzech członów ciąg w yrażeń, którego pierw szym członem jest w yrażenie A, ostatnim zaś B, i jeśli pom iędzy każdym i dwom a następującym i po sobie członam i tego ciągu istn ieje w spom niany bezpośredni zw iązek znączenio- w y , w ted y -pomiędzy A i B istn ieje pośredni zw iązek znaczeniow y. W uproszczonej postaci określenie to będzie m iało następujące brzmienie:

m iędzy dwom a w yrażeniam i zachodzi pośredni zw iązek znaczeniow y, gdy dla określenia tego zw iązku m usim y się posłużyć innym i w yrażeniam i.

W idzim y więc, że d yrek tyw y znaczeniow e określają w łaściw e języ­

kow i przyporządkowanie znaczeń. Zmiana dyrektyw powoduje zm ianę znaczenia term inu lub w yrażenia. Jedne z tych reguł, w łaściw ych da­

nem u system ow i, dają się określić przy pom ocy analizy znaczeniow ej w y ­ rażeń bez w iększych trudności,, inne natom iast trzeba dopiero w ykryć i w yeksponow ać w sam ym system ie (zwłaszcza realnym , czyli takim, którego tezy odnoszą się do rzeczyw istości nas otaczającej) w drodze żm udnych -analiz języka. W w yniku pogw ałcenia dyrektyw znaczenio­

w ych , w łaściw ych dla danego system u, język system ow y może się stać niespójny. Język jest spójny, gdy nie posiada jakiejkolw iek izolow anej części języka, czyli takiej, której elem en ty nie m ają zw iązków znaczenio­

w ych z żadnym w yrażeniem pozostałej części języka. Jeżeli język posia­

da część izolowaną, jest językiem niespójnym .

W ścisłym zw iązku ze spójnością lub niespójnością języka pozostaje przekładalność i nieprzekładalność języków . Jeden język jest przekładal- n y na drugi, jeśli w szystk ie w yrażenia jednego języka m ogą być jedno­

znacznie przyporządkowane w yrażeniom drugiego języka tak, by m iały te sam e znaczenia. A zatem , jeżeli w yrażenie A m a w języku S to samo znaczenie, co w yrażenie A ' w języku S', w yrażenie A n azw iem y prze­

kładem A' z języka S' na język S. Jeden język jest nieprzekładalny na

drugi, jeśli w szystk ie w yrażenia jednego języka nie m ogą być jedno­

28

znacznie przyporządkowane w yrażeniom drugiego tak, b y m iały to samo znaczenie.

3° Z pomocą przedstawionej aparatury pojęciowej odpow iem y na p y ­ tanie, kiedy język (a co za tym idzie — system naukow y resp. filozo­

ficzny) jest otwarty, a kiedy zam knięty. Załóżmy, że istnieją dwa języki S i S' przekładalne na siebie, przy czym w yrażenia języka S niech od­

powiadają w yrażeniom języka S', lecz nie na odwrót. Może to być w tedy, gdy język S' jest bogatszy od języka S. Przyjm ijm y, że pew ne w yraże­

nie A' bogatszego języka S', posiadające przekład A . w języku S, jest bezpośrednio związane znaczeniowo z jakim ś w yrażeniem A /, które nie posiada aktualnie przekładu w języku S. Przekładu dopiero Szukamy.

W takim wypadku język S nazw iem y językiem otwartym w zględem ję­

zyka S'. Jeśli język S' nie posiada ani aktualnie, ani potencjalnie prze­

kładu w języku S, w ów czas język S jest zam knięty dla języka S'. P onie­

waż każdy system naukow y resp. filozoficzny jest w yrażony w jakimś języku, pow iem y, że system , którego język jest otw arty, jest system em otw artym , i odwrotnie — system jest zam knięty, jeśli jego język jest zam knięty. System zam knięty to taki układ tez, w którym po dołączeniu doń now ych tez (nowych wyrażeń) może nastąpić zmiana znaczenia do­

tychczasow ych wyrażeń, a w konsekw encji może powstać izolow ana część języka. S ystem zaś otw arty to taki, w którym da się zw iększyć zapas zastanych w yrażeń bez zm iany znaczenia tez już się w nim znajdujących bez obawy powstania izolow anej części języka.

4° P r ó b a r o z s t r z y g n i ę c i a p r o b l e m u w p ł a s z c z y ź n i e t e o r e t y c z n e j . M etodologiczna analiza system u naukowego resp. fi­

lozoficznego pozwala przybliżyć rozstrzygnięcie kw estii, czy filozofia Tomasza z A kw inu jest system em zam kniętym czy otw artym . Ujm ując kw estię teoretycznie pow iem y, że jeśli filozofia A kw inaty jest system em zam kniętym , nie może być wzbogacona w now e tezy bez deform acji zna­

czeniowej zastanych tez m erytorycznych. Jeżeli zaś jest system em otw artym , da się ją wzbogacić now ym i tezam i bez zm iany sensu dotych­

czasow ych tez. W pierw szym przypadku (tj. jeśli jest system em zam­

kniętym ) filozofia Tomasza nie podlegałaby rozwojow i, w drugim zaś m iałaby otwartą drogę do rozwoju. A zatem, jeśli istn ieje taki typ tez, o które może być powiększona filozofia tradycyjna bez pogw ałcenia do­

tychczas przyjętych dyrektyw znaczeniow ych i bez naruszenia w zględ ­ nej spójności system u, wów czas filozofia Tomaszowa jest system em ot­

wartym . W przeciw nym razie byłaby system em zam kniętym .

Z punktu w idzenia teoretycznego, bez przesądzania kw estii, jakie ele­

m enty rzeczyw iście wzbogacają filozofię tradycyjną, mogą w chodzić w

grę następujące tezy: 1) now e tezy filozoficzne w yk ryte w sam ym orga­

nizm ie filozofii Tomasza w w yniku w nikliw ych analiz jego system u; 2) tw ierdzenia zaczerpnięte z innych system ów filozoficznych; 3) tezy nauk szczegółow ych — form alnych, czyli logiko-m atem atycznych, lub real­

nych, zarówno przyrodniczych, jak hum anistycznych.

5° P r ó b a r o z s t r z y g n i ę c i a p r o b l e m u w p ł a s z c z y ź ­ n i e f a k t u a l n e j . D la rozstrzygnięcia problemu doniosłego znaczenia jest tu odróżnienie w ew nętrznego, organicznego rozw oju system u Tom a- szow ego od rozwoju (postępu), a raczej pseudorozwoju (pseudopostępu), zew nętrznego, uw arunkow anego dołączaniem do system u tez zapożyczo­

nych z innych, różnych system ów bądź ściśle naukow ych, bądź filozoficz­

nych. W tym drugim przypadku (w rozwoju zew nętrznym ) chodziłoby o przeszczepianie z innych system ów na organizm filozofii A kw inaty ta ­ kich tw ierdzeń lub zasad, które nie są spójne z tezam i jego filozofii. Tego rodzaju zabiegi są niczym innym , jak m agazynow aniem w obrębie filo ­ zofii A kw inaty niespójnych tez z różnych dziedzin w ied zy często w celu złudnego unaukow ienia filozofii.

N iew ątpliw ie filozofia Tomasza — tak jak jest przedstawiona w jego dziełach — nie jest koherentnym , czyli logicznie spójnym system em . W ydaje się nieraz, że m ieszają się w nim tezy m etafizyczne z tezam i z zakresu teologii, filozofii przyrody, a naw et z tezam i przyrodniczym i.

W czasach A kw inaty nie odróżniano jeszcze nauk szczegółow ych od filo ­ zofii. Zdarza się, że argum enty za danym tw ierdzeniem nie są zgrupow a­

ne i usystem atyzow ane w jednym m iejscu. W celu przeprowadzenia do­

w odu nieraz trzeba szukać dodatkow ych tez w różnych rozdziałach, a na­

w e t w różnych dziełach. Jednak spośród zespołu w yrażeń globalnie w zię­

tych da się wyodrębnić układ tez, stanow iących system filozoficzny. K ry­

terium rozgraniczającym filozofię od teologii i zespołu tw ierdzeń przyrod­

niczych trzeba szukać w najogólniejszych założeniach ontologicznych, w filozoficznych dyrektyw ach znaczeniow ych i aksjom atycznych. W fi­

lozofii ustalam y podstaw ow e, pierwotne, czyli ostateczne przesłanki na m ocy uzdolnień naszego rozum u (intellectus principiorum) w oparciu o strukturę bytu. Do nich zaliczyć trzeba takie zasady, jak: tożsam ości, niesprzeczności, w yłączonego środka oraz racji dostatecznej; są one naj­

ogólniejszym i zasadami bytu i m yślenia. Oprócz nich form ułuje się w m etafizyce inne tezy i pojęcia, jak np. pojęcie substancji, aktu i moż­

ności, jedności, m nogości, którym i nie zajm ują się wprost nauki szczegó­

łow e. W doktrynach filozoficznych, jak np. w filozofii przyrody, filozofii poznania, filozofii człow ieka itd.,' ustalam y podstaw ow e m niej ogólne przesłanki, zw ane zasadam i w łaściw ym i dla danej doktryny. Filozoficz­

ne regu ły znaczeniow e przyporządkowują słow om lub w yrażeniom taki

sens i taką treść, która jest w zasięgu m etod filozoficznych, rozum owych.

30

Na przykład term inow i „materia pierw sza” przyporządkowuje się pojęcie czystej potencjalności, a term inow i „forma substancjalna” — pojęcie aktu. N atom iast w teologii, głów nie dogm atycznej, określa się podsta­

w ow e przesłanki, dogm aty, sens term inów i zdań w oparciu o objaw ienie Boże. W ykrycie dyrektyw znaczeniow ych i definicji przyporządkowują­

cych w filozofii A kw inaty oraz sposób poznawania i określania podsta­

w ow ych pojęć pozwalają wyodrębnić filozofię od teologii i od tw ierdzeń 0 charakterze przyrodniczym.

M etodologiczna i epistem ologiczna analiza filozofii Tom aszowej pro­

wadzi do w niosku, że stanow i ona (filozofia) system otw arty przynaj­

m niej

tym sensie, że podlega rozwojowi od w ew nątrz. Stw ierdzenie to odnosi się przede w szystkim do m etafizyki A kw inaty. Liczne argum enty przem awiają za słusznością tego stanowiska. W ciągu w ieków filozofo­

w ie o orientacji tom istycznej dokonyw ali intelektualnego sondażu pojęć 1 sądów filozoficznych, w w yniku którego pow staw ały now e „spojrze­

nia” na byt. Pojaw iają się różne kom entarze do dzieł Tomasza. Pow stają różne koncepcje bytu i odmienne w izje intelektualne rzeczyw istości.

R efleksja nad bytem trwa nadal. M iędzy innym i jej owocem jest now e odczytanie filozofii A kw inaty przez E. Gilsona, który dojrzał

niej no­

w e — w stosunku do filozofii A rystotelesa — podstaw y egzystencjalne:

w yk rył i w yeksponow ał w bycie elem en ty istnieniow e i odgraniczył je w yraźnie od elem entów esencjalnych. N ow em u odczytaniu filozofii To­

maszowej tow arzyszyło w ykrycie now ych d yrektyw znaczeniowych, ukrytych w sam ych tezach, pozostających w zgodzie z dotychczas stoso­

w anym i dyrektywam i. W yeksponowanie elem entów egzystencjalnych w system ie tradycyjnym wzbogaca jakoś sam system i naszą w iedzę o jego podstawach. Rozwój filozofii A kw inaty od w ew nątrz jest niezaprzeczal­

ny. Polega on na ew olucji pojęć w obrębie sam ego system u, na zgłębie­

niu intelektualnym koncepcji bytu. Rozwój ten dokonuje się zatem w kierunku w ertykalnym (pionowym). Pod tym w zględem filozofia To­

masza jest system em otwartym .

Podlega dyskusji, czy można- w łączać do system u tradycyjnego przy­

najm niej niektóre tezy z innych system ów filozoficznych. Z teoretycz­

nego punktu w idzenia zabieg ten m ógłby być w ykonany, gdyby now e tezy nie zm ieniły dyrektyw znaczeniow ych i definicji przyporządkowu­

jących, stosow anych bądź explicite, bądź im plicite w sam ej filozofii A kw inaty. W przeciw nym razie w y siłek ten b y łb y nie uspraw iedliw iony, gdyż prowadziłby do w ytw orzenia izolow anej części języka w obrębie filozofii Tomaszowej. W ykonanie takiego zadania zależałoby niew ątpliw ie od faktu, które system y filozoficzne brałoby się pod uw agę, a w szczegól­

ności od tego, na jakich podstawach epistem ologicznych one się opierają.

Wiadomo, że filozofia Akwiriaty jako typ epistem ologiczny bliższa jest

w szystkim system om opartym na podstawach realistycznych, aposte- riorycznych aniżeli system om idealistycznym .

64 Na szczególną uw agę zasługują kw estie, czy filozofia Tom aszowa jest otwarta dla nauk przyrodniczych i hum anistycznych. Czy m oże ona czerpać tezy z różnych nauk? Czy i w jakiej m ierze nauki szczegółow e w pływ ają na zm ianę d efin icji pojęć filozoficznych? Problem atyka ta jest przedmiotem dyskusji od w ielu dziesiątek lat w różnych ośrodkach nau­

kow ych zarówno w kraju, jak i za granicą. N ie sposób zająć się nią tutaj w całej rozciągłości i dlatego ograniczym y się do niew ielkiego od­

cinka tego zagadnienia, a m ianow icie do skonfrontow ania niektórych kw estii filozofii przyrody arystotelesow sko-tom istycznej z naukam i przy­

rodniczymi. W przeciw ieństw ie do m etafizyki, której domeną jest byt w ogólności w aspekcie istnienia, filozofia przyrody zajm uje się kategorią bytów m aterialnych, które m ają bardzo złożoną strukturę. Ściślej m ó­

w iąc, filozofia przyrody bada istotne w łaściw ości ciał podpadających pod zm ysły, takie jak rozciągłość, przestrzenność, czasowość i zm ienność, przy pom ocy m etod w łaściw ych kosmologii. Ta ostatnia inaczej niż nauki przyrodnicze staw ia zagadnienia i inaczej definiuje pojęcia. Na przykładzie fizykalnego i filozoficznego ujęcia przestrzeni i czasu z łat­

w ością da się uchw ycić te różnice. Fizyk jest zainteresow any przede w szystkim tym , czy przestrzeń i czas dają się m ierzyć. Jeżeli tak, to do­

konuje ich pomiarów, a w yn ik i zestaw ia z rezultatam i pom iarow ym i in ­ nych w ielkości i w ten sposób dochodzi do w ykrycia praw idłow ości, czyli do stałych relacji, zachodzących m iędzy w ielkościam i fizyczn ym i lub zdarzeniami.

Natom iast filozof przyrody staw ia odm iennie to zagadnienie: Czy przestrzeń i czas są czym ś realnym ? O ile czas i przestrzeń są realne, obiektyw ne, a o ile są czym ś subiektyw nym ? W tych dwóch różnych ty ­ pach poznania rów nież odm iennie definiuje się pojęcia. Fizyka określa sw e pojęcia podając zespół operacji m ierzalnych w ielk ości fizycznych.

Zdefiniow ać w ielkość w fizyce, znaczy w skazać m etodę pomiaru tej w ie l­

kości, np. masę pojm uje się jako miarę oporu, jaki staw ia ciało przy w szelkich zm ianach prędkości i kierunku ruchu. W filozofii zaś m asę utożsam ia się z m aterią lub substancją cielesną, wyposażoną w e w łaści­

wości. Do definicji kosm ologicznych wchodzi pojęcie m aterii poznaw al­

nej zm ysłam i. D la w yjaśn ien ia zm ian filozofia przyrody posługuje się m etafizyczną aparaturą pojęciow ą, jak np. pojęciem aktu i możności, m aterii i form y substancjalnej. P rzy sposobności tłum aczenia zmian sub­

stancjalnych m am y m ożność zrozum ieć jedno z naczelnych, podstaw o­

w ych zadań filozofii. Do nich n ależy ustalanie ontologicznych warunków

m ożliw ości zachodzenia zmian. Chodzi tu o to, jakie trzeba przyjąć czyn­

32

niki, aby zm iana była możliwa. G dybyśm y nie przyjęli takich składni­

ków ontycznych, jak materia pierwsza i forma substancjalna, nie zrozu­

m ielibyśm y przem iany substancjalnej. Co w ięcej, bez tych składników zmiana substancjalna byłaby niem ożliwa. W określaniu w arunków u n ie- sprzeczniających strukturę bytu i jego zm iany należy upatryw ać istotę filozofii.

Nauki zaś przyrodnicze usiłują w yjaśnić zachodzące zm iany m etodam i em piryczno-racjonalnym i i eksperym entalnym i. Tak np. zm iany w łaści­

wości pierw iastków chem icznych tłum aczą one przy pom ocy zew nętrz­

nych powłok elektronowych. W celu zaś opisania, uporządkowania i w y ­ jaśnienia zjawisk, procesów oraz w celu przew idyw ania now ych zjaw isk konstruują teorie fizyczne. Teorie te ogarniają coraz w iększy obszar fak­

tów przyrodniczych. W tym sensie rozwój nauk szczegółow ych idzie w kierunku horyzontalnym , poziomym, w przeciw ieństw ie do rozwoju filo­

zoficznego, który dokonuje się w płaszczyźnie w ertykalnej, idącej w głąb bytu. Tym się również tłum aczy pow olny rozwój filozofii i przyśpieszony rozwój nauk przyrodniczych.

Wobec tego, że filozofia przyrody i nauki przyrodnicze badają rze­

czyw istość fizyczną w różnych aspektach i różnym i posługują się języ­

kami, stanowią dwa epistem ologicznie odm ienne typ y poznania; tezy nauk przyrodniczych nie są przekładalne na język filozoficzny. Fakty przyrodnicze mogą się stać częścią składową filozofii tylko w ted y, gdy zostaną poddane interpretacji w św ietle zasad filozofii. O statni warunek zabezpiecza filozofię przed zmianą sensu dotychczasow ych tez i term i­

nów. N iektórym autorom w ydaje się, że unow ocześnienie i „unaukowie- nie” filozofii polega na przeszczepianiu tez naukowych na grunt filozofii.

Przez to stwarza się tylko pozory jej unaukowienia. Inna sprawa, że nauki przyrodnicze mogą inspirować takie zagadnienia, których by filo ­ zofia przyrody nie podjęła, i skłaniać do rew izji niektórych pojęć lub naw et pew nych konstrukcji kosm ologicznych. Tak np. m ikrofizyka pod­

w ażyła tezę o ciągłości m aterii i procesów fizycznych, a w konsekw encji zasugerowała zagadnienie stosowania hylem orfizm u i substancjalizm u w mikrokosmosie. Ostatnio w ielu scholastyków pod w p ływ em m ikrofi- zyki kw estionuje m ożliwość przemian substancjalnych w św iecie m ikro- fizycznym 3. Wiadomo też, że kosm ologia Tomaszowa zajm uje się rów ­ nież budową w szechśw iata jako całością, w szak staw ia zagadnienie skoń- czoności i nieskończoności w szechśw iata. W zasadzie przejęła ona geo- centryczny pogląd na budowę w szechśw iata od Ptolem eusza. G eocent- ryczna teoria okazała się błędna i m usiała ustąpić heliocentrycznej teorii

8 Por. H. S c h a a f SJ, In stitu tio n e s cosm ologiae, R om ae 1907, s. 297 nn. P o r- rów nież P. D e s c o ą s SJ, E ssai c ritią u e su r l’h y lem o rp h is m e , P aris 1924, s. 31.

kopernikańskiej. Poniew aż kosm ologia filozoficzna o orientacji tom istycz- nej nie opracowała jakiegoś now ego m odelu w szechśw iata, zaszła potrze­

ba uzupełnienia tej luki przez m odele w szechśw iata oparte na założeniach ogólnej teorii E insteina (tzw. relatyw istyczne m odele w szechśw iata).

Od czasów A rystotelesa poprzez średniow iecze aż do X X w. sądzono, że czas i przestrzeń są dw iem a w ielkościam i absolutnym i niezależnym i od siebie. N ew ton b y ł również rzecznikiem tego poglądu. N a gruncie teorii w zględności E instein w ykazał, że tak nie jest: przestrzeń i czas są w ielkościam i w zględnym i i ściśle z sobą zw iązanym i. Jakiekolw iek zjawiska zachodzące w e w szechśw iecie trzeba charakteryzow ać łącznie przy pom ocy trzech w spółrzędnych położenia i czw artej w spółrzędnej czasu. W szechśw iat jest czterow ym iarow y.

D wa ostatnie przykłady unaoczniają fakt, że w filozofii przyrody nie w szystkie tezy są nienaruszalne, a naw et pow stają w niej luki. Czy da się je w ypełnić zdobyczam i nauk przyrodniczych? Innym i słow am i, czy filozofia przyrody jest doktryną otw artą dla osiągnięć nauk przyrodni­

czych? Zgodnie z założeniam i poczynionym i w yżej odpow iem y, że osiąg­

nięcia nauk lub fa k ty przyrodnicze bez jakiejś interpretacji filozoficz­

nej stanow ią elem en ty nie zw iązane znaczeniowo z pozostałym i tezam i kosm ologii. Z tego powodu w ysu w a się nieraz zarzut pod adresem filo ­ zofii przyrody, że jest ona mozaiką tez m etafizycznych, kosm ologicznych i przyrodniczych. Ze w zględu na w ym ogi epistem ologii i m etodologii, na­

kazujące zachowanie jedności i spójności system u, osiągnięcia nauk przy­

rodniczych, w ypełniających pow stałe luki w doktrynie filozoficznej, na­

leżałoby w yodrębnić i um ieścić np. w apendyksach. N iem niej jednak zasługują one na uw zględnienie w w ykładach z zakresu kosm ologii.

Z racji powiązania kosm ologii z naukam i przyrodniczym i filozof przy­

rody pow inien utrzym yw ać kontakt z naukam i przyrodniczym i. M eta­

fizyk ę zaś można uprawiać poza nurtem nauk szczegółow ych.

N asuw a się pytanie, czy nauki szczegółow e mogą się rozw ijać bez jakiejkolw iek m etafizyki. W związku z tą kw estią pow stała paradoksalna sytuacja. Z jednej strony naukow cy o profilu p ozytyw istyczn ym tropią elem en ty m etafizyczne i usiłują je w yelim inow ać z terenu nauki, z dru­

giej zaś — m etafizycy, jakby w trosce o to, by gm ach nauki n ie runął, usiłują go podpierać elem entam i m etafizycznym i. Ten pozornie niezgod­

ny mariaż m iędzy m etafizyką a naukam i szczegółow ym i da się pogodzić, jeśli jedna i druga strona dostrzeże różnicę m iędzy założeniam i on tycz­

nym i o bazie w ew nętrznej w stosunku do system u a założeniam i ontycz­

nym i o bazie zew nętrznej. W m etafizyce z racji jej struktury u podstaw tkw ią założenia ontyczne o bazie w ew nętrznej, ostateczne, konieczne, nienaruszalne i nieodw ołalne. One wchodzą w skład system u jako in te­

gralna jego część. Natom iast nauki szczegółow e mają założenia ontycz­

34

ne, ale o bazie zewnętrznej w stosunku do swego system u. Założenia te nie wchodzą do struktury nauk jako elem en ty świadom ie zaprogramo­

wane: one zostały przyjęte, lecz jakoś im plicite, ubocznie, zew nętrznie.

Nauki mają w swoich podstawach w łasne założenia integralnie zw iązane z system em : niekonieczne, obalalne, em pirycznie potwierdzalne. W łaśnie dla tych założeń ontycznych o bazie zew nętrznej, dla tych sądów egzys­

tencjalnych im plicite suponowanych przez nauki filozofia Tomasza z A kw inu jest również otwarta. I w tym też aspekcie filozofia jego jest uniw ersalistyczna, gdyż jej domeną badań jest w szystko, co istnieje.

Granicami filozofii są granice bytu. Sądy, stwierdzające istnienie czegoś realnego i obiektyw nego, są sądami prawdziw ym i. W tym rów nież zna­

czeniu system A kw inaty jest otw arty dla w szelkiej prawdy, natom iast jest zam knięty dla w szelkiego fałszu.

IS T H O M A S A Q U IN A S ’S P H I L O S O P H Y A C L O S E D S Y S T E M ?

The author tries to answ er th e ą u estion w h eth er T hom as’s sy stem is open or closed to other ph ilosophical or scien tific system s; w h eth er th eses b elon gin g to other doctrines can be transp lan ted into the soil of his ph ilosophy. To h elp h im - self w ith this task , th e author applied K. A jd u k iew icz ’s th eory of open and closed lan gu age to the ph ilosophical system of T hom as A ąu in as, w h ich lead h im to the fo llo w in g conclusions:

Form th e th eoretical poin t of view , and w ith ou t foreju d gin g th e p oin t w h a t elem en ts actu a lly enrich trad ition al ph ilosophy, it m ust be said th a t if T h om as’y sy stem is a closed one it cannot be enriched by any n ew th ese s w ith o u t its esse n - tia l th eses being deform ed. If it is an open system , it can be en larged by n ew th eses, w ith no a lteration of th e older ones.

F rom the fa ctu a l view p oin t, it m u st b e m ain tain ed th at A q u in a s’s p h ilosop h y is an open system , at lea st insofar as it is su b ject to d evelop m en t from in sid e. Indeed, d ifferen t id eas of b ein g and a v a riety of in tellectu a l v isio n s o f r e a lity arise.

T hom as’s p h ilosop h y has been sh ow n to p ossess e x is te n tia l fou n d ation s am ong others. The fresh aw aren ess of th ese e x is ten tia l elem en ts has enriched th e sy stem its e lf and our k n ow led ge thereof. T here is no doubt th at trad ition al p h ilosop h y fo llo w s a vertica l lin e o f develop m en t, and is an open sy stem in that regard.

It rem ain s open to discussion, h ow ever, it som e at lea st of th e th eses from other ph ilosop h ies m ay be incorporated into trad ition al p h ilosop h y. T he auth or’s position is that th e process is ju stified on ly w h en th ese do not in v o lv e changin g th e rules. of m eanings and ordinating d efin ition s proper to T h om as’s ph ilosophy.

One of th e ą u estion s particu larly w orth w h ile considerin g is w h eth er th e A risto te- lic ia n and T hom ist cosm ology is open to natu ral scien ces. A s th e se tw o ty p es of k n ow led ge stu d y th e m ateriał w orld in d ifferen t asp ects, and u se d ifferen t la n - guages, th e y rep resen t sep arate ty p es of cognition . T herefore, n atu ral sc ien ce th e ses are not tra n sla ta b le in to the lan gu age o f ph ilosophy. N atu ral fa c ts cannot becom e an in tegral part of p h ilosophy u n til th ey h a v e been in terp reted in th e lig h t of ph ilosop h ical prin cip les. T he latter condition ensu res p h ilosop h y from changin g th e m ean in gs of its th eses and term s.

T he ąu estio n arises, then, w h eth er p articu lar seien ces can d evelop w ith o u t any m eta p h y sics w h a tso ev er. T he an aly sis of th is p oin t r ev e a ls a p arad oxical situation. On th e one han d, p o sitiv istica lly m inded scien tists track dow n m eta p h y - sica l elem en ts in order to elim in a te them from th e field o f scien ce, w h ile, on the other hand, th e m eta p h y sicia n s, as if an x io u s to p reserve th e b u ild in g o f scien ce from fa llin g , en d eavou r to g iv e it a firm m etap h ysical basis. T his seem in g ly in - com patible m arriage b etw een m etap h ysics and particu lar scien ce s can b e recon - ciled if each side p e rceiv es the differen ce b etw een on tic assum p tion s, havin g a basis in sid e th e sy stem , and th ose w ith a basis o u tsid e th e system . B y reason of its structure, th e fo u n d a tio n s of m etap h ysics rest on a nu m ber of on tic h y p o - th eses, ultim ate, necessary, u n m ovab le and un abolishab le, w h ich form an integral part o f the system . A s for p articu lar scien ces, th eir ontic a ssu m p tion s are e x te r - n a lly based. T hey do not b elong to th e structure o f th ese scien ce s as con sciou sly program m ed elem en ts, bu t are accepted im p licitly, in c id en ta lly , ex ter n a lly . T he re­

ason is that particu lar scien ces h a v e fu n d am en tal assum p tion s o f th eir ow n , in te - grally related w ith th e system , u n n ecessary, abolish able, em p irica lly confirm ab le.

St. T hom as’s p h ilosop h y is also open to su ch e x tern a lly based ontic assum p tion s.