Recenzja
prof. zw. dr hab. Marek Smolak Redakcja, skład i łamanie Violet Design / Wioletta Kowalska Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
www.karolined.com Autor zdjęcia na okładce Muzammil Soorma
Publikacja sfi nansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2016/23/D/HS5/02613
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-744-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Mojej Stelli
Spis treści
Wykaz skrótów 11
Wprowadzenie 13
Wstęp 15
1. Problem badawczy i cel książki 15 2. Hans Kelsen – nota biografi czna 30
Część I
Teoria prawa międzynarodowego Kelsena
Podstawowe założenia normatywizmu Kelsena 41 Uwagi wprowadzające do części pierwszej 49 Rozdział 1
Teza o jedności 51
1.1. Jedność państwa i prawa 51
1.2. Krytyka i rekonstrukcja pojęcia suwerenności 56 1.3. Monizm prawa państwowego i prawa międzynarodowego 63 1.3.1. Argument logiczno-epistemologiczny 64
1.3.2. Argument dogmatyczny 67
1.3.3. Monistyczna struktura porządku prawnego 70 1.3.4. Krytyka monizmu Kelsena 75 a) Harta krytyka relacji międzysystemowych 75 b) Harta krytyka doktryny niesprzeczności norm 79 c) Wróblewskiego zarzut ukrytej polityczności
wyboru pomiędzy monizmami 82
8 Spis treści
Rozdział 2
Teza o wspólnym pochodzeniu 89
2.1. Norma podstawowa (Grundnorm) w porządkach
statycznych i dynamicznych 89
2.2. Warianty normy podstawowej prawa międzynarodowego 95 2.3. Doktryna stopniowej budowy porządku prawa
międzynarodowego (Stufenbaulehre) 102 2.4. Stopniowa budowa prawa międzynarodowego
a problem jego źródeł 107
2.5. Struktura porządku prawa międzynarodowego a norma
podstawowa jako hipoteza prawniczego poznania 110 2.6. Raza krytyka tezy o wspólnym pochodzeniu: kryterium
tożsamości porządków prawnych 113
Rozdział 3
Teza o przymusowym charakterze
prawa międzynarodowego 121
3.1. Kelsen i Austin wobec problemu przymusu
w prawie międzynarodowym 121
3.2. Sankcje prawa międzynarodowego 127 3.3. Kelsenowska doktryna bellum iustum 130 3.4. Efektywność prawa międzynarodowego 138 3.5. Zarachowanie w prawie międzynarodowym 140 3.6. Dualizm bytu i powinności a nie-esencjonalistyczne ujęcie
przymusu w prawie 143
Podsumowanie 151
Część II
Filozofia prawa międzynarodowego Kelsena
Uwagi wprowadzające 157
Rozdział 4
Filozofia eksplikatywna: wyjaśnienie odmienności
prawa międzynarodowego od prawa państwowego 161 4.1. Teza teleologiczno-aksjologiczna o pokoju 161 4.2. Teoria ewolucji porządków prawnych 166 4.2.1. Teza o centralizacji porządków prawnych 166
9 Spis treści
4.2.2. Teza o prymitywizmie prawa międzynarodowego 170 4.2.3. Teza o analogii między prawem międzynarodowym
a państwowym 175
Rozdział 5
Filozofia normatywna Kelsena: postulaty
co do dalszego rozwoju prawa międzynarodowego 179 5.1. Judykalizacja jako narzędzie centralizacji
prawa międzynarodowego 179
5.1.1. Rola i pozycja sądów w czystej nauce prawa 182 5.1.2. Obligatoryjność jurysdykcji międzynarodowych
sądów i trybunałów 189
5.1.3. Powszechność kognicji przedmiotowej
międzynarodowych sądów i trybunałów 192 5.2. Antropocentryzm Kelsenowskiego prawa
międzynarodowego 196
5.2.1. Jednostka jako podmiot prawa międzynarodowego 198 5.2.2. Międzynarodowa odpowiedzialność karna jednostek
i ocena procesów norymberskich 200 5.3. Ewolucja porządku prawa międzynarodowego
– ku państwu światowemu? 210
Podsumowanie 219
Część III
Normatywizm Hansa Kelsena wobec współczesnych przemian
prawa międzynarodowego
Uwagi wprowadzające 223
Rozdział 6
Przemiany współczesnego prawa międzynarodowego 227 6.1. Prawo międzynarodowe a prawo transnarodowe,
ponadnarodowe i globalne 227
6.2. Między woluntaryzmem a obiektywizmem: od ius inter
gentes do nowego ius gentium 232
6.3. Przemiany strukturalne: fragmentacja a koherencja
prawa międzynarodowego 237
10 Spis treści
6.4. Przemiany normatywne: menedżeryzm i relatywizacja
normatywności prawa międzynarodowego 251 6.5. Kryzys pozytywistycznego paradygmatu prawa
międzynarodowego 254
6.6. Odpowiedzi doktryny na wyzwania globalizacji prawa:
teoria systemów społecznych 257
Rozdział 7
Elementy neokelsenowskiego ujęcia prawa
międzynarodowego jako prawa globalnego 265
7.1. Struktura prawa globalnego 266
7.1.1. Podmioty: osoby i reżimy jako porządki prawne 266 7.1.2. Krytyka doktryny Stufenbaulehre ze strony teorii
systemów 276
7.1.3. Stufenbaulehre systemu prawa globalnego
a pluralizm reżimów prawnych 279
a) Reżimy regulacyjne publicznoprawne 281
b) Reżimy prywatne 283
7.1.4. Multicentryzm systemu prawa globalnego 288 a) „Trzeci monizm”: prymat prawa
międzynarodowego wobec wielości porządków
prawnych 288
b) Delegacja porządku częściowego jednocześnie
przez normy różnych porządków prawnych 291 c) Znaczenie multicentryzmu w odniesieniu
do prawa globalnego 293
d) Hierarchia, heterarchia i panarchia struktury
prawa globalnego 295
7.1.5. Mit piramidy – grafi czny obraz systemu prawa
globalnego 297
7.2. Normatywność współczesnego prawa międzynarodowego
jako porządku przymusu 302
7.3. Obiektywizm współczesnego prawa międzynarodowego
a czystość jego nauki 309
Podsumowanie 317
Zakończenie 319
Literatura 327
Wykaz skrótów
Akty prawa
OSPAR – Konwencja w sprawie ochrony środowiska morskiego na północno-wschodnim Atlantyku z dnia 22 sierpnia 1992 r.
Pakt Brienda–Kelloga – Traktat przeciwwojenny podpisany w Paryżu dnia 27 sierp- (traktat paryski) nia 1928 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 63, poz. 489)
Pakt Ligi Narodów – Traktat pokoju między mocarstwami Sprzymierzonemi (traktat wersalski) i Skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia
28 czerwca 1919 r. (Dz.U. z 1920 r. Nr 35, poz. 200) UNCLOS – Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, spo-
rządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r. (Dz.U.
z 2002 r. Nr 59, poz. 543)
Czasopisma
AJIL – American Journal of International Law EJIL – European Journal of International Law
PiP – Państwo i Prawo
RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Inne
Grupa Badawcza – Grupa Badawcza ds. zbadania fragmentacji prawa mię- dzynarodowego
KNZ – Karta Narodów Zjednoczonych
KPM – Komisja Prawa Międzynarodowego Organizacji Narodów Zjednoczonych
MTS – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
MTW – Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze NGOs – non-governmental organizations (organizacje pozarządowe) NSDAP – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników
(organizacja przestępcza) WTO – Światowa Organizacja Handlu
Wprowadzenie
Niniejsza książka stanowi studium z zakresu teorii i fi lozofi i prawa. Do- kumentuje badania, które były prowadzone na styku dwóch dyscyplin prawniczych już wcześniej leżących w kręgu moich zainteresowań – teo- rii i fi lozofi i prawa z jednej oraz prawa międzynarodowego z drugiej stro- ny. Ze względu na specyfi kę problemów teoretycznych i fi lozofi cznych powstających na gruncie prawa międzynarodowego ten obszar badaw- czy od dawna był w nauce przedmiotem zainteresowania prawników – teoretyków i fi lozofów prawa. Wśród nich autorem jednej z najbar- dziej oryginalnych i kompleksowych współczesnych koncepcji był Hans Kelsen. Fundamentalne pytania o istotę i miejsce prawa międzynarodo- wego w prawoznawstwie interesują naturalnie także prawników zajmu- jących się zawodowo jego dogmatyką. Stąd też książka została napisana z myślą o dwóch równoległych grupach czytelników. Po pierwsze, jest skierowana do osób, które – tak jak autor – zainteresowane są przede wszystkim ogólnymi naukami o prawie, w tym teorią i fi lozofi ą prawa.
Po drugie, jej adresatami są także wszystkie osoby zajmujące się prawem międzynarodowym – prawnicy i inni specjaliści, którzy wychodząc od szczegółowej wiedzy o prawie i stosunkach międzynarodowych, poszu- kują ogólniejszej refl eksji more philosophico. Książka powstała z zamia- rem zwrócenia uwagi teoretyków prawa na mało znane aspekty czystej nauki prawa, która ze wszystkich głównych nurtów teoretycznych w pra- wie w sposób najbardziej konsekwentny proponuje rozwiązanie niepomi- jalnych już współcześnie problemów prawa międzynarodowego. Moim celem było również zainteresować prawników dogmatyków możliwo- ściami analitycznymi, epistemologicznymi i metodologicznymi, jakie oferuje teoria prawa w ogóle, a normatywizm Kelsena w szczególności.
Korzystając z przywileju autora, pragnę wyrazić wdzięczność wszyst- kim osobom, które wspierały mnie w moim dotychczasowym rozwoju
14 Wprowadzenie
naukowym. Przede wszystkim podziękowania składam Profesorowi Je- rzemu Zajadło, Kierownikowi Katedry Teorii i Filozofi i Państwa i Prawa Uniwersytetu Gdańskiego, pod którego wpływem rozwijałem zaintere- sowania naukowe i który zwrócił moją uwagę na teorię prawa międzyna- rodowego Kelsena. Dziękuję także Władzom Rektorskim i Dziekańskim Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, a także Ko- leżankom i Kolegom z Katedry oraz wszystkim współpracownikom, których przychylność była pomocna w realizacji tego i innych moich dotychczasowych przedsięwzięć naukowych.
Niniejsza książka powstała w toku realizacji projektu badaw- czego „Neokelsenowska teoria prawa międzynarodowego”, fi nanso- wanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (numer decyzji DEC-2016/23/D/HS5/02613). Dziękuję zarówno samej instytucji za sfi nansowanie badań, jak i anonimowym ekspertom oraz recenzentom projektu za ich pomocne sugestie. W ramach realizacji badań miałem możliwość złożenia wizyt w Instytucie Hansa Kelsena w Wiedniu oraz w Uniwersytecie Alberta i Ludwika we Fryburgu Bryzgowijskim. W obu ośrodkach spotkałem się z życzliwym przyjęciem oraz możliwością skonsultowania swoich pomysłów oraz wyników. Za poświęcony czas jestem wdzięczny Profesorowi Clemensowi Jablonerowi z Uniwersyte- tu Wiedeńskiego oraz Doktorom: Jörgowi Kammerhoferowi (Fryburg) oraz Klausowi Zeleny (Wiedeń). Ostateczny kształt tej książce mogłem nadać dzięki cennym uwagom zawartym w recenzji wydawniczej, za któ- re pozostaję wdzięczny Profesorowi Markowi Smolakowi, Kierownikowi Katedry Teorii i Filozofi i Prawa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Ponzaniu.
Last but not least, specjalne podziękowania składam mojej żonie Stelli, której dedykuję tę książkę.
Gdańsk, sierpień 2018 r.
Tomasz Widłak
Wstęp
1. Problem badawczy i cel książki
Hans Kelsen, autor Czystej teorii prawa, jest współcześnie znany chyba każdemu prawnikowi wykształconemu w duchu europejskiej konty- nentalnej tradycji prawa1. Także akademicy funkcjonujący na co dzień przede wszystkim w realiach kultury common law, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych Ameryki, pozostają zainteresowani poglądami tego austriackiego uczonego i ich wpływem na nowoczesne prawo i pań- stwo2. Wiedeński profesor prawa jest przy tym powszechnie kojarzony ze swoim głównym osiągnięciem, jakim jest zbudowanie najbardziej
1 W polskiej literaturze Adam Bosiacki wprost stwierdza, że „Hans Kelsen (…) jest bez wątpienia najbardziej znanym prawnikiem XX wieku” – A. Bosiacki, Wstęp [w:] H. Kel- sen, Czysta teoria prawa, tłum. R. Szubert, red. A. Bosiacki, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2014, s. 7; por. idem, Za i przeciw teorii Hansa Kelsena [w:] Normatywizm Han- sa Kelsena a współczesna nauka prawa, red. A. Bosiacki, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2017, s. 7. Por. S. Wronkowska (Kilka uwag o prawodawcy negatywnym, PiP 2008, z. 10, s. 5), która podobnie określa Kelsena mianem „jednego z najwybitniejszych dwudziesto- wiecznych teoretyków i fi lozofów prawa”. Nie inaczej jest w literaturze zagranicznej; mia- nem „prawnika stulecia” określają Kelsena m.in. H. Dreier (Rechtslehre. Staatssoziologie und Demokratietheorie bei Hans Kelsen, Nomos Verlagsgesellschaft , Baden-Baden 1986, s. 16) oraz O. Weinberger (Introduction [w:] Hans Kelsen. Essays in Legal and Moral Philo- sophy, ed. O. Weinberger, transl. P. Heath, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht–Bo- ston 1973, s. ix.). Od podobnych określeń nie stronili też przedstawiciele kultury common law: G. Hughes (Validity and the Basic Norm, „California Law Review” 1971, vol. 59, no. 3, s. 695) obdarzył Kelsena mianem the formative jurist of our time, natomiast Roscoe Pound już w 1934 r. (Law and the Science of Law in Recent Th eories, „Yale Law Journal” 1934, vol. 43, s. 532) uznawał wiedeńskiego profesora za „wiodącego prawnika” (the leading jurist of the time).
2 Zob. ostatnio obszernie na ten temat traktuje zbiorowa monografi a Hans Kelsen in Ame- rica – Selected Affi nities and the Mysteries of Academic Infl uence, ed. D.A. Jeremy Telman, Springer, [b.m.w.] 2016.
16 Wstęp
wyrafi nowanej i najlepiej znanej wersji czystej nauki prawa3. Bywa ona również określana mianem „normatywizmu”4, która to nazwa podkreśla centralną pozycję, jaką zajmuje w niej teoria i pojęcie normy. W dalszej kolejności na ogół powszechnie znane jest wśród prawników zaintereso- wanie Kelsena współczesnym konstytucjonalizmem oraz teorią demo- kracji, a przede wszystkim jego fundamentalny teoretyczny i praktyczny wkład w stworzenie, a także powołanie do życia koncepcji sądu konsty- tucyjnego oraz zbudowanego wokół jego idei środkowoeuropejskiego modelu kontroli konstytucyjności prawa. Poza tym ostatnim wyjątkiem, w ramach programów studiów prawniczych, Hansa Kelsena „przy- porządkowuje się” jednak konsekwentnie ogólnym naukom o prawie i o państwie, przede wszystkim zaś teorii prawa, a najczęściej szczegó- łowo teorii norm i zagadnieniu systemowości prawa. Jest to oczywiście jak najbardziej uzasadnione, biorąc pod uwagę doniosłość jego dokonań w tym obszarze, która jest nie do przecenienia. Znacznie rzadziej zwra- ca się jednak uwagę na zainteresowania austriackiego uczonego docie- kaniami o charakterze psychologicznym i socjologicznym, badaniom z zakresu fi lozofi i polityki czy studiom nad ustrojami totalitarnymi, choć trzeba przyznać, że w ostatnich latach rośnie zainteresowanie tymi aspektami jego twórczości naukowej.
Najmniej uwagi jak dotąd poświęcono dorobkowi Kelsena w zakresie teorii i fi lozofi i prawa międzynarodowego oraz szerzej – prawa między- narodowego. Szerokim echem odbiło się w nauce jedynie silne wspar- cie przez Kelsena koncepcji monistycznej w ramach sporu o teortyczny model relacji pomiędzy prawem państwowym a międzynarodowym, choć wielu autorów i tak jedynie nader wybiórczo przytacza poglądy austriackiego uczonego w tym zakresie, traktując je ponadto jako po- boczną konsekwencję zasadniczych rozważań prowadzonych na kartach
3 Terminem Reine Rechtslehre przed Kelsenem posługiwał się np. Johann G. Fichte – zob. idem, Foundations of Natural Right, transl. M. Baur, ed. F. Neuhouser, Cambrid- ge University Press, Cambridge 2000, s. 254. Mianem czystej nauki prawa w znaczeniu pewnej tradycji naukowej określa się także dorobek nie tylko samego Kelsena, ale szerzej autorów z historycznego kręgu jego współpracowników, a także autorów późniejszych, podzielających główne założenia metodologiczno-epistemologiczne Wiedeńskiej Szkoły Teoretyczno-Prawnej.
4 J. Zajadło, Normatywizm [w:] Leksykon współczesnej teorii i fi lozofi i prawa. 100 podsta- wowych pojęć, red. J. Zajadło, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 192–193.
17 Wstęp
jego najszerzej znanej książki – Czystej teorii prawa (Reine Rechtslehre).
Sam fakt, że Kelsen szeroko interesował się problemami teoretycznymi prawa międzynarodowego, może być wręcz zaskoczeniem dla osób je- dynie pobieżnie zaznajomionych z dorobkiem wiedeńskiego profesora i założeniami jego normatywizmu. Pouczający może być w tym zakre- sie przegląd publikacji uczonego. W bibliotece Instytutu Hansa Kelse- na w Wiedniu skatalogowano 387 prac jego autorstwa, jednak jedynie 96 z nich zakwalifi kowano jako pozycje z zakresu teorii prawa, a 92 ja- ko dotyczące szeroko pojętego prawa konstytucyjnego. Najwięcej, bo aż 106 prac (wydanych w różnych językach) związanych jest natomiast tematycznie z prawem międzynarodowym5. Oczywiście katalog biblio- teczny nawet najważniejszego ośrodka naukowego w danej dziedzinie czy liczba publikacji nie mogą stanowić kryteriów przesądzających o hierarchizacji priorytetów badawczych czy o rzeczywistym wpływie dorobku jakiegokolwiek uczonego. Niemniej jednak wymienione liczby są wymowne i nie mogą być potraktowane jako zupełnie przypadkowe – Kelsen był nie tylko wyjątkowo płodnym autorem w dyscyplinie prawa międzynarodowego, ale także cenionym. Jego komentarz do Karty Naro- dów Zjednoczonych (1950)6 pozostaje pozycją klasyczną, podobnie jak szeroko cytowany podręcznik do prawa międzynarodowego publiczne- go – Principles of International Law (1952)7. Co jednak najważniejsze, jak będę wykazywał w tej książce, problemy prawa międzynarodowego nie były dla Kelsena tematem pobocznym, zastępczym czy też takim, które- go podjęcie było wyłącznie koniecznością ze względów biografi cznych.
Czysta nauka prawa była przez Kelsena budowana od samego początku konsekwentnie, z uwzględnieniem problemu prawa międzynarodowe- go, co będzie akcentowane w niniejszej pacy. Pierwsza ważna książka
5 Zob. R. Walter, Hans Kelsen – Ein Leben im Dienste der Wissenschaft , Bericht über die Enthüllung der Büste Kelsens mit Ansprache des Herrn Bundesministers Dr. Heinz Fischer und Lausatio Bibliographie der Werke Kelsens in systematischer und chronologischer Form, Schrift enreihe des Hans Kelsen-Institutes, Bd. 10, Manzsche Verlags- und Universitäts- buchhandlung, Wien 1985, s. 35–51; por. C. Leben, Hans Kelsen and the Advancement of International Law, EJIL 1998, vol. 9, s. 288.
6 H. Kelsen, Th e Law of the United Nations. A Critical Analysis of Its Fundamental Pro- blems, Frederick A. Praeger, New York 1964, przedruk: Th e Lawbook Exchange Ltd., Clark, New Jersey 2000.
7 Idem, Principles of International Law, Rinehart & Co., New York 1952, przedruk: Th e Lawbook Exchange, Clark, New Jersey 2012.
18 Wstęp
wiedeńskiego prawnika po rozprawie habilitacyjnej to wydana w 1920 r.
Das Problem der Souveränität und die Th eorie des Völkerrechts (Problem suwerenności i teoria prawa międzynarodowego)8. Warto zwrócić uwagę także na wymowny podtytuł książki, który brzmi: Beitrag zu einer Re- inen Rechtslehre (Wprowadzenie do czystej nauki prawa). W publikacji tej Kelsen nie tylko bowiem zmierzył się z kluczowym zarówno dla teo- rii prawa, jak i prawa międzynarodowego pojęciem suwerenności, ale także pierwszy raz użył sformułowania „czysta nauka prawa”9. Treść i układ tego dzieła dowodzą, że problematyka prawa międzynarodowego była od początku wpisana przez Kelsena w jego projekt naukowy jako nierozłączny element konstrukcyjny tak czystej nauki, jak i koncepcji całościowego porządku prawnego. Potwierdza to miejsce, jakie prawo międzynarodowe zajęło w późniejszych pracach Kelsena, zarówno mo- nografi cznych, poświęconych zagadnieniom prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych, jak i fundamentalnych dla kolejnych rekapitulacji i modyfi kacji czystej nauki prawa, jak General Th eory of Law and State10 oraz drugie wydanie Czystej teorii prawa11. Zdecydowanie wyróżnia to Hansa Kelsena na tle innych znanych i często komentowa- nych teoretyków i fi lozofów prawa XX w., którzy na ogół problem prawa międzynarodowego zupełnie pomijali albo spychali na margines swoich zasadniczo państwowocentrycznych (w sensie epistemologicznym) roz- ważań nad prawem12.
8 Idem, Das Problem der Souveränität und die Th eorie des Völkerrechts. Beitrag zu einer reinen Rechtslehre, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 1920 [w:] Hans Kelsen Werke, Bd. 4, Veröff entlichte Schrift en 1918–1920, Hrsg. M. Jestaedt, Mohr Siebeck, Tübingen 2013, s. 235–572.
9 Por. S.L. Paulson, Th e Great Puzzle: Kelsen’s Basic Norm [in:] Kelsen Revisited. New Es- says on the Pure Th eory of Law, eds. L. Duarte d’Almeida, J. Gardner, L. Green, Hart Publi- shing, Oxford 2013, s. 44, przypis 7.
10 H. Kelsen, General Th eory of Law and State, transl. A. Wedberg, Harvard University Press, Cambridge 1945, przedruk: Th e Lawbook Exchange, Clark, New Jersey 2011.
11 Idem, Reine Rechtslehre, Österreichische Staatsdruckerei, Wien 1960, Nachdrück 1992;
polskie wydanie H. Kelsen, Czysta teoria…
12 Na marginesie warto odnotować, że nie inaczej rzecz ma się w polskiej teorii i fi lozofi i prawa. Nadal aktualna pozostaje teza postawiona 30 lat temu przez M. Zirka-Sadowskie- go, że polski teoretyk prawa rzadko odważa się badać zagadnienie wzajemnej relacji prawa międzynarodowego publicznego i prawa wewnętrznego. Zob. M. Zirk-Sadowski, Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe publiczne. Zarys zagadnień teoretycznoprawnych, PiP 1988, z. 6, s. 58.
19 Wstęp
W świetle powyższego pewnym zaskoczeniem może okazać się relatywnie mało zaawansowany stan badań nad teorią prawa między- narodowego Hansa Kelsena i wyraźnie mniejsze, w porównaniu z nie- którymi innymi zagadnieniami, zainteresowanie tą tematyką wśród badaczy dorobku „prawnika dwudziestego stulecia”13. W stosunku do wolumenu literatury poświęconej różnym ogólnym aspektom czy- stej nauki prawa Kelsena i innych przedstawicieli Wiedeńskiej Szkoły Teoretyczno-Prawnej, liczba publikacji poświęconych szczegółowemu zagadnieniu teorii prawa międzynarodowego jest jak dotąd znacznie mniejsza, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę publikacje monografi cz- ne w literaturze anglo- i niemiecko języcznej. Do najważniejszych po- zycji obecnych w obiegu międzynarodowym należy zaliczyć przede wszystkim książkę Jochena von Bernstorff a Th e Public International Law Th eory of Hans Kelsen (2010), stanowiącą historyczno-prawne studium kształtowania się teorii prawa międzynarodowego Kelsena i najbliższych uczniów oraz współpracowników z jego kręgu, a tak- że monografi ę Jörga Kammerhofera Uncertainty in International Law.
A Kelsenian Perspective (2011), przyjmującą perspektywę dogmatycz- noprawną i stanowiącą próbę współczesnego zastosowania tez Kelsena do konkretnych, szczegółowych problemów prawa międzynarodowego publicznego14. Odnotowania wymaga także dotycząca tego tematu roz- prawa doktorska z zakresu dogmatyki prawa międzynarodowego pióra Alfreda Ruba, wydana w języku niemieckim15. Poza wymienionymi po- zycjami zagadnieniu poświęcono nieliczne wieloautorskie opracowania monografi czne – warto przede wszystkim zwrócić uwagę na specjalny numer „European Journal of International Law” z 1998 r.16, w którym swoje teksty opublikowali Charles Leben, Danilo Zolo, François Rigaux,
13 Zob. E. Rozenkranz, Hans Kelsen – prawnik dwudziestego stulecia, Studia Bałtyckie.
Historia, Wydawnictwo Miscellanea, Koszalin 1996, s. 293–312.
14 Książka w poszczególnych rozdziałach rozważa zastosowanie propozycji Kelsena do takich współczesnych problemów prawa międzynarodowego, jak zastosowanie siły w obronie własnej (self-defence) w prawie międzynarodowym, zwyczajowe prawo mię- dzynarodowe i inne źródła prawa międzynarodowego, problematyka interpretacji, kolizje norm, konstytucjonalizm międzynarodowy). J. Kammerhofer, Uncertainty in Internatio- nal Law. A Kelsenian Perspective, Routledge, London–New York 2011.
15 A. Rub, Hans Kelsens Völkerrechtslehre. Versuch einer Würdigung, Schulthess Polygrafi - scher Verlag AG, Zürich 1995.
16 Zob. artykuły opublikowane w EJIL 1998, vol. 9, no. 2, s. 287–400.
20 Wstęp
Anthony Carty, Norberto Bobbio i Clemens Jabloner, czy też niemiec- kojęzyczny zbiór, będący owocem konferencji naukowej i wydany przez wiedeński Instytut Hansa Kelsena pod redakcją Roberta Waltera, Cle- mensa Jablonera i Klausa Zeleny17. Poza wymienionymi publikacjami nauce prawa międzynarodowego poświęcono głównie pojedyncze ar- tykuły naukowe, rzadziej zaś rozdziały w opracowaniach zbiorowych lub monografi ach, dotyczących myśli Kelsena i zagadnień czystej nauki prawa. W polskiej literaturze, zarówno teoretyczno-prawnej, jak i z za- kresu prawa międzynarodowego, uwagi w tym przedmiocie są głównie przyczynkarskie. Wśród ważniejszych pozycji monografi cznych, w Kry- tyce normatywistycznej teorii prawa i państwa Hansa Kelsena (1955)18, Jerzy Wróblewski poświęcił co prawda krytycznej analizie odniesień normatywizmu do prawa międzynarodowego jeden podrozdział, nie- stety wydźwięk zwłaszcza tego fragmentu, odnoszącego się głównie do pojęcia suwerenności, jest mocno obciążony stalinowską retoryką poli- tyczną19. Najszerszym opracowaniem zagadnienia w polskiej literaturze pozostaje siedemnastostronicowy artykuł z 1937 r. autorstwa Antoniego Peretiatkowicza20. Jednakże z racji daty opublikowania tego tekstu na- turalnie nie uwzględnia on większości kluczowych prac Kelsena w tym obszarze, które powstały w latach 40. oraz 50. XX w. Warto zauważyć, że zarówno wymienieni powyżej autorzy, jak i inni, którzy w swoich pra- cach jedynie wzmiankują na temat Kelsenowskich dociekań w obszarze
17 Hans Kelsen und das Völkerrecht. Ergebnisse eines Internationalen Symposiums in Wien (1.–2. April 2004), Hrsg. R. Walter, C. Jabloner, K. Zeleny, Schrift enreihe des Hans Kelsen- -Instituts, Bd. 26, Manzsche Verlags- und Universitätsbuchhandlung, Wien 2004.
18 J. Wróblewski, Krytyka normatywistycznej teorii prawa i państwa Hansa Kelsena, Pań- stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955.
19 Kwestia prawa międzynarodowego u Kelsena została sprowadzona przez Wróblew- skiego przede wszystkim do aspektu pojmowania suwerenności w czystej nauce prawa oraz kwestii polityczności wyboru pomiędzy monizmem z prymatem prawa państwowe- go a prawa międzynarodowego. Zdaniem Wróblewskiego rozważania Kelsena w temacie prawa międzynarodowego są zdeterminowane służbą „imperializmowi amerykańskie- mu” i jawią się jako część akcji „przeciwko linii politycznej państw socjalistycznych” (sic!).
Zob. J. Wróblewski, Krytyka…, s. 204–214.
20 A. Peretiatkowicz, Problem prawa międzynarodowego – teoria H. Kelsena, „Przegląd Współczesny” 1937, R. XVI, nr 11(187), s. 1–17; por. także uwagi tego samego autora do- tyczące prawa międzynarodowego w treści obszerniejszego artykułu: idem, Teoria prawa i państwa H. Kelsena, RPEiS 1937, z. 4, s. 489–499.
