Zak³ad Zarz¹dzania,
Uniwersytet Marii Curie Sk³odowskiej w Lublinie
A D A M S K R Z Y P E K
GOW – przyczyny i uwarunkowania
Causes and conditions of knowledge-based economy
S³owa kluczowe: wiedza, zarz¹dzanie wiedz¹, nowa gospodarka, doskonalenie zarz¹dzania Keywords: knowlegde, knowledge management, new economy, improving management
Wstêp
Wspó³czesne organizacje funkcjonuj¹ce w warunkach spo³eczeñstwa wie- dzy, którego wa¿nym elementem jest GOW, opieraj¹ swoj¹ dzia³alnoœci na wiedzy, która sta³a siê podstawowym zasobem niematerialnym. Odnosz¹c siê do GOW, nale¿y uwzglêdniaæ zarówno aspekty makroekonomiczne, jak i mikro- ekonomiczne. Celem niniejszego artyku³u jest wskazanie na uwarunkowania i konsekwencje GOW, ukazanie roli zwi¹zków pomiêdzy GOW a procesami globalizacji oraz wskazanie na relacje, jakie zachodz¹ pomiêdzy eksploracj¹ a eksploatacj¹ wiedzy oraz efektywnoœci¹ organizacji. Zwrócono uwagê na rosn¹c¹ rolê wiedzy w procesie doskonalenia organizacji. Przedstawiono wstêp- ne wyniki badañ prowadzonych w przedsiêbiorstwach zorientowanych pro- jakoœciowo, które s¹ laureatami Polskiej Nagrody Jakoœci. Badania prowadzono w 2011 roku na populacji 48 laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci, którzy tytu³ laureata uzyskali w latach 1995–2010.
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLVI, 2 SECTIO H 2012
1. Powody powstania GOW
Przejœcie w kierunku GOW to z pewnoœci¹ znacz¹ca zmiana w ewolucji ludzkoœci. GOW oznacza integracjê i znacz¹cy rozwój kapita³u intelektualnego, który obejmuje kapita³ strukturalny, ludzki i relacji. Kraje Unii Europejskiej podjê³y wa¿n¹ decyzjê w 2001 roku, w wyniku której zamierza³y do 2010 roku przeœcign¹æ w rozwoju Stany Zjednoczone. W Bia³ej Ksiêdze mo¿na by³o znaleŸæ przedsiêwziêcia, które wskazywa³y na rozwój spo³eczeñstwa infor- macyjnego, badañ, innowacji i edukacji obywateli, liberalizacjê i integracjê rynków, rozwój przedsiêbiorczoœci, wzrost zatrudnienia i modelu spo³ecznego poprzez wzrost aktywnoœci zawodowej, ograniczenie biedy i wykluczenia spo³ecznego, a tak¿e sta³¹ dba³oœæ o trwa³e fundamenty rozwoju i œrodowisko naturalne1.
Termin GOW, (knowledge-based economy) powsta³ w 1996 roku i zosta³ zdefiniowany przez OECD jako „gospodarka bezpoœrednio oparta na produkcji, dystrybucji oraz u¿yciu wiedzy i informacji”2. To, co wyró¿nia GOW, to wysoki udzia³ inwestycji w aktywa niematerialne w ca³oœci PKB. Inwestycje te w kra- jach wysoko rozwiniêtych wynosz¹ oko³o 10% PKB. Zasoby œwiata s¹ ogra- niczone, dlatego istnieje koniecznoœæ poszukiwania sposobów efektywniejszego ich wykorzystywania oraz przywi¹zywania wiêkszej wagi do problematyki rozwoju zrównowa¿onego. Jest to tym bardziej wa¿ne, poniewa¿ w warunkach nasilaj¹cych siê zmian, ryzyko i niepewnoœæ towarzyszy wielu przedsiêwziê- ciom podejmowanym przez organizacje.
GOW to podstawa globalizacji i nowej cywilizacji poprzemys³owej. Jest to tak¿e odpowiedŸ na globalizacjê i forma dostosowania siê do niej. GOW to gospodarka, w której dominuj¹ produkty i us³ugi, których wartoœæ rynkowa w znacznym stopniu jest konsekwencj¹ zastosowanej wiedzy, a nie zu¿ytych materia³ów czy pracy o charakterze fizycznym. Jest to tak¿e system, którego si³¹ napêdow¹ s¹ wiedza i innowacje, kapita³ ludzki zaœ ma przewagê nad kapita³em ekonomicznym. Stwarza on nowe wyzwania o charakterze spo³ecznym i bizne- sowym3.
Ponad dwadzieœcia lat funkcjonowania GOW w skali œwiata pozwala wyró¿niæ jej specyficzne cechy. Du¿e znaczenie dla rozwoju przedsiêbiorstw
1J. Szomburg, Bia³a Ksiêga 2003, Polska wobec Strategii Lizboñskiej, Polskie Forum Strategii Lizboñskiej, cz. I, Gdañsk–Warszawa 2003, s. 8.
2D. Trewin, Measuring a Knowledge-based Economy and Society. An Australian Framework, Australia Bureau of Statistics, Canberra 2002, s. 2.
3J. Kotowicz-Jawor, GOW – wyzwanie dla Polski, PTE Warszawa 2009, s. 13–22.
maj¹ inwestycje w prace badawcze i rozwojowe. Wg PDK – Polskiej Klasy- fikacji Dzia³alnoœci powo³ano 21 grup od A-U. Dotychczas obowi¹zywa³a PDK-2004. PDK-2007 jest now¹ klasyfikacj¹ kodów, co zosta³o wymuszone integracj¹ systemów klasyfikacji statystycznych funkcjonuj¹cych w ONZ, UE i krajach Ameryki Pó³nocnej. W ramach kodu M poz. 72 uwzglêdniono:
Dzia³alnoœæ profesjonaln¹, naukow¹ i prace rozwojowe. Poz. 72 to: Badania naukowe i prace rozwojowe. 72.1 Badania naukowe i prace rozwojowe w dzie- dzinie nauk przyrodniczych i technicznych, w tym: 72.11.Badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie biotechnologii,72.12. Badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie nauk spo³ecznych i humanistycznych,74. Pozosta³a dzia³alnoœæ profesjonalna, naukowa i techniczna. Dzia³alnoœæ badawczo-roz- wojowa (ang. Research and Development R & D) to dzia³alnoœæ zespo³owa, pracowników-badaczy o charakterze naukowym i lub technicznym, których celem jest rozpoznanie prawid³owoœci wystêpuj¹cych w wybranym obszarze rzeczywistoœci lub sprawdzenie hipotez przewidzianych wed³ug teorii czy koncepcji naukowych. Zdefiniowano j¹ w art. 2 punkt 3 Ustawy z dnia 8 X 2004 r. o zasadach finansowania nauki (tekst jednolity Dz.U z 2008, nr 169, poz.
1049 ze zm.).
Prace rozwojowe to nabywanie, ³¹czenie, kszta³towanie i wykorzystywanie dostêpnej aktualnie wiedzy i umiejêtnoœci z dziedziny nauki, technologii i dzia-
³alnoœci gospodarczej oraz innej wiedzy i umiejêtnoœci do planowania produkcji oraz tworzenia i projektowania nowych, zmienionych lub ulepszonych pro- duktów, procesów lub us³ug.
GOW wyró¿nia ponadto znacz¹ca zmiana struktury gospodarki, która przejawia siê we wzroœcie zatrudnienia w bran¿ach, które intensywnie wyko- rzystuj¹ wiedzê. Badania potwierdzaj¹, ¿e pracownicy wiedzy stanowi¹ naj- bardziej rosn¹cy segment w sektorze us³ug, które w sposób intensywny wyko- rzystuj¹ wiedzê. Ponadto nale¿y podkreœliæ, ¿e w warunkach GOW powsta³o i intensywnie rozwija siê przedsiêbiorstwo oparte na wiedzy, które stanowi p³aszczyznê, na której daje siê zauwa¿yæ szybkoœæ dzia³ania, rosn¹c¹ rolê zasobów niematerialnych i daleko id¹c¹ wspó³pracê w sieci.
Charakterystyczne dla GOW jest przedsiêbiorstwo oparte na wiedzy, które cechuje:
– relatywnie krótki cykl ¿ycia wyrobów i us³ug, – zdolnoœæ do doskonalenia wyrobów i us³ug,
– zdolnoœæ do sta³ego edukowania klienta, który staje siê prosumentem, – umiejêtnoœæ dostosowywania wyrobów i us³ug do rosn¹cych potrzeb klientów.
W warunkach GOW bardzo wa¿nym problemem jest intensywnoœæ wyko- rzystania wiedzy, czyli wiedzoch³onoœæ (knowledge intensity) w coraz wiêk- szym tempie i zakresie staje siê wa¿nym kryterium wyró¿niaj¹cym w ró¿nych analizach i raportach. Np. EUROSTAT wyró¿nia cztery kategorie us³ug inten- sywnie wykorzystuj¹cych wiedzê: us³ugi high-tech, us³ugi rynkowe, us³ugi finansowe oraz inne. Przedsiêbiorstwa sektora przemys³owego podzielone zo- sta³y na: high-tech, medium high-tech oraz low-tech. Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e w warunkach GOW roœnie w sposób znacz¹cy udzia³ sektora us³ug w zatrudnie- niu i PKB oraz pojawiaj¹ siê sieci powi¹zañ formalnych i nieformalnych, dlatego o GOW mówi siê, ¿e jest to gospodarka po³¹czeñ albo gospodarka sieciowa.
2. Przegl¹d ujêæ GOW
GOW to gospodarka bazuj¹ca na produkcji i dystrybucji oraz u¿yciu wiedzy oraz informacji, które s¹ najcenniejszymi czynnikami prowadz¹cymi do rozwoju gospodarczego. Podstaw¹ GOW s¹ zaawansowane technologie (informatyka i telekomunikacja) i bran¿e zatrudniaj¹ce wykwalifikowanych pracowników (finanse i edukacja). Wyró¿niono cztery zasadnicze filary GOW, w tym oto- czenie instytucjonalno-prawne, innowacyjnoœæ, infrastrukturê i informacje oraz edukacjê i szkolenia. Akronim GOW trzeba zg³êbiaæ. Potwierdza to wypowiedŸ R. Feynmana – fizyka, teoretyka na temat uwag ojca odnosz¹cych siê do znajomoœci nazwy pewnego ptaka4: „Mo¿esz poznaæ nazwy tego ptaka we wszystkich jêzykach œwiata, ale kiedy siê ich nauczysz, nie bêdziesz mia³ o nim bladego pojêcia. Bêdziesz tylko wiedzia³, ¿e ludzie w tych ró¿nych miejscach œwiata tak go nazywaj¹. Wiêc popatrzmy sobie na ptaszka i zobaczymy, co robi, bo to siê w³aœnie liczy”.
Spoœród ró¿nych charakterystyk GOW na uwagê zas³uguje okreœlenie T. Stewarta: „stara gospodarka opiera³a siê na kondensowaniu zasobów, tj. ze- spalaniu du¿ej iloœci surowców i materia³ów za pomoc¹ odrobiny wiedzy, a nowa opiera siê na kondensowaniu wiedzy tj. umieszczeniu potê¿nego ³adunku myœli w niepozornym opakowaniu”.
GOW okreœlana jest tak¿e czêsto jako gospodarka „œwiadczeñ”, w której wiêkszoœæ pracowników zatrudniona jest w sektorze us³ug. Charakteryzuje siê te¿ tym, ¿e jej g³ównym potencja³em jest wiedza, w przeciwieñstwie do
4E. P. Feynman, What do you care what other people think?, Norton 1988, s. 13–14, [w:]
Polkinghorne, Poza nauk¹. Kontakt kulturowy wspó³czesnej nauki, Warszawa 1998, s. 54 za:
A. J. Fazlagiæ, Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006, s. 25.
gospodarki przemys³owej, dla której g³ównym potencja³em jest kapita³ czy gospodarki typu agrarnego, której g³ówny potencja³ stanowi³y ziemia i praca.
GOW to gospodarka, która nie jest gospodark¹ niedoboru, ale gospodark¹ nadmiaru, czy raczej „nad-mo¿liwoœci”. Jest gospodark¹ bezpoœrednio opart¹ na generowaniu, dystrybucji i zastosowaniu wiedzy i informacji.
W warunkach GOW dzia³a wiele przedsiêbiorstw, które na wiedzy opieraj¹ swoj¹ przewagê konkurencyjn¹. GOW oparta jest na zasobach i wykorzystaniu potencja³u wiedzy, która staje siê strategicznym czynnikiem rozwoju. Wa¿nymi czynnikami sukcesu jest jakoœæ wiedzy i informacji oraz kapita³u intelektualnego.
W GOW podstawow¹ rolê w spo³eczeñstwie i gospodarce pe³ni wiedza, która:
– przes¹dza o w³adzy,
– jest odwzorowaniem stanu rzeczywistoœci w umyœle cz³owieka, postawy twórczej pracy oraz kreowania nowych rozwi¹zañ i procesów,
– staje siê jedynym zasobem ekonomicznym, podczas gdy pozosta³e sprowadzone s¹ do roli uzupe³niaj¹cych czynników wytwórczych (P. Drucker),
– stanowi p³ynne po³¹czenie doœwiadczenia, ocen wartoœci i informacji, – jest sprawdzonym kluczem prowadz¹cym do zmian, wyboru wartoœci oraz szans ¿yciowych,
– stanowi ogó³ wiarygodnych informacji o rzeczywistoœci i umiejêtnoœæ ich wykorzystania,
– jest Ÿród³em kompetencji, poprawy efektywnoœci i skutecznoœci, – stanowi wa¿ny wyznacznik sukcesu organizacji funkcjonuj¹cej w wa- runkach postêpuj¹cej zmiennoœci otoczenia.
GOW okreœlana jest jako gospodarka oparta na wiedzy, gospodarka, sie- ciowa, gospodarka œwiadczeñ, ale pojawi³o siê tak¿e okreœlenie GOW jako
„gospodarka uwagi”. Szerzej na ten temat pisze A. Fazlagiæ, powo³uj¹c siê na Encyklopediê of the New Economy: „gospodarka uwagi (Attention Economy) to rynek, którego funkcjonowanie opiera siê na za³o¿eniu, ¿e informacja jest dobrem wystêpuj¹cym w nieskoñczonej obfitoœci”. Gospodarka uwagi jest zjawiskiem, które pojawi³o siê wraz z rozwojem mediów masowych. Uwaga (ruch na stronie internetowej) staje siê przedmiotem transakcji rynkowych.
Autor ten w trafny sposób ukazuje uzasadnienie pogoni za uwag¹ w nastê- puj¹cym stwierdzeniu: „pogoñ za »uwag¹« trwa, od kiedy istnieje cz³owiek.
Ramzes II, wielki faraon egipski, budowa³ piramidy, by pamiêtano o nim tysi¹ce lat po jego œmierci, Neron, nies³awny cesarz Rzymu, zbudowa³ wysok¹ na 3,5 metra rzeŸbê swojej g³owy, okolon¹ promieniami s³onecznymi na wzór boga Apolla. Król Francji Ludwik XV mia³ dziesiêæ tysiêcy s³ug, którzy towarzyszyli mu w dzieñ i w nocy. Napoleon znakowa³ Pary¿ i inne miasta tysi¹cami rzeŸbionych emblematów w kszta³cie litery »N«. Lubi³ te¿ popisywaæ siê swoj¹
wiedz¹ i piêknymi d³oñmi. J. Stalin rozkaza³, aby jego imieniem nazywano miasta i uniwersytety”5.
Wœród cech, które wyró¿niaj¹ gospodarkê uwagi, mo¿na wskazaæ na6: – „rosn¹c¹ poda¿ informacji,
– rosn¹c¹ konkurencjê zmierzaj¹c¹ do pozyskania uwagi odbiorców, – nieustanny deficyt czasu wœród aktywnych zawodowo obywateli, – rosn¹c¹ rolê ikon popkultury w codziennej rzeczywistoœci, – zjawisko upublicznienia intymnych szczegó³ów ¿ycia,
– du¿y popyt na technologie, które u³atwiaj¹ pozyskanie uwagi, – fakt, i¿ gospodarka uwagi dotyczy transakcji,
– mechanizmy ochrony w³asnoœci, tak¿e w³asnoœci intelektualnej ogra- niczaj¹ mo¿liwoœci przyci¹gniêcia uwagi,
– fakt, i¿ nowa gospodarka opiera siê na alokacji nieskoñczonych (nieogra- niczonych) zasobów uwagi, a nie na alokacji ograniczonych zasobów pracy czy kapita³u”.
Wiedza, zarówno jawna, jak i ukryta stwarza szanse na sukces, dlatego inwestycje w wiedzê s¹ wa¿ne i op³acalne. Bardzo wa¿nym problemem wspó³czesnych przedsiêbiorstw opartych na wiedzy jest optymalizacja pro- cesów dotycz¹cych tworzenia, przesy³ania i wykorzystania wiedzy.
3. Zale¿noœci pomiêdzy eksploracj¹ i eksploatacj¹ wiedzy w warunkach GOW
Eksploracja to proces poszukiwania nowej wiedzy, a eksploatacja oznacza wykorzystanie bazy wiedzy, która istnieje w organizacji. Rozró¿nienie, jakie zachodzi pomiêdzy tymi pojêciami, pojawi³o siê w pracy J. G. Marcha7. Posiada ono du¿e znaczenie w odniesieniu do innowacji w przedsiêbiorstwach. Eksplo- racja nowej wiedzy ma znacz¹cy zwi¹zek z innowacyjnoœci¹ przedsiêbiorstw.
Je¿eli realizowane s¹ radykalne innowacje, to prowadzi to do zasadniczych zmian zarówno w projektowanych i wytwarzanych wyrobach, jak i w us³ugach, które s¹ unikatowe. Eksploatacja wiedzy prowadzi do usprawnieñ (innowacje inkrementalne, ewolucyjne). Stanowi¹ one efekt naturalnego postêpu wiedzy8.
5Ibid., s. 23, s. 15–22.
6Ibid., s. 24.
7J. G. March, Exploration and Exploitation in Organizational Learning, „Organization Science” 1991, vol. 2, no 1.
8A. Schulze, S. Muehlmeier, Balancing Exploration and Exploitation for Innovation, American Academy of Management Conference, Chicago 2009.
Podkreœliæ nale¿y fakt, ¿e istot¹ wiedzy jest eksperymentowanie, a eksploatacji wiedzy doskonalenie i rozszerzanie istniej¹cych w organizacji kompetencji.
W literaturze i w praktyce coraz czêœciej podkreœla siê, i¿ konieczna jest interakcja pomiêdzy eksploatacj¹ i eksploracj¹ wiedzy. GOW stanowiæ mo¿e odpowiedŸ na problemy globalizacji, wszak funkcjonujemy w warunkach na- silaj¹cych siê procesów globalizacji, która jest nowym procesem wielowymia- rowym, oddzia³uj¹cym na gospodarkê i politykê na ró¿nych poziomach. Odpo- wiedzi¹ na globalizacjê sta³a siê koniecznoœæ dostosowañ okreœlana jako nowa gospodarka lub gospodarka oparta na wiedzy.
Powo³anie GOW to wa¿ne zjawisko sceny globalnej. Procesy rozwoju GOW mo¿na analizowaæ w sferze myœli, dzia³ania i faktu. GOW to nowa gospodarka, któr¹ cechuje dominuj¹cy udzia³ sektora us³ug w wytwarzaniu PKB i zatrudnieniu, oparta jest na wszechstronnym wykorzystaniu wiedzy i infor- macji. Jest to doktryna gospodarcza ukierunkowana na zdynamizowanie gospo- darki rynkowej. By GOW mog³a siê rozwijaæ, konieczne jest wspó³dzia³anie trzech obszarów: rz¹dowego, akademickiego i biznesowego.
Wyzwania stoj¹ce przed GOW maj¹ charakter biznesowy, administracyjny i spo³eczny. Maj¹ one strategiczny charakter, poniewa¿ spo³eczeñstwo jest coraz bardziej wykszta³cone i dostêp do informacji i wiedzy nie mo¿e byæ ogra- niczony.
J. Kleer okreœli³ warunki wejœciowe dla GOW9:
– gospodarka musi osi¹gn¹æ wysoki poziom rozwoju, wspó³czeœnie oscy- luje on wokó³ 20 tys. dolarów na mieszkañca, a struktura PKB charakteryzuje siê 70% udzia³em us³ug w jego tworzeniu,
– spo³eczeñstwo charakteryzuje siê wysokim poziomem edukacyjnym, w którym za miarê powszechn¹ uznawane jest wykszta³cenie œrednie, a wy¿sze obejmuje co najmniej po³owê ludnoœci zawodowo czynnej,
– GOW jest gospodark¹ innowacyjn¹, udzia³ nak³adów na B+R wynosi oko³o 3% PKB,
– innowacyjnoœæ jest funkcj¹ przynajmniej trzech zmiennych: kreatywnoœci ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki musi tworzyæ pañstwo,
– gospodarka i spo³eczeñstwo ma charakter otwarty,
– GOW tworzy now¹ strukturê ekonomiczn¹ i spo³eczn¹ oraz wymusza istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego.
9J. Kleer, Co to jest GOW, [w:] A. Kukliñski (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, KBN Warszawa 2003.
Metody te maj¹ liczne mankamenty, ulegaj¹ zmianie w czasie oraz nie uwzglêdniaj¹ aspektów jakoœciowych produkcji i charakteru spo³eczeñstwa.
Jakoœciowe aspekty tworzenia GOW w Polsce zobrazowane s¹ poprzez nastêpuj¹ce wskazania10:
– gospodarka i spo³eczeñstwo funkcjonuj¹ w warunkach gospodarki agrar- nej i przemys³owej,
– wartoœæ produkcji sprzedanej sk³adników zaliczanych do GOW nie przekracza 11%,
– wytwory wysokiej techniki plasuj¹ siê poni¿ej 2%, – system edukacji ma charakter tradycyjny,
– udzia³ w zatrudnieniu w 4 obszarach (nauka, przemys³ wysokiej techniki, us³ugi spo³eczeñstwa informacyjnego, us³ugi nasycone wiedz¹) nie przekracza 5% ogó³u zatrudnionych,
– postêp techniczny ma charakter imitacyjny, a nie innowacyjny, – nak³ady na B+R pozostaj¹ od wielu lat na poziomie 1% PKB,
– brak rozwiniêtych instytucji gospodarki rynkowej, nadmierny etatyzm, brak klimatu dla innowacyjnoœci.
GOW wyró¿niaj¹ charakterystyczne cechy, do których nale¿¹ miêdzy innymi: zmiennoœæ bli¿szego i dalszego otoczenia, koniecznoœæ zdobywania i wykorzystywania wiedzy, potrzeba przemiany spo³eczeñstwa przemys³owego w informacyjne, uzale¿nienie zdolnoœci prze¿ycia organizacji od dostêpu do informacji oraz umiejêtnego ich przetwarzania i adaptacji do zmian, ponadto koniecznoœæ globalnego spojrzenia na gospodarkê, rynek, ochronê œrodowiska oraz dostrzeganie rosn¹cej roli zasobów niematerialnych, tj. wiedzy, kapita³u intelektualnego i informacji11.
GOW posiada trzy oblicza:
– metodologiczne: poszukiwanie nowych sposobów identyfikowania i ana- lizy problemów w obszarze zarz¹dzania wiedz¹,
– empiryczne: identyfikowane z monitorowaniem w skali zmieniaj¹cej siê mapy gospodarki opartej na wiedzy i dyfuzji wiedzy na poziomie spo³eczeñstwa i przedsiêbiorstw,
– pragmatyczne: istota jego sprowadza siê do budowy i promowania systemów umo¿liwiaj¹cych kreowanie zarz¹dzania wiedz¹ na wszystkich pozio- mach ¿ycia spo³ecznego.
10Idem, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: zwi¹zki czasowe i przyczynowe, [w:]
J. Kotowicz-Jawor (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79.
11E. Skrzypek (red.), Kapita³ intelektualny w organizacji. Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 34–46.
GOW to gospodarka, w której wiedza traktowana jest jako czynnik, który kszta³tuje strukturê produkcji oraz postêp gospodarczy na etapie zaawansowa- nego rozwoju spo³eczno-gospodarczego12. Podstawowym problemem GOW jest poznanie oraz okreœlenie mechanizmów oddzia³ywania na przemiany i rozwój gospodarki.
Do znacz¹cych sk³adników GOW nale¿y zaliczyæ zarz¹dzanie procesami gospodarczymi oraz umiejêtne kierowanie ludŸmi na wszystkich szczeblach, wymuszaj¹ce wzrost efektywnoœci oraz stale stymuluj¹ce innowacyjnoœæ i roz- wój.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e dla rozwoju GOW konieczny jest wzrost poziomu edukacji spo³eczeñstwa w krajach wysoko rozwiniêtych, postêpuj¹cy proces internalizacji gospodarek poprzez wzrost handlu us³ugami w skali miêdzy- narodowej, a tak¿e rozwój i szeroka dystrybucja technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych.
Do problematyki szeroko rozumianej gospodarki opartej na wiedzy odnosi siê tak¿e Bank Œwiatowy, wskazuj¹c warunki rozwoju tej gospodarki. Zalicza do nich:
– œrodowisko instytucjonalne i gospodarcze umo¿liwiaj¹ce swobodny prze- p³yw wiedzy,
– inwestycje w technologie informatyczne i komunikacyjne (ITC), zachê- caj¹ce do rozwijania przedsiêbiorczoœci,
– wykszta³con¹ ludnoœæ i posiadaj¹c¹ umiejêtnoœci w zakresie tworzenia i wykorzystywania wiedzy,
– dynamiczn¹ strukturê informacyjn¹ od radia do internetu u³atwiaj¹c¹ efektywne komunikowanie siê, rozpowszechnianie i przetwarzanie informacji,
– sieæ oœrodków badawczych, uniwersytetów, zespo³ów doradców, przed- siêbiorstw prywatnych i adaptacji do lokalnych potrzeb oraz tworzenia nowej wiedzy.
GOW to gospodarka, w której wiedza traktowana jest jako czynnik kszta³tu- j¹cy strukturê produkcji i postêp gospodarczy na etapie zaawansowanego rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Poszukuj¹c sposobów, które umo¿liwi³yby osi¹gniêcie poziomu rozwoju charakterystycznego dla GOW, nale¿y uwzglêd- niæ:
– postêpuj¹c¹ zmiennoœæ bli¿szego i dalszego otoczenia, – koniecznoœæ zdobywania i wykorzystywania wiedzy,
12Eadem, Miejsce i znaczenie wiedzy w zrównowa¿onym rozwoju, [w:] J. ¯uchowski (red.), Filozofia TQM w zrównowa¿onym rozwoju, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom 2008, s. 158–165.
– potrzebê przemiany spo³eczeñstwa przemys³owego w informacyjne, – uzale¿nienie zdolnoœci prze¿ycia organizacji od dostêpu do informacji, umiejêtnego ich przetwarzania i adaptacji do zmian,
– koniecznoœæ globalnego spojrzenia na gospodarkê, rynek, ochronê œro- dowiska,
– dostrze¿enie rosn¹cej roli zasobów niematerialnych, tj. wiedzy, kapita³u intelektualnego i informacji.
W Polsce roœnie œwiadomoœæ roli, jak¹ wiedza odgrywa lub powinna odgrywaæ w rozwoju gospodarczym. Konieczny jest dalszy rozwój infra- struktury, zmiany w programach nauczania, poprawa jakoœci oraz etyczne zachowania w biznesie13.
Na uwagê zas³uguje odniesienie A. Zalewskiego do GOW, wskazuje on, ¿e:
– zachodzi proces przesuniêcia z ekonomii zorientowanej na produkcjê dóbr na ekonomiê zorientowan¹ na us³ugi,
– nastêpuje zwiêkszenie liczby i wp³ywu klasy pracowników profesjo- nalnych i technicznych,
– spo³eczeñstwo informacyjne jest zorganizowane wokó³ wiedzy i infor- macji,
– badania naukowe oraz rozwój, a tak¿e po³¹czenie nauki i technologii oraz ekonomii s¹ kluczem do spo³eczeñstwa informacyjnego14.
W warunkach GOW nastêpuje rozwój metod technologii intelektualnej.
Kompetencj¹ o kluczowym znaczeniu dla wzrostu efektywnoœci organizacji jest jej zdolnoœæ do przekazywania wartoœciowych informacji swoim cz³onkom. Bez sprawnej komunikacji pomiêdzy cz³onkami organizacji wszelkie jej atuty nie posiadaj¹ du¿ej wartoœci15.
4. Przydatnoœæ zarz¹dzania wiedz¹ w procesie doskonalenia zarz¹dzania w warunkach nowej gospodarki
Zarz¹dzanie wiedz¹ mo¿na w uproszczeniu scharakteryzowaæ jako system, którego celem jest pomoc przedsiêbiorstwom w zdobywaniu, analizowaniu i wykorzystywaniu wiedzy w celu podejmowania lepszych decyzji i osi¹gniêcia przewagi nad konkurencj¹. Cech¹ charakterystyczn¹ w zarz¹dzaniu wiedz¹ jest to, ¿e mo¿e ona dotyczyæ zarówno zarz¹dzania sam¹ informacj¹, jak i zarz¹dza-
13Eadem (red.) Etyka w biznesie, Wyd. UMCS, Lublin 2010.
14A. Zaliwski, Korporacyjne bazy danych, PWE Warszawa 2000.
15B. G. Dale, C. L. Cooper, A. Willkinson, Managing Quality & Human Resources: Blackwell, Oxford 1999, s. 261.
nia ludŸmi, ich rozwojem czy te¿ procesami odnosz¹cymi siê do gromadzenia i udostêpniania danych. Zarz¹dzanie informacj¹ to proces, który w du¿ej mierze skupia siê na rozwoju systemów informacyjnych, nie s¹ one jednak na tyle dojrza³e, by samodzielnie funkcjonowaæ. Systemy te w obecnym stadium roz- woju s¹ w stanie gromadziæ i przetwarzaæ du¿e iloœci danych, jednak nie mog¹ jeszcze skutecznie analizowaæ informacji oraz prowadziæ do najwa¿niejszego etapu zarz¹dzania wiedz¹, jakim jest tworzenie bardziej efektywnych procesów.
Zarz¹dzania wiedz¹ jest definiowanie tak¿e jako zarz¹dzanie ludŸmi i ich rozwojem. Rol¹ zarz¹dzania wiedz¹ jest tu nie tylko gromadzenie, przekazy- wanie i przetwarzanie informacji, ale tak¿e sta³e podnoszenie kompetencji pracowników. W praktyce firmy skoncentrowane na zarz¹dzaniu wiedz¹ czêsto tworz¹ bazy danych za pomoc¹ technologii informatycznych, do których ³atwy dostêp maj¹ pracownicy. Reasumuj¹c, mo¿na stwierdziæ, i¿ sukces w wykreo- waniu po¿¹danej w przedsiêbiorstwie wiedzy i prze³o¿enie jej na efektywn¹ realizacjê zamierzonych celów zale¿y od w³aœciwego po³¹czenia nowoczesnej technologii z odpowiednim podejœciem do cz³owieka. Praktycznie ka¿dy system zarz¹dzania wiedz¹ powinien bazowaæ na odpowiednim rozwi¹zaniu wyko- rzystuj¹cym wspó³czesne osi¹gniêcia technologii informatycznych.
Procesy rozwoju i doskonalenia firmy w jej przygotowaniu na wyzwania, jakie niesie ze sob¹ XXI wiek, wymuszone s¹ przez:
– globalizacjê gospodarki œwiatowej polegaj¹c¹ na dominacji firm miêdzy- narodowych, które w poszukiwaniu nowych rynków zbytu i tañszej si³y robo- czej du¿o chêtniej i szybciej inwestuj¹ w krajach mniej rozwiniêtych ni¿ to mia³o miejsce jeszcze 10–15 lat temu,
– zjawisko przeskoków technologicznych, które powoduje, ¿e firmy ucz¹ siê na b³êdach poprzedników i w naturalny sposób przechodz¹ do najnowo- czeœniejszych technologii z pominiêciem chybionych i b³êdnych rozwi¹zañ.
Wed³ug P. Druckera kluczowym czynnikiem kreatywnoœci we wszystkich dziedzinach ¿ycia jest wiedza, zarówno cicha, jak i ukryta. Wed³ug wielu ekspertów z dziedziny zarz¹dzania jedynym s³usznym dzia³aniem zmierzaj¹cym do integracji wspó³czesnych przedsiêbiorstw jest ich grupowanie na te, które w swoich dzia³aniach wykorzystuj¹ wiedzê (knowledge intensive), i te które ca³kowicie siê na niej opieraj¹ (knowledge based).
Bardzo wa¿nym problemem wspó³czesnych organizacji jest wybór strategii wiedzy. Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce typy strategii wiedzy16:
16P. Bzowy, Nowe tendencje w zarz¹dzaniu personelem, Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s. 46–47.
– strategia biznesowa: koncentruje siê na tworzeniu, zdobywaniu, organizo- waniu, odnawianiu, dzieleniu i wykorzystywaniu wiedzy,
– strategia zarz¹dzania aktywami intelektualnymi: skupia siê na okreœlo- nych aktywach intelektualnych, np. patenty, technologie, praktyki zarz¹dzania, relacje z klientami, struktura organizacyjna,
– strategia wiedzy personalnej: koncentruje siê na odpowiedzialnoœci perso- nelu za inwestycje zwi¹zane z wiedz¹ organizacyjn¹ oraz na odnawianiu wiedzy i dzieleniu siê ni¹,
– strategia tworzenia wiedzy: skupia siê na uczeniu organizacji, badaniach i rozwoju oraz na motywowaniu pracowników do zdobywania nowej wiedzy, – strategia transferu wiedzy: koncentruje siê na systematycznym podejœciu do transferu wiedzy, tj. na pozyskiwaniu, organizowaniu, restrukturyzacji i gro- madzeniu wiedzy w celu jej dalszego rozwijania i przekazywania.
W ramach badañ prowadzonych przez autora niniejszego artyku³u zwróco- no siê do przedsiêbiorstw zorientowanych projakoœciowo, miêdzy innymi o wskazanie wyznaczników przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy. Badania prowadzone by³y w Zak³adzie Zarz¹dzania UMCS w Lublinie w 2011 roku i skierowane zosta³y do laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci. Przeprowadzono je na podstawie w³asnej ankiety badawczej, któr¹ skierowano do 56 laureatów, odpowiedzi uzyskano od 48 organizacji. Badaniem objêto wszystkich laureatów Polskiej Nagrody, którzy taki tytu³ uzyskali w latach 1995–2010.
Wstêpne wyniki badañ zaprezentowano na rys. 1.
Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e spoœród dziesiêciu wybranych wyznaczników przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy najwiêksze znaczenie przypisywano: wiedzy i kapita³owi intelektualnemu, które traktowane by³y jako dominuj¹ce zasoby organizacji, ponadto prowadzeniu badañ dostarczaj¹cych wiedzy, a tak¿e zatrudnianiu wysokiej klasy specjalistów, licznym inwestycjom w rozwój i wykorzystywanie wiedzy oraz przekonaniu, ¿e wartoœæ zasobów niematerialnych zasobów decyduje o wartoœci rynkowej organizacji.
Z przeprowadzonych badañ wynika tak¿e, ¿e w opinii badanych przed- siêbiorstw istnieje zwi¹zek pomiêdzy sprawnym, efektywnym systemem za- rz¹dzania jakoœci¹ a œwiadomoœci¹ potrzeby opracowania i wdro¿enia systemu zarz¹dzania wiedz¹.
Badani respondenci, laureaci Polskiej Nagrody Jakoœci, zapytani zostali tak¿e o korzyœci, jakich oczekuj¹ w zwi¹zku z wprowadzonym systemem zarz¹dzania wiedz¹. Wskazano na wzrost skutecznoœci organizacji, mo¿liwoœci popularyzacji w przedsiêbiorstwach najlepszych praktyk i doœwiadczeñ, wzrost lojalnoœci pracowników, lepsze kontakty z interesariuszami, mo¿liwoœæ wpro- wadzania innowacji produktowych, skrócenie czasu realizacji zadañ, tworzenie
kultury opartej na wartoœci, kszta³towanie postaw, doœwiadczeñ i umiejêtnoœci sprzyjaj¹cych poszerzaniu kompetencji i generowaniu wartoœci, wzrost we- wnêtrznej skutecznoœci decyzyjnej, wzrost produktywnoœci i zysków, pobudza- nie pracowników do bardziej efektywnego myœlenia o potencjalnych uspraw- nieniach, co umo¿liwia wprowadzenie bardziej efektywnych metod pracy, mo¿liwoœci lepszego dotarcia do wiedzy ukrytej w przedsiêbiorstwach, mo¿li- woœci obni¿ki kosztów wytwarzania oraz wzrost konkurencyjnoœci.
Efektywnoœæ organizacji jest funkcj¹ ci¹g³ego tworzenia innowacji, a nie generowania pojedynczych rozwi¹zañ radykalnych czy usprawniaj¹cych. Inno- wacje usprawniaj¹ce jednoczeœnie wykazuj¹ pozytywny wp³yw na efektywnoœæ organizacji17. Firmy oceniaj¹ poziom efektywnoœci faktycznej w stosunku do po¿¹danej. Mo¿e w zwi¹zku z tym ujawniæ siê rozbie¿noœæ, czyli luka efektyw- noœci. Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e im wiêksza luka, tym wiêkszy nacisk na badania w zakresie zarz¹dzania wiedz¹, w tym na tworzenie nowej
3,80 4,00 3,24
3,61 3,63
3,87 3,76
3,84 3,84 3,84
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 Doskonalenie i elastycznoϾ oferty rynkowej
Wiedza i kapita³ intelektualny to dominuj¹cy zasób organizacji Ci¹g³y proces doskonalenia i podkreœlanie roli jakoœci, koncentracja na procesach Przetwarzanie wiedzy w produkty bogate w wiedzê Podatnoœæ na uczenie siê, uczenie siê na b³êdach Prowadzenie badañ dostarczaj¹cych wiedzy Wytwarzanie produktów bogatych w wiedzê Zatrudnianie wysokiej klasy specjalistów Wartoœæ zasobów niematerialnych decyduje o wartoœci rynkowej organizacji Liczne inwestycje w rozwój i wykorzystanie wiedzy
Rys. 1. Wyznaczniki przedsiêbiorstwa opartego na wiedzy w ocenie badanych przedsiêbiorstw, laureatów Polskiej Nagrody Jakoœci
ród³o: opracowanie w³asne w oparciu o wyniki badañ przeprowadzonych w przedsiêbiorstwach w 2011 roku
17R. Palmer, R. Brookes, Incremental Innovation: A Case Study Analysis, „Journal of Database Management” 2002, vol 10, no 1.
wiedzy. Z opublikowanych w literaturze badañ wynika, ¿e luka efektywnoœci jest pozytywnie skorelowana z dzia³alnoœci¹ badawcz¹ (eksploracja wiedzy) i negatywnie z wdra¿aniem innowacji usprawniaj¹cych, czyli eksploatacj¹ wiedzy18.
Zakoñczenie
W warunkach nasilaj¹cych siê zmian i procesów globalizacji roœnie rola zasobów niematerialnych, w tym w sposób szczególny wiedzy. Wiedza sta³a siê podstawowym zasobem umo¿liwiaj¹cym doskonalenie zarz¹dzania w warun- kach Gospodarki Opartej na Wiedzy i spo³eczeñstwa informacyjnego. Za- rz¹dzanie wiedz¹ jest coraz czêœciej wpisywane w strategiê zarz¹dzania polskich przedsiêbiorstw, potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki badañ prowadzonych przez autora niniejszej pracy. Przedsiêbiorstwa, które realizuj¹ strategiê zarz¹dzania wiedz¹, s¹ przedsiêbiorstwami opartymi na wiedzy i odnotowuj¹ wzrost efektywnoœci dzia³ania. Zatem GOW tworzy szanse na sukces organizacji, ale jego warunkiem jest zarówno eksploracja, jak i eksploatacja wiedzy.
Bibliografia
Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: zwi¹zki czasowe i przyczynowe, [w:]
J. Kotowicz-Jawor (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PWE, Warszawa 2009.
Bzowy P., Nowe tendencje w zarz¹dzaniu personelem, Wolters Kluwer, Warszawa 2006.
Dale B. G., Cooper G. L., Willkinson A., Managing Quality & Human Resources, Blackwell, Oxford 1999.
Fazlagiæ A. J., Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006.
Feynman E. P., What do you care what other people think? Norton 1988, s. 13–14, [w:]
Polkinghorne, Poza nauk¹. Kontakt kulturowy wspó³czesnej nauki, Warszawa 1998, s. 54 za: A. J. Fazlagiæ, Zarz¹dzanie wiedz¹, Wyd. Millenium, Gniezno 2006.
Kleer J., Co to jest GOW, [w:] A. Kukliñski (red.) Gospodarka oparta na wiedzy, KBN Warszawa 2003.
Kotowicz-Jawor J., GOW – wyzwanie dla Polski, PTE, Warszawa 2009.
March J. G., Exploration and Exploitation in Organizational Learning, „Organization Science” 1991, vol. 2, no, 1.
Palmer R., Brookes R., Incremental Innovation: A Case Study Analysis Journal of Database management, 2002, vol 10, no 1.
Pichlak M., Eksploracja i eksploatacja w kontekœcie innowacyjnoœci organizacyjnej, „Eko- nomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa” 2011, nr 1.
18M. Pichlak, Eksploracja i eksploatacja w kontekœcie innowacyjnoœci organizacyjnej, „Ekono- mika i Organizacja Przedsiêbiorstwa” 2011, nr 1, s. 26–31.
Schulze A., Muehlmeier S., Balancing Exploration and Exploitation for Innovation, American Academy of Management Conference, Chicago 2009.
Skrzypek E. (red.), Etyka w biznesie, Wyd. UMCS, Lublin 2010.
Skrzypek E. (red.), Kapita³ intelektualny w organizacji. Wyd. UMCS, Lublin 2009.
Skrzypek E., Miejsce i znaczenie wiedzy w zrównowa¿onym rozwoju, [w:] J. ¯uchowski (red.) Filozofia TQM w zrównowa¿onym rozwoju, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom 2008.
Szomburg J., Bia³a Ksiêga 2003, Polska wobec Strategii Lizboñskiej, Polskie Forum Strategii Lizboñskiej, cz. I. Gdañsk–Warszawa 2003.
Trewin D., Measuring a Knowledge-based Economy and Society. An Australian Framework, Australia Bureau of Statistics, Canberra 2002.
Zalewski A., Korporacyjne bazy danych, PWE, Warszawa 2000.
Causes and conditions of knowledge-based economy
In the article, KBE (knowledge-based economy) conception, definitions and connections between KBE and processes of globalization were shown. KBE definitions pointed to relations oc- curring between exploration and exploitation of knowledge. Connections occurring between these processes and the effectiveness of the organization were explained. Chosen KBE indicators were described and their usefulness shown in the process of improving the organization. Preliminary re- sults of examinations in enterprises, the winners of the Polish Quality Award were presented.
