• Nie Znaleziono Wyników

ZALEŻNOŚĆ KONTYNGENCJI CZASU I KOSZTU W HARMONOGRAMACH BUDOWLANYCH

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "ZALEŻNOŚĆ KONTYNGENCJI CZASU I KOSZTU W HARMONOGRAMACH BUDOWLANYCH"

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

JOURNALOFCIVILENGINEERING,ENVIRONMENTANDARCHITECTURE JCEEA, t. XXXIII, z. 63 (1/I/16), styczeń-marzec 2016, s. 197-204

Mieczysław POŁOŃSKI1

ZALEŻNOŚĆ KONTYNGENCJI CZASU I KOSZTU W HARMONOGRAMACH BUDOWLANYCH

Streszczenie: Uwzględnianie buforów czasu i/lub kosztu w strukturze harmono- gramów jest coraz popularniejszą metodą zabezpieczania harmonogramów budow- lanych przed wpływem wielu czynników ryzyka występujących podczas realizacji tych obiektów. Spotykane dotychczas w literaturze rozwiązania najczęściej pozwa- lają wyznaczyć ich wielkość niezależnie jedne od drugich. Oznacza to, że wielkość buforów kosztu nie uwzględnia nakładów, jakie należy ponieść na skrócenie za- dań, które to są podstawowym założeniem metody Goldratta. W artykule wskaza- no, że kontyngencja kosztów zgromadzona w buforach powinna być uzależniona od rozmiarów skrócenia zadań, które dany bufor chroni. Zdefiniowano założenia proponowanej metody wyznaczania wielkości buforów kosztu w zależności od przyjętego terminu zakończenia całego przedsięwzięcia i wynikających z tego skróceń czasu zadań oraz opisano sposób prowadzenia obliczeń. Zaproponowana metoda wyznaczania buforów została zilustrowana i zweryfikowana na przykła- dzie dużego harmonogramu przebudowy zbiornika wodnego.

Słowa kluczowe: kontyngencja czasu, kontyngencja kosztu, analiza ryzyka, bufor czasu, bufor kosztu, harmonogram budowlany

1. Wprowadzenie

Uwzględnianie buforów czasu i/lub kosztu w strukturze harmonogramów jest coraz popularniejszą metodą zabezpieczania harmonogramów budowlanych przed wpływem wielu czynników ryzyka występujących podczas realizacji tych obiektów [3,6,8]. W literaturze można spotkać szereg różnych propozycji wyzna- czania lokalizacji, ilości i wielkości różnego rodzaju buforów w zależności od przyjętych założeń i danych, którymi dysponujemy do wykonania niezbędnych obliczeń. O ile potrzeba wyznaczania kontyngencji czasu jest raczej bezsporna, o tyle dyskusyjna jest możliwość gromadzenia zapasowych zasobów niezbęd- nych w realizacji każdego przedsięwzięcia budowlanego. Co prawda E. Goldratt wspomina w swojej książce również bufory zasobów [2], jednak ze względu na szeroki wachlarz zasobów odnawialnych i nieodnawialnych używanych w proce-

1 Mieczysław Połoński, Katedra Geoinżynierii, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa, e–mail: mieczyslaw_polonski@sggw.pl

(2)

sie budowlanym, praktyczne wyznaczenie parametrów takich buforów jest bar- dzo trudne. Trudna i kosztowna wydaje się również techniczna strona utrzymania w gotowości takich zasobów, zwłaszcza w odniesieniu do zasobów odnawial- nych. Wspomniane trudności z kontyngencją zasobów skłoniły wielu badaczy do wniosku, że drugim elementem, którego kontyngencję powinno się brać pod uwagę są środki finansowe [1,5]. W literaturze można spotkać metody wyzna- czania rezerwowych wielkości kosztów lokowanych w buforach, jednak zazwy- czaj parametry buforów czasu i buforów kosztu wyznaczane są niezależnie jedne od drugich. A przecież od dawna rozpoznane jest istnienie związku pomiędzy czasem realizacji każdego zadania i całego przedsięwzięcia budowlanego i kosz- tem ich realizacji. Skoro stworzenie buforów czasu łączy się najczęściej ze skró- ceniem wstępnie planowanych czasów poszczególnych zadań, a koszt wykonania zadań w harmonogramie zależy od ich czasu, wielkości buforów kosztu chronią- ce te zadania powinny również zależeć od przyjętych czasów zadań.

W artykule wskazano na konieczność uzależnienia kontyngencji kosztu od terminu realizacji harmonogramu i wielkości skrócenia wstępnie planowanych czasów zadań. Podano najważniejsze założenia proponowanego rozwiązania, a opi- sany sposób wyznaczania buforów czasu i kosztu został zilustrowany i zweryfiko- wany na przykładzie dużego harmonogramu przebudowy zbiornika wodnego.

2. Założenia proponowanej metody

Zaproponowany w artykule sposób wyznaczania współzależnych wielkości kontyngencji czasu i kosztów oparty jest na następujących założeniach:

• podstawą wyznaczenia wartości kontyngencji czasu i kosztu jest harmonogram sieciowy przedsięwzięcia ze zdefiniowanymi, wyjściowymi czasami i koszta- mi wszystkich zadań,

• kontyngencja czasu i kosztu wyznaczana jest dla wspólnych buforów zlokali- zowanych w strukturze sieci zależności harmonogramu,

• skrócenie czasu zadań częściowo chronione jest rezerwą czasu zgromadzoną w buforach, a częściowo służy przyspieszeniu realizacji przedsięwzięcia,

• skrócenie czasu każdego zadania poniżej czasu wyjściowego generuje dodat- kowy koszt, zależny od wielkości skrócenia,

• koszt skrócenia zadań częściowo zostanie przypisany bezpośrednio do skraca- nych zadań, a częściowo do chroniących ich buforów,

• maksymalne skrócenie każdego zadania uwarunkowane jest możliwościami technologicznymi i organizacyjnymi analizowanego przedsięwzięcia,

• obliczane koszty przedsięwzięcia powinny obejmować zarówno koszty bezpo- średnie zadań, jak i koszty pośrednie dla całego przedsięwzięcia,

• na wielkość buforów kosztu składają się dwa składniki: zabezpieczenie kosz- tów wykonania zadań wyjściowych (bez skrócenia) i kontyngencja kosztów wynikająca z założonego skrócenia czasu zadania i związanych z tym kosztów.

(3)

3. Przykład obliczeniowy

Sposób obliczenia wielkości buforów czasu i kosztów na podstawie zapro- ponowanych założeń zostanie przedstawiony na przykładzie jednopunktowego harmonogramu przebudowy zbiornika małej retencji w Małomicach wraz z in- frastrukturą towarzyszącą [7].

Ponieważ cały szczegółowy harmonogram liczył 298 zadań, w artykule przestawiono jego bardzo uproszczoną wersję, zachowując jednak podstawowe etapy robót i ich powiązania. Struktura uproszczonego harmonogramu powstała na podstawie struktury SPP harmonogramu szczegółowego, a czasy i koszty poszczególnych skomasowanych zadań zostały wyznaczone jako czasy i koszty poszczególnych zadań sumarycznych w pierwotnym harmonogramie. Dzięki temu zachowano przebieg ścieżki krytycznej i podstawowe parametry harmono- gramu wyjściowego: wstępny czas realizacji 264 dni robocze i koszt 8935177zł kosztów bezpośrednich i 1 244 760 zł kosztów pośrednich tzn. całkowity koszt wykonania obiektu to 10 179 937 zł. Zarówno harmonogram uproszczony jak i szczegółowy sporządzony był w programie MS Project. Na rysunku 1 przed- stawiono schemat sieci zależności i przebieg ścieżki krytycznej (pogrubione ramki) harmonogramu uproszczonego.

Rys.1. Schemat sieci zależności i przebieg ścieżki krytycznej (pogrubione ramki) harmonogramu z wstawionymi buforami czasu i kosztu

Fig. 1. The relationship network with the critical path (frame bolded) and with located the time of the cost buffer task

Kolejnym krokiem było ustalenie lokalizacji buforów czasu i kosztu. Zgod- nie z przyjętymi założeniami wstawione bufory są wspólne dla czasu i kosztu.

Ich lokalizację pokazano na rys. 1 oznaczonych jako sześciokątne ostroboki.

W sieci zależności wstawiono dwa bufory wspomagające na ścieżce krytycznej (BWP1 i BWP2), trzy bufory zasilające (BZ1, BZ2, BZ3) oraz bufor projektu BP będący równocześnie zadaniem kończącym całe przedsięwzięcie.

(4)

Znając lokalizację buforów oraz układ chronionych przez nie ciągów moż- liwe było wyznaczenie ich parametrów. W pierwszej kolejności skupiono się na skróceniu czasów trwania zadań i wynikających z nich wielkościach buforów czasu. Ze względu na fakt, że wyznaczony wstępnie czas realizacji obiektu wy- noszący 264 dni nie mógł być przekroczony, jedyną możliwością wstawienia buforów czasu było odpowiednie skrócenie wyjściowych czasów zadań. Ponie- waż dysponowano deterministycznymi ocenami czasu wszystkich zadań (ozna- czonych jako tB), na podstawie oceny eksperckiej, z uwzględnieniem istnieją- cych ograniczeń technologicznych i organizacyjnych, oszacowano najkrótsze możliwe czasy wszystkich zadań (oznaczono je jako tA). Zgodnie z założeniami Goldratta połowa uzyskanego skrócenie czasu każdego zadania Δt = tB - tA zosta- ła przeniesiona do bufora chroniącego dane zadanie, druga połowa umożliwiła skrócenie całego przedsięwzięcia. Nowe czasy zdań zostały wstawione do har- monogramu w programie MS Project co pozwoliło obliczyć, że możliwie naj- krótszy czas realizacji całego harmonogramu wynosi 201 dni (bez buforów cza- su), a po wstawieniu buforów czasu 234 dni.

Kolejnym krokiem było wyznaczenie kosztów kontyngencji przypisanych do ustalonych już buforów. W danych wyjściowych ustalone były koszty bezpo- średnie wykonania wszystkich zadań (kB), odpowiadające czasom tB i koszty pośrednie całego projektu (KP). Wynikały one m.in. z kosztów obsługi geode- zyjnej i geologicznej, urządzenia i obsługi placu budowy, opłat za zajmowanie terenu, płac personelu kadry kierowniczej, kosztów ubezpieczenia itp. Obliczona łączna stawka dzienna tych opłat wynosiła 4715 zł. W celu poprawnego nalicze- nia kosztów pośrednich w MS Project zdefiniowano materiał „Koszty pośred- nie” o jednostkowym koszcie użycia 4715 zł, a następnie przypisano ten zasób do zadania sumarycznego całego harmonogramu jako zużycie dzienne w ilości 1/dzień. Dzięki temu, każdego dnia trwania robót, koszty pośrednie były doda- wane automatycznie przez program do kosztów bezpośrednich zaplanowanych zadań, a ich łączna wartość zmieniała się w zależności od czasu trwania całego harmonogramu. Znając najkrótszy czas realizacji wszystkich zadań tA, na pod- stawie oceny eksperckiej wyznaczono dodatkowy koszt ΔkA, jaki należy ponieść za skrócenie czasu zadań od tB do tA. Szacując wzrost kosztu ΔkA każdego zada- nia brano głównie pod uwagę koszty bezpośrednie zasobów odnawialnych, uznając, że koszty zasobów nieodnawialnych zależą głównie od przyjętych roz- wiązań konstrukcyjno-materiałowych, a nie przyjętej organizacji pracy [4]. Wy- liczone wzrosty kosztów ΔkA dla poszczególnych zadań zostały następnie po- dzielone na dwie części. Połowę (oznaczoną KZtA) dodano do kosztów wykona- nia zadań w czasie tB, otrzymując w ten sposób koszt kA, przypisany bezpośred- nio do wykonania zadań w najkrótszym możliwym czasie tA. Łatwo zauważyć, że koszt wykonania zadań w skróconym czasie jest większy od kosztów ich realizacji w czasach bez skróceń (tabela1). Drugą część ΔkA (oznaczoną KBtA) skumulowano w buforach kosztów chroniących poszczególne zadania. W ten sposób zabezpieczono niezbędne nakłady finansowe na realizację projektu,

(5)

a z drugiej strony zabezpieczono się przed ewentualnym przeszacowaniem wzrostu kosztów spowodowanych skróceniem zadań.

Jednak jak podano w założeniach proponowanej metody całkowity koszt bufora kosztu wynika z dwóch źródeł. Pierwszy element (KtB), stanowi zabez- pieczenie kosztów wykonania zadań w podstawowym czasie bez skracania, czyli w czasie tB. W tym wypadku, ze względu na brak danych o rozkładach kosztów oraz dostateczną dokładność obliczeń [5], KtB poszczególnych zadań określono jako 10% kosztu kB. Drugim składnikiem jest opisany powyżej mechanizm za- bezpieczenia wynikającego ze wzrostu kosztu związanego ze skróceniem zadań.

Ostatecznie całkowity koszt rezerwowych nakładów finansowych BKi zgroma- dzonych w każdym buforze i wyniósł:

( )

= +

= m

j

j j

i KtB KBtA

BK

1

(1)

gdzie: BKi – wielkość bufora kosztów i,

m – liczba zadań chronionych buforem i,

KtBj – rezerwa kosztu wykonania zadania j w czasie tB,

KBtAj – rezerwa kosztu zabezpieczająca wykonanie zadania j w skróco- nym czasie tA.

Zaprojektowane skrócenie zadań w kolejnych rozważanych wariantach nie musi być równe maksymalnemu możliwemu skróceniu Δt. Może również sta- nowić tylko jego część. W takim wypadku również koszt skrócenia zadania bę- dzie stanowił tylko fragment kosztu ΔkA. W prezentowanym przykładzie przyję- to, że funkcja opisująca wzrost kosztu skrócenia zadań w zależności od wartości tego skrócenia jest prostoliniowa, co w ogólnym przypadku nie ogranicza zasto- sowania innego przebiegu tej funkcji. W celu zilustrowania możliwości wyko- nania obliczeń przy założeniu częściowego skrócenia zadań obliczono wariant, w którym przyjęto skrócenie równe połowie maksymalnego (po zaokrągleniu do pełnych dni roboczych). Czasy tak skróconych zadań oznaczono jako tC, a od- powiadające im koszty wykonania zadań po skróceniu kC. Dane o czasach i kosztach wszystkich zadań zestawiono w tabeli 1. Wyniki obliczeń wielkości buforów czasu i kosztu przy skróceniu zadań do czasu tA i tC podano w tabeli 2.

Na rys. 2 przedstawiono krzywe skumulowanych całkowitych kosztów wykona- nia obiektu w trzech rozważanych wariantach: bez skróceń zadań (tB) oraz z maksymalnym i częściowym skróceniem tA i tC.

(6)

Tabela 1. Czasy i koszty bezpośrednie zadań w przykładowym harmonogramie Table 1. Tasks time and direct cost in PLN for example schedule

Id Nazwa zadania tB

[dni]

tA

[dni]

kB

[PLN]

ΔkA

[PLN]

kA [PLN]

tC

[dni]

kC

[PLN]

Bufor chroniący 1 PRZEBUDOWA

ZBIORNIKA - SUMA 264 201 8935177 1772117 9821230 248 9405062 2 Rob. ziemne - grobla 42 32 2245573 500913 2496029 37 2370801 BWP1 3 Rob. ziemne - duży

zbiornik 78 60 683790 164644 766112 69 724951 BWP1 4 System napowietrzania 54 38 654167 139624 723979 46 689073 BZ1 5 Umocnienie strefy brzeg. 28 21 149245 29150 163820 24 157573 BZ2A 6 Wymiana rurociągu

doprowadzającego 19 15 304213 49717 329071 17 316642 BWP1 7 Stopnie nawodne drew-

niano-ziemne 12 9 14507 3142 16078 10 15554 BZ2B

8 Przewał 3 2 92931 16865 101363 2 101363 BZ2B

9 Wylot wody ze zbiornika 5 3 800 141 870 4 835 BWP1 10 Studnie przeciwpożarowe 10 7 80413 17498 89162 8 86245 BWP1 11 Pomost tech. północny 16 12 71503 12497 77751 14 74627 BWP1 12 Pomosty tech. wschodnie 25 19 170643 28871 185078 22 177860 BZ2A 13 Kładka technologiczna 45 34 535044 94783 582435 39 560893 BZ2B 14 Pochylnia technol. z

betonu zbrojonego 21 16 17511 3087 19054 18 18437 BZ1 15 Roboty elektryczne -

rozprowadzenie kabli 26 20 150619 37181 169209 23 159914 BWP1 16 Skrzynki SO I SZ i na-

powietrzanie 22 16 87234 14230 94349 19 90791 BZ2A 17 Plac technologiczny 11 8 283335 50615 308642 9 300206 BZ2B 18 Drogi technologiczne z

kostki betonowej 39 30 2331273 425718 2544132 34 2449528 BWP2 19 Przejścia technol. z kost-

ki betonowej 14 10 226473 44668 248807 12 237640 BZ3 20 Przejścia technol. o

nawierzchni żwirowej 25 19 456378 69550 491153 22 473765 BZ3 21 Szata roślinna 16 12 183789 35731 201654 14 192721 BWP2 22 Prace porządkowe 13 10 109976 18422 119187 11 116116 BP 23 Nasadzenia roślinne 16 12 85760 15070 93295 14 89527 BZ3

Tabela 2. Czasy i koszty realizacji przykładowego harmonogramu w analizowanych wariantach Table 2. Time and contingency cost in PLN for example schedule in the analyzed variants

Lp Wariant

Liczba dni robo-

czych

Koszty bezpośrednie zadań [PLN]

Bufory kosztów [PLN]

Koszty pośrednie

[PLN]

Koszt całego projektu

[PLN]

1 tB bez buforów czasu i

kosztu 264 8 935 177 0 1 244 760 10 179 937

1a tB bez buforów czasu +

bufory kosztu 264 8 935 177 893 515 1 244 760 11 073 452 2 tA z buforami czasu i kosztu 234 9 821 230 1 779 568 1 103 310 12 704 108 3 tC z buforami czasu i kosztu 248 9 405 062 1 363 400 1 169 320 11 937 782

(7)

Rys. 2. Skumulowane koszty wykonania obiektu w analizowanych wariantach (z kosztami pośred- nimi i bez)

Fig. 2. Summary curves of the budgeted costs in the analyzed variants (direct and indirect cost)

4. Posumowanie

Analizując uzyskane wyniki można zauważyć, że koszt realizacji całego obiektu uzależniony jest od terminu zakończenia robót, przy czym im krótszy jest ten termin, tym łączny koszt jest większy. Pierwotnie, przy czasie realizacji 264 dni, koszt wykonania obiektu wynosił 10 179 937 zł łącznie z kosztami pośrednimi, ale bez żadnych buforów kosztu. Chcąc zabezpieczyć realizację kosztami rezerwowymi (bez skracania czasu przedsięwzięcia) trzeba podnieść koszty o ok. 893 tys zł, co daje kwotę 11 073 452 zł. Skrócenie okresu realizacji robót do 234 dni podnosi koszty bezpośrednie (z buforami) o ok. 1 772 tys zł, ale zmniejsza koszty pośrednie (z 1 244 760 zł do 1 103 310 zł), co łącznie daje koszt wykonania obiektu 12 704 108 zł. Oznacza to, że skrócenie czasu o ok.

11,4% wymaga wzrostu kosztów o ok. 1 631 tys. zł, czyli ok. 14,7%. Przy czasie realizacji obiektu 248 dni łączny koszt wynosi 11 938 tys. zł, co oznacza odpo- wiednio skrócenie o ok. 6% i wzrost kosztu obiektu z tytułu łącznych kosztów skrócenia zadań i zmniejszenia kosztów pośrednich o ok. 7,8%.

Zaproponowana w artykule metoda wskazuje, w jaki sposób można połą- czyć wartość kontyngencji kosztów z czasem trwania robót i kontyngencją cza- su, określoną w buforach czasu. W artykule nie skupiono się na szczegółowych tech- nikach wyznaczania wielkości buforów czasu i kosztu, a jedynie wskazano na potrzebę i możliwość wzajemnego powiązania tych dwóch ważnych z punktu widzenia analizy ryzyka planowanego przedsięwzięcia parametrów.

0 2000000 4000000 6000000 8000000 10000000 12000000 14000000

0 11 22 33 44 55 66 77 88 99 110 121 132 143 154 165 176 187 198 209 220 231 242 253 264

Wariant1 Wariant1 KP Wariant2 Wariant2 KP Wariant3 Wariant3 KP

(8)

Literatura

[1] Baccarini D.: Estimating project cost contingency - a model and exploration of re- search questions, in Khosrowshahi, Farzad (ed), ARCOM 20th Annual Conference, September (2004), pp. 105-113. Heriot-Watt University, Edinburgh: Association of Researchers in Construction Management.

[2] Goldratt E.: Łańcuch krytyczny. Wyd. WERBEL, Warszawa, 2000.

[3] Kasprowicz T.: Kontyngencja przedsięwzięć budowlanych. Biuletyn Wojskowej Akademii Technicznej, Vol. 53, nr 8, 2004, s. 91-108.

[4] Marcinkowski R.: Harmonogramowanie w produkcji budowlanej, Studia z zakresu inżynierii nr 57, s. 79-118, KILiW PAN, Warszawa 2007.

[5] Połoński M.: Budżetowanie przedsięwzięć budowlanych z uwzględnieniem buforów czasu i kosztu, Budownictwo i Architektura, 13(4), 2014, s. 389-398.

[6] Połoński M., Pruszyński K.: Lokalizacja buforów czasu w metodzie łańcucha kry- tycznego w harmonogramach robót budowlanych (cz. I) - podstawy teoretyczne, Przegląd Budowlany, No. 2, 2008, 45-49.

[7] Rosińska A.: Projekt technologiczno – organizacyjny wykonania zbiornika retencyj- nego w Małomicach z elementami ryzyka czasu i kosztu, praca magisterska,. SGGW, 2014.

[8] Steyn H.: An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling, International Journal of Project Management, Vol. 19, 2000, pp. 363-369.

RELATIONSHIP BETWEEN TIME CONTINGENCY AND COST CONTINGENCY IN CONSTRUCTION SCHEDULES

S u m m a r y

Considering time and/or cost buffers in the structures of CPM schedules is becoming a more and more popular method of protecting construction schedules against numerous risk factors oc- curring during object accomplishment. So far, solutions offered by published reports usually allow for determining their magnitude independently from each other. This means that the cost buffers do not include the costs required for shortening of tasks, which are the basic assumption of the Goldratt method. The paper shows that the cost contingency amassed in the buffers should depend on the shortening dimensions of tasks protected by a given buffer. The assumptions of the pro- posed method for determining the magnitude of cost buffers depending on the assumed completion time of the object accomplishment and the resulting time shortenings for the tasks are presented and discussed, and the calculation procedure is described. The proposed method of buffer determi- nation is illustrated and verified based on a large schedule of a water reservoir reconstruction.

Keywords: time contingency, cost contingency, risk analysis, time buffers, cost buffers, construc- tion schedule

Przesłano do redakcji: 07.06.2016 r.

Przyjęto do druku: 30.06.2016 r.

DOI: 10.7862/rb.2016.23

Cytaty

Powiązane dokumenty

To consider this perspective, in which liberty means the capacity for independent action, would imply that for Hobbes’s model of the modern State of liberty, itself based on

But one may also argue that the Church resisted on philosophical grounds, from accepting a certain understanding of natural laws, an understanding also present in Thomism, which

Konstytucje pisane pojawiają się w ramach praktyk liberalnych: „Idea ustaw zasadniczych (konstytucji) państw liberalnych nawią- zywała do konceptu umowy społecznej (konstytucje

Konsekwencją niedopasowania transfe- rowanych instytucji zewnętrznych oraz uwarunkowań wewnętrz- nych jest więc: (1) powierzchowność i słabość instytucjonalizacji

O ile w badanym okresie analizowane wydatki gospodarstw domowych na cele kulturalne wzrastały zarówno w ujęciu realnym, jak i nominalnym przy jed- noczesnym spadku stopy bezrobocia,

D’abord, lorsque le mandat de protection future est trop limité pour protéger suffisamment les intérêts personnels ou patrimoniaux de la personne, le juge

Konstytucja RP w art. 73 zapewnia każdemu wolność prowadzenia badań na- ukowych oraz ogłaszania ich wyników. O ile działalność naukowo-badawcza, która nie niesie ze sobą

Był, jak zwykle, pogodny, uśm iechnięty, mówił spokojnie o konieczności dokończenia swojej p racy doktorskiej, ale — równocze­ śnie był już śm iertelnie