Zasób dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej i sposoby jego ochrony

(1)

Historyczne

uwarunkowania wsi opolskiej

The historical conditioning of the Opole village

Historyczne ukäady ruralistycz- ne Opolszczyzny majñce poczñtki swego osadnictwa w Ĉredniowieczu do dnia dzisiejszego zachowaäy siö czösto w niezmienionej formie – tj.

nie rozpadäy siö w ostatnim stuleciu w chaotycznñ zabudowö. Na tych terenach przewaĔajñ osadzone na pra- wie niemieckim ulicówki i owalnice.

Na urodzajnych obszarach na lewym brzegu Odry wiökszoĈè stanowiñ owalnice (wsie nyskie, grodkowskie, gäubczyckie, prudnickie, kozielskie).

Natomiast na prawym brzegu Odry przewaĔajñ ulicówki (ryc. 1). Inny typ starszego budownictwa w postaci leĈno -äanowych äaþcuchówek, wy- stöpuje miödzy Nysñ a Prudnikiem i na prawym brzegu Odry w kilku wiökszych skupiskach w kluczbor- skim [Gäadyszowa 1978]. Dla tego

obszaru charakterystyczne sñ takĔe typy wsi powstaäe w wyniku akcji kolonizacyjnych, majñcych na celu zasiedlanie kompleksów leĈnych na terenach nieurodzajnych. Odzna- czajñ siö one regularnym ukäadem, zazwyczaj prostolinijnym, do nich naleĔñ m.in. kolonie fryderycjaþskie.

Kolonizacja ta rozpoczöäa sie okoäo poäowy XVIII wieku. Najsilniej ob- jöäa kompleksy leĈne Opolszczyzny pomiödzy Maäñ Panwiñ a Stobrawñ, tak, Ĕe na terenie piöciu powiatów (opolski, oleski, kluczborski, na- mysäowski, sycowski¹) do 1783 r.

wykazano istnienie 103 kolonii na 159 powstaäych. Natomiast na urodzajnych, gösto zasiedlonych od Ĉredniowiecza ziemiach poäoĔo- nych po lewej stronie Odry, kolonii powstaäo bardzo maäo: powiat brze- ski – 5, gäubczycki – 3, prudnicki – 2 [Gäadyszowa 1978]. OczywiĈcie nie sñ to jedyne typy wsi wystöpujñcych w tym regionie, choè z pewnoĈciñ najpopularniejsze, poza tym warto zwróciè uwagö na okolnice (Pokój), wielodroĔnice (Jemielnica) czy wsie folwarczne [Solisz 2009].

Z a só b d zi ed zi ct w a ku ltu ro w eg o w si o p o ls ki ej i s p o so b y j eg o o ch ro ny Iw o na S o lis z

The Cultural

Heritage Resource of the Opole Village and Methods for Its Protection

Ryc. 1. Zäotogäowice – ukäad wsi typu ulicówka. Messtischblatt z 1936 r., arkusz nr 5470, Ēródäo: http://mapy.amzp.pl/

Fig. 1. Zäotogäowice – linear village structure, Messtischblatt, 1936, sheet no

(2)

Szczególny wpäyw na dzisiejszy wyglñd wsi opolskiej miaäy pruskie zarzñdzenia i przepisy budowlane pochodzñce juĔ z XVIII wieku, do których w pierwszej kolejnoĈci naleĔy zaliczyè ograniczanie w wy- korzystywaniu drewna dla celów budowlanych. W II poäowie XVIII w.

i w I poäowie XIX wieku, wydano w tej sprawie kilkadziesiñt zarzñ- dzeþ. W sumie okoäo poäowy XIX wieku ruch budowlany wzmaga siö na caäym ćlñsku, a szczególnie we wsiach poäoĔonych na obszarach urodzajnych [Helmigk 1937]. Typo- wñ dla tego obszaru zagrodö opisaä Lucjan Malinowski, odbywajñcy wödrówkö po Górnym ćlñsku w 1869 roku: „Zagroda skäada siö z domu mieszkalnego, stodoäy i obory dla dobytku. Budowle te zwykle rozäo- Ĕone sñ w sposób nastöpujñcy. Caäñ zagrodö otacza päot, Ĉrodek zajmuje obszerne podwórze prostokñtne poäñczone z ulicñ wrotami i furtkñ.

Z jednej strony tego podwórza stoi dom mieszkalny, najczöĈciej szczy- tem do ulicy, a frontem do podwórza zwrócony. Naprzeciw domu stoi obo- ra z róĔnymi przystawkami, a wgäöbi podwórza stodoäa. Za stodoäñ rozciñ- ga siö ogród owocowy i warzywny;

dalej pole” [Malinowski 1877]. Ten typ rozplanowania zagrody przetrwaä najlepiej na OpolszczyĒnie, dopiero w II poäowie XIX wieku pojawia siö usytuowanie budynku mieszkalnego Ĉcianñ licowñ. Elementem charakterystycznym, poza szczytowym ukäadem domu w stosunku do drogi (ryc. 2) byä teĔ zwyczaj wydzielania

wycugów – odröbnych pomiesz- czeþ mieszkalnych dla rodziców, dodatkowo u zamoĔnych chäopów znajdowaä siö spichlerz, najczöĈciej umieszczany naprzeciw domu [Gäa- dyszowa 1978].

Odnoszñc siö natomiast do cha- rakterystyki zabudowy i stosowanych materiaäów, to zauwaĔalne sñ róĔnice wynikajñce z naturalnych i historycznych uwarunkowaþ regionu:

w dorzeczu prawego brzegu Odry doĈè däugo utrzymywaäy siö drewniane chaäupy wieþcowe. Obok nich budowane byäy domy o konstrukcji szkieletowej, szczególnie w zakäada- nych koloniach powiatu opolskiego

i kozielskiego. Natomiast na terenie lewego brzegu Odry wystöpowaäo budownictwo szkieletowe i murowane. Przy czym domy murowane powiatu brzeskiego, nyskiego, prud- nickiego i gäubczyckiego charakte- ryzowaäy siö wyjñtkowo starannym wykonaniem [Gäadyszowa 1978].

Bardzo czösto byäy to domy piötrowe, o wysokich walorach architektonicz- nych (ryc. 3). NaleĔy pamiötaè, Ĕe na tych terenach juĔ od XVIII wieku roz- wijaäo siö budownictwo frankoþskie z charakterystycznym typem zagrody zamykanej bramñ o reprezentacyj- nych i bogatych formach elewacji szczytowych.

Ryc. 2. Klisino – przykäad charakterystycznej zabudowy wsi opolskiej (fot. I. Solisz) Fig. 2. Klisino – an example of characteristic

Opole Region village complex (photo by I. Solisz)

Ryc. 3. Zäotogäowice – przykäad dekoracji architektonicznej budynku mieszkalnego (fot. I. Solisz) Fig. 3. Zäotogäowice – an example of architectonic decoration of a residential building (photo by I. Solisz)

(3)

Do dnia dzisiejszego zachowa- äy siö na OpolszczyĒnie przykäady niezwykle róĔnorodnych form detalu architektonicznego, zdobiñcego gäównie budynki mieszkalne. RóĔ- norodne elementy zdobnicze deko- rujñce szczyty budynków w formie obramieþ okiennych, naczóäków, gzymsów, plakiet z motywami ro- Ĉlinnymi i geometrycznymi, a takĔe symboli religijnych czy wnök na figury Ĉwiötych. Motywy dekoracyj- ne odnajdziemy takĔe na dachach (dekoracyjnie ukäadana dachówka w róĔnych kolorach). W mniejszym zakresie przetrwaäa historyczna stolarka okienna i drzwiowa, czy tra- dycyjne drewniane ganki chroniñce wejĈcia do budynków mieszkalnych zwane na ćlñsku laubami, choè ist- niejñce jeszcze obecnie przykäady obrazujñ ogromne bogactwo form i zamiäowanie wäaĈcicieli do wy- róĔniania estetycznego wäasnych zagród, jak teĔ eksponowania swojej zamoĔnoĈci.

Podstawy prawne i ich odzwierciedlenie w ochronie wsi opolskiej

The legal bases and their reflection in the protection of the Opole village

Normy i zasady dotyczñce ochrony zabytków okreĈla Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, obowiñzujñca od lipca

2003 roku. Miödzy innymi ustawa precyzuje pojöcia zwiñzane z dzie- dzictwem kulturowym wsi, przede wszystkim dotyczñce historycznego ukäadu ruralistycznego i krajobrazu kulturowego². Natomiast to w jaki sposób poszczególne zabytki sñ chronione, wynika przede wszystkim z ustawowych form ochrony. Sñ to:

wpis do rejestru zabytków, ustale- nia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego³, uznanie za pomnik historii, utworze- nie parku kulturowego.

NaleĔy podkreĈliè, Ĕe w zasadzie podstawowym instrumentem ochronnym jest wpis do rejestru zabytków – pozostaäe formy ochrony konserwatorskiej sñ w niewielkim lub wröcz w Ĕadnym stopniu niewy- korzystywane. Na OpolszczyĒnie nie ma bowiem ani jednego parku kulturowego i sñ dwa pomniki historii – komponowany krajobraz kulturowo -przyrodniczy Góra ćw.

Anny oraz zespóä fary w Nysie. Wpis do rejestru jest jedynñ pozostajñcñ w dyspozycji wojewódzkiego konserwatora zabytków formñ ochrony,

uchwalenie planu miejscowego oraz powoäanie parku kulturowego pozostaje w kompetencjach gminy, zaĈ pomniki historii w drodze rozpo- rzñdzenia ustanawia Prezydent RP.

W przypadku ukäadów ruralistycznych na terenie Opolszczyzny wpis do rejestru zabytków byä do tej pory stosowany sporadycznie:

na 1025 wsi soäeckich cztery wsie zostaäy wpisane do rejestru. Dla porównania na 35 miast – 25 ukäa- dów urbanistycznych jest wpisanych do rejestru zabytków. Do rejestru zabytków wpisano wsie Grobniki, Jemielnicö, Pilszcz, ćcinawö Nyskñ, choè w zasadzie trzy decyzje dotyczñ ukäadów ruralistycznych, gdyĔ wpis do rejestru ćcinawy obejmuje dawnñ osadö targowñ o ukäadzie charakterystycznym dla maäego miasteczka, a nie wsi.

NaleĔy teĔ podkreĈliè, Ĕe mimo objöcia wpisem do rejestru zabyt- ków wsi, nie podejmowano w nich Ĕadnych szczególnych dziaäaþ kon- serwatorskich. To, co jest znamienne i charakterystyczne to fakt, Ĕe w za- sobach archiwum Wojewódzkiego

Ryc. 4. Pilszcz – stan zachowania jednej z zagród, fot. G. Naumowicz, ze zbiorów WUOZ w Opolu Fig. 4. Pilszcz – a state of preservation of one of the farms, G. Naumowicz photographer, from the collection of the Department of Monuments Preservation (WUOZ) in Opole

(4)

Urzödu Ochrony Zabytków w Opolu brak byäo do roku 2009 materiaäów dotyczñcych wyĔej wymienionych obszarów, tylko w przypadku ćcina- wy powstaäo studium z wytyczny- mi konserwatorskimi⁴. Dodatkowñ trudnoĈciñ w ochronie zasobów sñ same wpisy do rejestrów, dokonane w latach 50. i 60. XX w. w duĔym stopniu nieprecyzyjne, nie majñce Ĕadnych zaäñczników graficznych w decyzjach tych opis ogranicza siö do lakonicznych stwierdzeþ typu:

„Zabudowania zgrupowane wzdäuĔ dwóch równolegäych ulic, miödzy którymi strumieþ. Zabudowa pochodzi z koþca XVIII i poczñtku XIX w.”⁵

Wpis do rejestru nie uchroniä teĔ tych wsi, za wyjñtkiem Jemielni- cy, przed procesem postöpujñcego opuszczania, przeksztaäcania i li- kwidowania historycznej, niezwykle bogatej i cennej zabudowy, co

szczególnie dotyczy Pilszcza, który juĔ w momencie wpisywania do rejestru byä w znacznej mierze zde- gradowany, a kolejne lata przyniosäy dalsze straty zasobów (ryc. 4). Z wsi objötych wpisem do rejestru najlepiej zachowany ukäad przestrzenny ma Jemielnica (ryc. 5), choè i tu prze- ksztaäcenia zwiñzane z modernizacjñ spowodowaäy utratö wartoĈci zabytkowych poszczególnych budynków (likwidacja detalu architektonicznego, przeksztaäcenia otworów wraz z wymianñ stolarki).

Jeszcze trudniejszym zadaniem pozostaje ochrona zabytków wcho- dzñcych w skäad gminnych ewidencji zabytków – jest to bowiem bardzo szeroki zbiór wszystkich budynków, a takĔe obszarów o wartoĈciach zabytkowych, które przez wiele lat pozbawione byäy ochrony ze wzglö- du na brak w gminach miejscowych planów zagospodarowania prze-

strzennego. Co prawda od czerwca 2010 r. zmieniäy siö w tym zakresie przepisy i tego typu obiekty podle- gajñ czöĈciowej ochronie konserwatorskiej, m.in. poprzez obowiñzek uzgadniania robót budowlanych objötych obowiñzkiem uzyskania po- zwolenia na budowö bñdĒ rozbiórek z konserwatorem, niemniej w przypadku samowolnych przeksztaäceþ budynków w zasadzie brak jest moĔliwoĈci prawnych umoĔliwiajñ- cych wyegzekwowanie robót, które doprowadzñ obiekt czy teĔ obszar do wäaĈciwego stanu (ryc. 6, 7).

Ryc. 5. Jemielnica – czytelny ukäad historycznej zabudowy z widocznymi przeksztaäceniami elewacji frontowych, fot. J. Sawiþski, ze zbiorów WUOZ w Opolu

Fig. 5. Jemielnica – legible historic village structure with visible transformations of the front elevation, J. Säawiþski photographer, from the collection of the Department of Monuments Preservation (WUOZ) in Opole

Ryc. 6, 7. Ligota Woäczyþska – stan budynku przed i po pracach remontowych, obiekt ujöty w ewidencji zabytków, 6 – ze zbiorów WUOZ w Opolu, 7 – fot. I. Solisz

Fig. 6, 7. Ligota Woäczyþska – a state of a building before and after renovation, an object in the monuments inventory, 6 – from the collection of the Department of

(5)

Dzia³ania instytucji i organizacji na rzecz wsi opolskiej

Activities of the institutions and organizations for the Opole village

Na terenie województwa opolskiego podejmowane byäy od lat 90.

XX w. próby wypracowania wytycznych do zachowania i wyekspono- wania wartoĈci kulturowych wsi.

Z jednej strony powstawaäy materiaäy pomocnicze dla specjalistów, na przykäad wydany w 1998 r. poradnik pt. „Architektoniczne ksztaätowanie krajobrazu ziemi opolskiej”⁶, z dru- giej zaĈ poszczególne instytucje czy teĔ uczelnie podejmowaäy i realizo- waäy odröbne projekty poĈwiecone tej tematyce⁷. Rozpoczöto realizacjö Ĉwietnie dziaäajñcego Programu Od- nowy Wsi Województwa Opolskiego w jego ramach od lat realizowane sñ m.in. konkursy „Piökna WieĈ Opolska”, które przyczyniajñ siö do powszechnego zaangaĔowania mieszkaþców w inicjatywy na rzecz poprawy infrastruktury spoäecznej i przede wszystkim estetyki wsi.

ZaangaĔowanie samorzñdów gmin i mieszkaþców coraz czöĈciej prze- käada siö na realizacjö ciekawych projektów w ramach Lokalnych Grup Dziaäania (np. dziaäalnoĈè LGD – Brzeskiej Wsi Historycznej). Na OpolszczyĒnie podjöto równieĔ pró- by zachöcenia mieszkaþców wsi do

budowy nowych obiektów inspiro- wanych tradycyjnym budownictwem regionu. W ramach tych dziaäaþ Stowarzyszenie Opolski Dom wy- braäo w konkursie tzw. opolski dom – propozycjö äñczñcñ wspóäczesnñ stylistykö z historycznym sposobem ksztaätowania zabudowy⁸. Ogromne zasäugi popularyzacji dziedzictwa i jego utrwalania ma oczywiĈcie in- stytucja do tego w sposób szczególny powoäana – Muzeum Wsi Opolskiej, które od 50 lat zajmuje siö dziedzic- twem materialnym i niematerialnym wsi opolskiej.

Zespó³ do spraw zachowania dziedzictwa kulturowego wsi i ochrony wiejskiego krajobrazu

Team for the conservation of cultural heritage of village and protection of the rural landscape

Od roku 2008 trwajñ prace zespoäu, którego celem jest zwe- ryfikowanie zasobów dziedzictwa kulturowego Opolszczyzny. W skäad zespoäu wchodzñ przedstawiciele wojewódzkiej administracji rzñdowej i samorzñdowej, Narodowego Insty- tutu Dziedzictwa OT. w Opolu, mu-

zeum oraz przedstawiciele uczelni zajmujñcych siö tñ tematykñ (ryc. 8).

Cele zespoäu ds. zachowania dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej zostaäy okreĈlone nastöpujñco:

1. Zachowanie szczególnie cennych wiejskich wartoĈci kulturowych:

zarówno ukäadów ruralistycznych, jak i poszczególnych ze- spoäów czy zagród: weryfikacja zasobów, wartoĈciowanie, wybór najefektywniejszej formy ochrony, okreĈlenie niezbödnych do wykonania dziaäaþ doraĒnie chro- niñcych wartoĈci danego ukäadu ruralistycznego, obejmowanie ochronñ prawnñ wytypowanych zespoäów.

2. Wypracowanie szczegóäowych zasad ochrony wiejskiego dziedzictwa Opolszczyzny, zwäasz- cza w kontekĈcie zachowania lokalnego krajobrazu oraz regionalnego stylu form architektonicz- nych w formie wytycznych do:

a) miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, b) programów opieki nad zabytkami.

3. Wspieranie dziaäaþ samorzñdów i lokalnych spoäecznoĈci majñ- cych na celu podniesienie rangi obiektów i zespoäów zabytkowych:

a) dziaäania na rzecz tworzenia parków kulturowych.

W ramach wyznaczonych ce- lów przyjöto nastöpujñcy program dziaäaþ:

1. Rozpoznanie dorobku instytucji zajmujñcych siö problematykñ.

(6)

2. Zbadanie zabytkowego zasobu wsi opolskiej w terenie.

3. Dokumentacja i waloryzacja tego zasobu.

4. Propozycje dziaäaþ ochronnych.

5. Aktywizacja spoäecznoĈci lokal- nej, dziaäania edukacyjne (przy wykorzystaniu dziaäajñcych pro- gramów odnowy wsi i Leader).

Powoäany zespóä w pierwszej kolejnoĈci podjñä prace nad weryfika- cjñ zasobów i ich wartoĈciowaniem;

w ramach wstöpnej oceny wytypo- wano ok. 120 wsi, posiadajñcych zdaniem czäonków zespoäu szcze- gólnie cenne elementy. Dla potrzeb tej weryfikacji, zostaäa opracowana

tabela zbiorcza oraz ankieta, która umoĔliwiäa zebranie niezbödnych danych. Przygotowano formularz

„Zestawienie wsi województwa opolskiego o wysokich walorach zabudowy i uksztaätowania przestrzennego wymagajñcych ochrony”, bödñcy rozbudowanym zbiorem danych, zawierajñcym informacje w siedmiu zakresach tematycznych.

I. Dane ogólne.

II. Historyczny ukäad przestrzenny.

III. Historyczne obiekty i zespoäy architektoniczne.

IV. Elementy regionalnego stylu architektonicznego.

V. WartoĈci przyrodnicze.

VI. WartoĈci krajobrazowe.

VII. Pozostaäe np. wpisy do rejestru zabytków, lokalne tradycje itp.

PowyĔsze ujöcie pozwoliäo na ustalenie zasobu kulturowego wsi w peänym zakresie uksztaätowania przestrzennego i walorów substancji materialnej, powiñzaþ z otoczeniem i aspektów Ĉrodowiskowych. W ten sposób udaäo siö odejĈè od praktyki dostrzegania we wsiach jedynie poje- dynczych (zabytkowych) elementów, niejako wypreparowanych z sze- rokiego kontekstu przestrzennego, krajobrazowego i Ĉrodowiskowego.

Tak skonstruowane ankiety in- wentaryzacyjne dla poszczególnych wsi zostaäy wypeänione przez pra- cowników Wojewódzkiego Urzödu Ochrony Zabytków, ROBiDZ w Opo- lu, Muzeum Wsi Opolskiej oraz innych urzödów i wolontariuszy, na podstawie wyjazdu terenowego i dokumentacji fotograficznej.

Poszczególnym elementom ustalonym i odnotowanym w for- mularzu przypisano okreĈlonñ licz- bö punktów odzwierciedlajñcñ ich wartoĈè. NajwyĔej punktowano historyczny ukäad przestrzenny, oceniany pod wzglödem „czystoĈci”

zachowania pierwotnego ukäadu i unikatowoĈci (max. 5 punktów) oraz konstrukcjö przestrzeni i schemat organizacji zabudowy poszczególnych zagród (5 punktów za kaĔdy element). Elementom regionalnego stylu architektonicznego przyznawano po 3 punkty (za kaĔdy element). Za pozostaäe elementy zidentyfikowane w ukäadzie przestrzennym przypisano po 1 punkcie (za element) (ryc. 9).

Ryc. 8. Skäad zespoäu ds. zachowania dziedzictwa kulturowego wsi, opracowanie wäasne Fig. 8. A list of members of the team dealing with preservation of the cultural rural heritage, self -reported data

(7)

Kolejnñ fazñ badaþ byäa weryfikacja iloĈciowych wyników pierw- szego etapu w formie jakoĈciowej oceny wartoĈci historycznego ukäadu poszczególnych wsi. Skoncentrowa- no siö przy tym na ogólnym wraĔe- niu, a nastöpnie czytelnoĈci ukäadu, cechach charakterystycznych lub typowych – w miarö moĔliwoĈci okreĈlano wyróĔniki. Obserwowano równieĔ stopieþ zachowania i prze- ksztaäceþ historycznych elementów, a takĔe kierunki przeksztaäceþ.

W ten sposób na wyraĔonñ sumñ punktów ocenö iloĈciowñ naäoĔono ocenö jakoĈciowñ. Wsie podzielono nastöpujñco:

o wartoĈciach wybitnych (wy- róĔniajñcych siö pod wzglödem kompletnoĈci zachowania i ory-

ginalnoĈci ogólnego ukäadu przestrzennego, znacznego stopnia zachowania ukäadu zabudowaþ w obröbie zagród, zabudowy, detalu),

o wartoĈciach bardzo wysokich (znaczny stopieþ czytelnoĈci i zachowania ogólnego ukäadu przestrzennego, zabudowy, detalu), o wartoĈciach wysokich (zacho-

wany w znacznym stopniu ogólny ukäad przestrzenny, zabudowy za- grodowej, pojedyncze elementy), o wartoĈciach dobrych (czytelny

ogólny ukäad przestrzenny, za- chowane pojedyncze obiekty architektoniczne i elementy detalu), o wartoĈciach umiarkowanych

(znaczne przeksztaäcenia w ob- röbie ukäadu i zabudowy).

Problem skali (wielkoĈci obszaru), na którym zachowaäy siö wartoĈci godne ochrony rozwiñzano, dzielñc miejscowoĈci na trzy grupy:

A – miejscowoĈè z zachowanym w peäni, bñdĒ w duĔej czöĈci, historycznym ukäadem przestrzennym;

B – miejscowoĈè ze spójnym/jed- nolitym fragmentem historycznego ukäadu przestrzennego;

C – miejscowoĈè z pojedynczym obiektem architektonicznym, pojedynczymi cechami i wyróĔ- nikami.

W grupach A i B oceniana byäa organizacja przestrzeni (wspólnej), organizacja w obröbie poszczegól- nych zagród (przestrzeþ prywatna), obecnoĈè obiektów o specjalnych funkcjach (koĈcióä, folwark, mäyn itp.), wystöpujñce zespoäowo walory zabudowy. W grupie C natomiast honorowana byäa obecnoĈè ele- mentów nie tworzñcych wiökszych ukäadów, jednak zasäugujñcych na wyróĔnienie/podkreĈlenie ich istnie- nia (ciekawe pojedyncze budynki mieszkalne i gospodarcze, dawne typy konstrukcji, drewniane ganki, szczyty, dachy, goäöbniki, kapliczki, piece, päoty itd.) (ryc. 10).

W tej fazie prac zespoäu usta- lono, Ĕe lista wsi o istotnych warto- Ĉciach zasobu kulturowego obejmuje 108 pozycji i nadal wymaga uzupeä- nieþ [Saäyga -Rzoþca 2010].

Dziöki zgromadzonemu mate- riaäowi scharakteryzowano wartoĈci zasobów kulturowych wsi opolskich w siedmiu kategoriach wyznaczo- Ryc. 9. WartoĈciowanie zasobów, opracowanie A. Saäyga -Rzoþca

Fig. 9. Resources valuing, elaboration by A. Saäyga -Rzoþca

(8)

nych jako wiodñce obszary proble- mowe w ankietach a takĔe okreĈlono zagroĔenia dla stanu zachowania zasobu kulturowego wsi.

W zakresie ukäadu przestrzennego poszczególnych miejscowoĈci zachowaäo siö wiele fragmentów o duĔej czytelnoĈci. ZagroĔenia pojawiajñ siö wraz z przebudowñ historycznych obiektów lub budowñ nowych. Zanik tradycyjnych zasad

ksztaätowania przestrzeni dotyczy w szczególnoĈci nowych terenów rozrastajñcych siö miejscowoĈci.

Zarówno podziaä terenu, jak rów- nieĔ sposób lokalizacji zabudowy w niewielkim stopniu nawiñzujñ do charakteru regionalnego.

Podobnie jak dawniej organi- zacjö zagrody ksztaätujñ potrzeby gospodarstwa i praktyczne ich za- spokojenie. Wraz ze zmieniajñcym

siö profilem dziaäalnoĈci lub ze zmia- nami technologicznymi nastöpuje modyfikacja zagrody. Prowadzone modernizacje najczöĈciej znieksztaä- cajñ proporcje i wzajemne relacje sñsiadujñcych obiektów, zacierajñ klasyczne podziaäy elewacji, elimi- nujñc detal wskazujñcy na przyna- leĔnoĈè regionalnñ i autentycznoĈè.

RównoczeĈnie istnieje tenden- cja do eliminowania tradycyjnej roĈlinnoĈci. Mimo istniejñcych, licznych przykäadów prawidäowego ksztaätowania przestrzeni ogrodowej, wspóäczesna stylistyka ksztaätowa- nia przestrzeni ogrodowej wokóä zabudowaþ wiejskich prowadzi do redukcji walorów estetycznych pod pretekstem äatwoĈci pielögnacji (ro- ĈlinnoĈè wieloletnia, zimozielona) oraz funkcji przesäaniajñcych.

RównieĔ dziaäania w obröbie wiejskiej przestrzeni publicznej sñ ukierunkowane na zmianö jej tradycyjnego charakteru na rzecz realizacji o charakterze miejskim, zunifikowanym. Place w centrum, niegdyĈ tötniñce „Ĕyciem” wspólno- ty, säuĔñce organizowaniu targów, spotkaþ, zamieniane sñ na skwery o funkcjach jedynie estetycznych, bez infrastruktury umoĔliwiajñcej wszechstronne wykorzystanie.

W kontekĈcie wartoĈci krajo- brazowych najwiökszñ stratö stanowi likwidacja stodóä oraz zanik sadów i wyraĒnych podziaäów pól za nimi.

Problemów dostarczajñ nowe obiekty konkurujñce z historycznymi domi- nantami, ustawiane w zakresie osi widokowych lub umieszczane na Ryc. 10. Przykäad klasyfikacji wsi z podziaäem na gminy i powiaty,

opracowanie A. Saäyga -Rzoþca

Fig. 10. An example of village classification with the division into communities and countries, elaboration by A. Saäyga -Rzoþca

(9)

tle wartoĈciowych elementów np.

maszty telekomunikacyjne, silosy, hale przemysäowe obserwowane z tras komunikacyjnych, punktów widokowych, tablice reklamowe na budynkach, ogrodzeniach, w pasie drogowym [Saäyga -Rzoþca 2010].

Biorñc pod uwagö stan zachowania oraz zdiagnozowane zagro- Ĕenia dla zasobów zostaäy opracowane rekomendacje dotyczñce form ochrony dla wsi o wartoĈciach wybitnych i bardzo wysokich, a takĔe okreĈlono przykäadowe zadania dla poszczególnych instytucji w zakresie podejmowanych dziaäaþ.

Opolski Wojewódzki Konser- wator Zabytków:

Obszarowe wpisy do rejestru zabytków,

Wnioski do mpzp,

Wnioski do programów opieki nad zabytkami,

Opracowania studialne.

Urzñd Marszaäkowski Woje- wództwa Opolskiego:

Program opieki nad zabytkami województwa opolskiego, Plan zagospodarowania prze-

strzennego województwa, Upowszechnianie regionalnych

form budownictwa,

Aktywizacja spoäecznoĈci lokalnych.

Samorzñd Gminny:

Programy opieki nad zabytkami, Miejscowe plany zagospodarowa-

nia przestrzennego,

Pomniki historii i parki kulturowe, Wspóäpraca ze spoäecznoĈciami

lokalnymi.

Instytucje naukowe:

Prace badawcze, Opracowania studialne.

W ramach powyĔej opraco- wanych rekomendacji trwajñ juĔ okreĈlone dziaäania, przy wsparciu konserwatora Gmina Jemielnica zäo- Ĕyäa wniosek o wpisanie wsi wraz z zespoäem pocysterskim na listö Po- mników Historii, Opolski Wojewódz- ki Konserwator Zabytków w ramach posiadanych Ĉrodków finansowych zleciä opracowanie w latach 2010 i 2011 studiów historyczno-konser- watorskich dla nastöpujñcych wsi:

Jemielnicy, Strzeleczek, Zäotogäowic, Starego Paczkowa (ryc. 11) i Pilsz- cza. JednoczeĈnie ze wzglödu na zagroĔenia inwestycyjne (planowane fermy wiatrowe) na obszarze gminy Paczków, na zlecenie OWKZ opracowane zostaäo przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Stu- dium krajobrazu kulturowego gminy Paczków.

Oprócz tego, wnioski z prac zespoäu zostaäy ujöte w planie zagospodarowania przestrzennego wo- jewództwa opolskiego – okreĈlono szczegóäowo wytyczne do ochrony historycznych ukäadów przestrzen-

nych, ze wskazaniem ukäadów ruralistycznych proponowanych do objö- cia szczególnñ ochronñ⁹. Jednocze- Ĉnie w zwiñzku z opracowywaniem Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2012–2014 ujöto w ramach Priorytetu II Odno- wö wsi w kontekĈcie poprawy stanu zachowania krajobrazu i dziedzictwa regionalnego¹⁰. Dodatkowo w zwiñz- ku z nowelizacjñ ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w 2010 r. w wojewódzkiej ewidencji zabytków województwa opolskiego ujöto ponad 100 miejscowoĈci, wy- kazy poszczególnych miejscowoĈci zostaäy przesäane do poszczególnych gmin w celu ujöcia ich w gminnych ewidencjach zabytków.

OWKZ wäñcza siö takĔe w dzia- äania edukacyjne realizowane na rzecz wspólnot lokalnych, w roku 2010 zostaäy przeprowadzone szko- lenia dla liderów Lokalnych Grup Dziaäania, organizowane sñ równieĔ konferencje dla urzödów i instytucji, oraz powstajñ opracowania prezen- tujñce dziedzictwo kulturowe wsi opolskiej¹¹. Rozwijane sñ kolejne programy regionalne do których m.in. zaliczyè moĔna akcjö „Opol- ska WieĈ PrzyszäoĈci” – majñcñ na celu specjalizacjö i kooperacjö sie- ciowñ, której celem jest tworzenie wsi tematycznych, specjalizujñcych siö (m.in. przedsiöwziöcia ksztaätu- jñce przestrzeþ publicznñ, budujñce specyfikö wsi). W tym obszarze nie- zbödne jest wiöc zwrócenie uwagi wäaĈnie na wartoĈci kulturowe, jako te, które mogñ byè wyznacznikiem Ryc. 11. Stary Paczków – wieĈ o wartoĈciach

wybitnych, Ēródäo: www.paczkow.pl Fig. 11. Stary Paczków – a village of outstanding values, source: www.paczkow.pl

(10)

budowania toĔsamoĈci i specyfiki wsi. W zwiñzku z tym planowane sñ spotkania z mieszkaþcami wsi o wybitnych walorach zabytkowych, trwajñ przygotowania do uruchomie- nia strony internetowej poĈwiöconej dziedzictwu kulturowemu wsi opolskiej.

Podsumowujñc naleĔy pod- kreĈliè, Ĕe zaäoĔone cele dotyczñce weryfikacji zasobów udaäo siö zreali- zowaè, wciñĔ do wykonania pozostaje ogrom zadaþ, ale juĔ ten etap prac zespoäu zdecydowanie zmieniä postrzeganie wartoĈci historycznych zespoäów wiejskich i skonkretyzowaä podejmowane dziaäania w zakresie dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej. W tej chwili najwaĔniejszym zadaniem zespoäu pozostaje popu- laryzowanie efektów pracy zespoäu, przekonanie lokalnych spoäecznoĈci, liderów samorzñdów do potrzeby zachowania i eksponowania war- toĈci zabytkowych dziedzictwa wsi opolskiej. ēadna ustawowa forma ochrony, najciekawsze wyniki pracy zespoäu nie bödñ skuteczne bez zrozumienia i akceptacji idei ochrony dziedzictwa kulturowego przez mieszkaþców i uĔytkowników zabytkowych wsi, a wiöc konsekwencji ich ochrony i zachowania.

Iwona Solisz Wojewódzki Urzñd Ochrony Zabytków w Opolu Regional Office for the Protection

of Monuments in Opole

Przypisy

1 Powiat sycowski istniaä do 1975 roku i przy- naleĔaä do województwa wrocäawskiego.

2 Historyczny ukäad ruralistyczny – prze- strzenne zaäoĔenie wiejskie, zawierajñce zespoäy budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmiesz- czone w ukäadzie historycznych podziaäów wäasnoĈciowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; krajobraz kulturowy – prze- strzeþ historycznie uksztaätowanñ w wyniku dziaäalnoĈci czäowieka, zawierajñcñ wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

3 A takĔe w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji dotyczñcych inwestycji drogowych, kolejowych oraz lotnisk.

4 Studium historyczno -urbanistyczne osady ćcinawa Nyska, PKZ Wrocäaw 1960, oprac.

Marian Kutzner, Archiwum WUOZ w Opolu, sygn. 353.

5 Cytat decyzji o wpisie do rejestru zabytków wsi Grobniki z dnia 11 kwietnia 1964 r., nr rejestru 782/64. Archiwum WUOZ w Opolu.

6 Materiaä opracowany na zlecenie Wydziaäu Gospodarki Przestrzennej Urzödu Wojewódz- kiego w Opolu.

7 Miödzy innymi projekt realizowany przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu w latach 2003–2005 p.n. „Dziedzictwo kulturowe w krajobrazie wsi opolskiej – metody szacowania wartoĈci”.

18 Ankieta zawiera: dane ogólne, historyczny ukäad przestrzenny, historyczne obiekty i ze- spoäy architektoniczne, elementy regionalnego stylu architektonicznego, wartoĈci przyrodnicze, wartoĈci krajobrazowe, wartoĈci niemate- rialne i pozostaäe walory.

8 DziaäalnoĈè Stowarzyszenia Opolski Dom dostöpna na stronie internetowej: http://opolski- -dom.pl/

9 Plan zagospodarowania przestrzennego Województwa Opolskiego – Uchwaäa Nr XLVIII/505/2010 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 28.09.2010 r.

10 Program Opieki nad Zabytkami Wojewódz- twa Opolskiego na lata 2011–2014 – Uchwaäa Nr V/76/2011 Sejmiku Województwa Opol- skiego z dnia 29.03.2011 r.

11 M.in.: Waloryzacja zabytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka, opracowane przez A. Saäygö-Rzoþcö, M. Burian i R. Wilczyþskiego jako podsumo- wanie prac zespoäu, Opole 2010 r.; wczeĈniej Solisz I., 2009, Dziedzictwo kulturowe wsi opolskiej – problematyka konserwatorska [w:]

Polskie krajobrazy wiejskie dawne i wspóäcze- sne, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 12, Sosnowiec.

Literatura

1. Gäadyszowa M., 1978, Górno- Ĉlñskie budownictwo ludowe, PAN, Wrocäaw, s. 49, 51, 62, 75.

2. Helmigk H., 1937, Oberschlesi- sche Landbaukunst um 1800, Berlin, s. 39.

3. Malinowski L., 1877, Zarysy Ĕy- cia ludowego na ćlñsku, s. 40.

4. Saäyga -Rzoþca A., Burian M., Wilczyþski R., 2010, Waloryzacja za- bytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka, Opole, s. 8, 15.

5. Solisz I., 2009, Dziedzictwo kul- turowe wsi opolskiej – problematyka konserwatorska [w:] Polskie krajo- brazy wiejskie dawne i wspóäczesne, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowe- go PTG nr 12, Sosnowiec, s. 79 -80.