(1)W środku Europy? Wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego

W środku Europy? Wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego. Praca zbiorowa pod redakcją Henryka Domańskiego, Antoniny Ostrowskiej i Paweła B.

Sztabińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, 2006, 309 s.

W kolejnej po Elementach nowego ładu (1997), Jak żyją Polacy (2001) oraz Niepokoje polskie (2004) publikacji, dotyczącej współczesnego społeczeństwa polskiego autorzy: Henryk Domański, Antonina Ostrowska, Franciszek Sztabiń- ski, Paweł B. Sztabiński, Włodzimierz Pańków, Barbara Gąciarz, Kazimierz M.

Słomczyński, Krystyna Janicka, Dariusz Przybysz, Danuta Duch-Krzystoszek, Anna Titkow, Artur Kościański, Piotr Gliński, Andrzej Rychard, Anna Lewicka- -Strzałecka i Urszula Jarecka podejmują próbę analizy zmian, zachodzących w Polsce w odniesieniu do przeobrażeń mających miejsce w społeczeństwach europejskich. W środku Europy? jest więc, z jednej strony kontynuacją wyżej wspomnianych publikacji - podejmuje podobne tematy; z drugiej jest projektem nowym, opartym na odmiennym zbiorze danych (w Niepokojach polskich wyko­

rzystano dane pochodzące z pierwszej edycji Europejskiego Sondażu Społecz­

nego 2002/2003). Jak piszą we wstępie autorzy, geograficzny środek Europy znajduje się w Polsce. Czy jest to jedynie fakt geograficzny? To pytanie stanowi punkt wyjścia zawartych w książce analiz. W środku Europy? jest więc próbą od­

powiedzi na pytanie o miejsce Polski we wspólnocie europejskiej. Autorzy od­

wołują się między innymi do takich charakterystyk społecznych jak: styl życia, postawy i normy czy struktura społeczna. Za podstawę analizy posłużyły tu da­

ne Europejskiego Sondażu Społecznego zrealizowanego na przełomie 2004 i 2005 roku w 24 krajach europejskich. Podstawową zaletą publikacji jest przy­

jęta perspektywa badawcza, opierająca się na między kraj owych badaniach po­

równawczych zrealizowanych według jednolitej metodologii. Takie podejście badawcze pozwala nie tylko na ukazanie zmian zachodzących w poszczegól­

nych krajach europejskich, ale także na porównanie jakości życia, postaw życio­

wych czy wyznawanych przez ich obywateli wartości, funkcjonowania instytucji oraz na uchwycenie podobieństw i różnic w strukturze poszczególnych społe­

czeństw. Niestety publikacja nie obejmuje danych dla wszystkich badanych w sondażu krajów.

Europejski Sondaż Społeczny stanowi najnowsze przedsięwzięcie z zakresu międzynarodowych badań porównawczych zapoczątkowane w 2002 roku. Pro­

jekt finansowany jest przez Komisję Europejską, Komitet Ekspertów Europej­

skiej Fundacji Nauki oraz krajowe ośrodki badawcze. Jego celem jest monitoro­

wanie zmian zachodzących w kontekście integracji europejskiej, a także opraco­

wanie ujednoliconych pod względem metodologicznym standardów badań mię­

dzynarodowych, stworzenie zunifikowanego banku informacji dotyczących klu­

REC ENZJE 159

czowych dla Europy procesów społecznych i politycznych oraz integracja euro­

pejskiego środowiska naukowego. Jak piszą Paweł i Franciszek Sztabińscy „Pod­

stawowym, najogólniejszym celem ESS jest analiza, diagnoza i wyjaśnienie wza­

jemnych relacji między zmieniającymi się instytucjami, strukturami polityczno- -ekonomicznymi integrującej się Europy oraz postawami, przekonaniami i za­

chowaniami jej zróżnicowanych populacji” (s. 15). Sondaż składa się z dwóch głównych części: stałej, dotyczącej takich charakterystyk społecznych jak zaufa­

nie społeczne; zainteresowanie polityką i uczestnictwo z życiu politycznym;

orientacje polityczne; władza i jej skuteczność; wartości moralne, polityczne i społeczne; wykluczenie; tożsamość religijna, narodowa i etniczna; dobrobyt;

zdrowie i bezpieczeństwo; charakterystyki społeczno-demograficzne. Całości dopełniają w każdej edycji moduły rotacyjne dotyczące wybranych zagadnień, ważnych dla integracji europejskiej. W edycji ESS, której dotyczy omawiana pu­

blikacja, były to: rodzina, praca i dobrostan; opinie na temat zdrowia i dbałości 0 zdrowie oraz moralność ekonomiczna w Europie. Europejski Sondaż Społecz­

ny stanowi więc doskonałą bazę danych zarówno dla naukowców, polityków czy dziennikarzy, a także dla studentów i osób zainteresowanych procesami zacho­

dzącymi w zjednoczonej Europie (zbiory danych ze wszystkich edycji badania wraz z informacjami dotyczącymi projektu są ogólnodostępne i znajdują się na stronie www.ess.nsd.uib.no).

W środku Europy? jest próbą ukazania różnorodnych możliwości zastosowa­

nia danych zebranych w ramach ESS. W warstwie merytorycznej książka nie jest podporządkowana jakiemuś tematowi przewodniemu, jest raczej zbiorem luźno dobranych artykułów koncentrujących się wokół problematyki: 1) struktury spo­

łecznej i rynku pracy; 2) społeczeństwa obywatelskiego, postaw obywatelskich 1 kapitału społecznego; 3) asymetrii w relacjach międzyludzkich; 4) moralności ekonomicznej; i w końcu 5) użytkowania nowoczesnych technologii komunika­

cyjnych.

Do pierwszej grupy tematycznej należą opracowania: Henryka Domańskiego

„Wpływ wykształcenia na zawód”, Domańskiego i Dariusza Przybysza „Podo­

bieństwo poziomu wykształcenia małżonków” oraz W łodzimierza Pańkówa i Barbary Gąciarz „Praca w Polsce na tle innych krajów europejskich”. Domań­

ski analizuje wpływ poziomu wykształcenia na różnicowanie pozycji społeczno- -zawodowej z perspektywy porównawczej; posługuje się podejściem makrosys- temowym koncentrującym się na poziomie rozwoju ekonomicznego, stopniu otwartości struktury społecznej czy rozwoju kultury. Zwraca uwagę na wyższy w krajach postkomunistycznych niż w Europie Zachodniej stopień wpływu po­

między wykształceniem a przynależnością do kategorii zawodowych tłumaczo­

ny wpływem przekształceń systemowych związanych z kształtowaniem się wol­

nego rynku w krajach Europy Środkowo-Wschodniej na wzrost znaczenia me­

chanizmów merytokratycznych. Domański i Przybysz, korzystając z danych ESS

dla ponad dwudziestu krajów europejskich, próbują z kolei odpowiedzieć na py­

tania dotyczące siły zbieżnos'ci poziomów wykształcenia małżonków, ostrości barier pomiędzy poszczególnymi poziomami, siły homogamii edukacyjnej mał­

żeństw w odniesieniu do poszczególnych poziomów wykształcenia, oraz różni­

cowania się wzorów ich zawierania ze względu na płeć. Punktem wyjściowym analizy są tu wcześniejsze badania Jeroena Smitsa, W outa Ultee i Jana Lammer- sa dowodzące, iż poziom rozwoju gospodarczego, religia protestancka oraz de­

mokratyzacja systemu są czynnikami osłabiającymi homogamię małżeńską. Za­

łożenia te nie znajdują jednak potwierdzenia w badaniach ESS. Autorzy wskazu­

ją na duże zróżnicowanie krajów europejskich pod względem homogamii eduka­

cyjnej małżonków niepodporządkowane jakim ś wyraźnie obserwowalnym pra­

widłowościom. Pańków i Gąciarz analizują stosunki i warunki pracy w Polsce na tle innych krajów europejskich. Tłem tych rozważań są światowe trendy go­

spodarcze i w sferze stosunków pracy, określane mianem zdezorganizowanego kapitalizmu, postfordyzmu czy posttayloryzmu. Autorzy utrzymują, iż na tle in­

nych krajów europejskich zachodzące obecnie w Polsce przemiany w sferze sto­

sunków pracy można interpretować w kategoriach zdezorganizowanego kapitali­

zmu Clausa Offego lub końca zorganizowanego kapitalizmu Scotta Lasha i Johna U rry’ego. Wskazują na zaburzenia funkcjonowania instytucji mających służyć zapewnieniu równowagi pomiędzy kapitałem i pracą.

Zagadnieniami związanymi ze społeczeństwem obywatelskim i kapitałem społecznym mierzonym poziomem zaufania do instytucji zajmują się Kazimierz Słomczyński i Krystyna Janicka („Strukturalne uwarunkowania postaw prode- mokratycznych: analizy międzykrajowe”), Andrzej Rychard („Kapitał społeczny a instytucje. Wstępne rozważania”) oraz Artur Kościański i Piotr Gliński („Ak­

tywność obywatelska i kapitał społeczny a zróżnicowanie orientacji życiowych w Polsce i wybranych krajach europejskich”). W pierwszym przypadku autorzy analizują poziom zaufania do partii politycznych, parlamentu i wym iaat sprawie­

dliwości, który według nich związany jest z oceną funkcjonowania demokracji;

a także, związek pomiędzy tymi ocenami a podstawowymi cechami położenia społecznego. Rycharda interesują czynniki spajające i dezorganizujące polskie społeczeństwo, natomiast Kościański i Gliński analizują charakter aktywności obywatelskiej w Posce i próbują odpowiedzieć na pytanie o model społeczeństwa obywatelskiego w naszym kraju.

Drugą wyznaczoną kategorią tematyczną są zagadnienia asymetrii w stosun­

kach międzyludzkich. Zagadnień tych dotyczą w omawianej publikacji artykuły Antoniny Ostrowskiej oraz Danuty Duch-Krzystoszek i Anny Titkow. Ostrow­

ska analizuje relacje lekarz - pacjent w krajach europejskich, umieszczając je na continuum paternalizm - partnerstwo, w zależności od stopnia podporządko­

wania/autonomii pacjenta mierzonego na skali współpracy i komunikacji. Duch- -Krzystoszek i Titkow interesuje z kolei asymetria w relacjach kobiet i męż­

REC ENZJE 161

czyzn. Podstawowym zagadnieniem jest tutaj redystrybucja prac domowych w gospodarstwach. Autorki nie skupiają się jednak jedynie na tym temacie, a analizują szereg zmiennych odnoszących się do zawodowego i pozazawodowe- go życia rodzin polskich i europejskich.

Temat moralności ekonomicznej i kapitału moralnego społeczeństw europej­

skich podejmuje Anna Lewicka-Strzałecka. Autorka poszukuje wspólnych dla krajów europejskich standardów moralnych kształtujących zachowania rynkowe.

Próbuje też odpowiedzieć na pytanie, czy treść i struktura owych standardów są wyznaczane przez rynek, czy też przez kulturę moralno-gospodarczą kraju; a je ­ śli tak, to, w jakim stopniu? Lewicka-Strzałecka podkreśla niski poziom kapita­

łu moralnego w Polsce, ale jednocześnie wskazuje na małe zróżnicowanie wszystkich krajów europejskich pod względem standardów moralnych regulują­

cych zachowania konsumenckie.

Do ostatniej kategorii tematycznej należy „Struktura czasu użytkowników no­

wych technologii komunikacyjnych. Konsekwencje antropologiczne zmian” Ur­

szuli Jareckiej. Autorka opisuje zmiany zachodzące w sposobie percepcji i prze­

żywania czasu w kulturze europejskiej, jakie wymuszają nowe technologie. Au­

torka, odwołując się do teorii Thomasa Hałla, odróżnia kulturę europejską od kultur np. Bliskiego Wschodu czy Ameryki Łacińskiej na podstawie tzw. mi- krowzorca czasu - monochronicznego i polichronicznego, i wskazuje na ewolu­

cję europejskiego mikrowzorca w stronę modelu polichronicznego.

Z uwagi na rozmiary niniejszej recenzji niemożliwym jest dokładniejsze przy­

bliżenie treści każdego z zawartych w książce artykułów; skupimy się więc na najbardziej według autorki interesujących pozycjach, a są nimi artykuły, Ry- charda, Kościańskiego i Glińskiego, Duch-Krzystoszek i Titkow oraz Lewickiej- -Strzałeckiej.

Niski poziom zaufania społecznego w Polsce jest szeroko komentowanym faktem. Rychard podejmuje próbę interpretacji tego stanu rzeczy. Poszukuje przyczyn niskiego poziomu zaufania społecznego, analizuje czynniki integrujące i dezintegrujące polskie społeczeństwo oraz mechanizmy tworzenia kapitału społecznego. Należy zaznaczyć, że autor nie ogranicza się do prezentacji wyni­

ków badań Europejskiego Sondażu Społecznego, ale odwołuje się do najnowszej historii Polski, literatury teoretycznej przedmiotu oraz badań innych autorów - Witolda Morawskiego (1994), Elżbiety i Jacka Tarkowskich (1994), Jacka Kurczewskiego (2005), co zdecydowanie wzbogaca to opracowanie, pozwalając umiejscowić badania ESS w szerszym kontekście. Rychard wskazuje na ewolu­

cję czynników spajających polskie społeczeństwo od czynników na poziomie makrospołecznym w okresie Solidarności do tych na poziomie mikro, ulokowa­

nych w sieciach międzyludzkich w okresie „postsolidarnościowym”. Rychard argumentuje, że wyjątkowość Solidarności polega na połączeniu dwóch rodza­

jów celów: populistycznych i modernizacyjnych. Dwoistość ta według autora

stanowiła czynnik integrujący przed transformacją, a jednocześnie jednym z jej skutków były mechanizmy różnicujące w okresie posttransformacyjnym związa­

ne z powstaniem wolnego rynku. Solidarność, jak pisze Rychard, odegrała waż­

ną rolę w dostosowaniu Polaków do wymogów rynku, a indywidualne uczest­

nictwo w rynku, przede wszystkim w charakterze konsumenta, nie sprzyja dzia­

łaniom kolektywnym. Polak okresu „posttransformacyjnego” uczestnictwo w instytucjach nowego systemu opiera więc na indywidualnej zaradności raczej niż działaniach kolektywnych, co autor nazywa przejściem od „polityczno-oby- watelskiej” do „konsumpcyjno-rynkowej” fazy zaangażowania społecznego (s. 218). Twierdzenie to współbrzmi z przywołaną przez Słomczyńskiego i Janic­

ką (s. 101) tezą wysuniętą przez Mirosławę Marody o instrumentalnym trakto­

waniu instytucji nowego systemu. Uczestnictwo w rynku po prostu przynosi wię­

cej osobistych korzyści niż partycypacja polityczna. Indywidualizacja ta jednak może być zaczątkiem budowania sieci społecznego zaufania, Rychard wskazuje bowiem na potencjał istnienia nieformalnych mikrosieci społecznego wsparcia - swego rodzaju „wysp zaufania” spajających tkankę społeczną. Jest to propozy­

cja ciekawa, ukazująca w nowym świetle wyniki badań, mówiące o niskim po­

ziomie zaufania w Polsce, wymagająca jednak dalszych badań.

Odmienną od dominującej perspektywy interpretację słabości kapitału spo­

łecznego w Polsce prezentują również Kościański i Gliński. Autorzy wskazują, obok niskiego poziomu stałej aktywności obywatelskiej, na występowanie dzia­

łań na rzecz dobra wspólnego o charakterze incydentalnym. Z tego faktu wywo­

dzą hipotezę, iż „aktywność obywatelska w Polsce może mieć nie tylko charak­

ter potencjału niezbędnego do podejmowania działania prospołecznego, lecz, co więcej, ma specyficzny charakter działań ukrytych, często rutynowych, a niekie­

dy cyklicznych i incydentalnych, realizowanych poprzez „rezurektywne”, nie- zinstytucjonalizowane sieci społeczne” (s. 221-222). Artykuł Kościańskiego i Glińskiego jest więc próbą odpowiedzi na pytanie o model społeczeństwa oby­

watelskiego w Polsce, próbą ważną i zasługującą na uwagę. Ponownie mamy tutaj odwołanie do nieformalnych wzorów aktywności obywatelskiej, które jed ­ nocześnie stanowią, według autorów, jeden z typów realizowania się tegoż spo­

łeczeństwa, w opozycji do zinstytucjonalizowanego uczestnictwa w organiza­

cjach sektora pozarządowego. Obie formy partycypacji społecznej dopełniając się tworzą najbardziej zrównoważony model aktywności obywatelskiej. Autorzy stawiają również pytanie o związek pomiędzy orientacją życiową jednostek a wzorami uczestnictwa w instytucjach społecznych. Na podstawie 8 wymiarów tejże orientacji konceptualizują trzy zespoły: nastawień na istnienie, nastawień częściowo progresywnych oraz nastawień na rozwój; a następnie łączą je na za­

sadzie typów idealnych ze wspomnianymi wyżej typami społeczeństwa obywa­

telskiego. I tak, orientacja na istnienie sprzyjać ma zinstytucjonalizowanym for­

mom zaangażowania społecznego ze względu na zawierający się w niej konfor­

R EC EN ZJE 163

mizm, zachowawczość, egalitaryzm i brak nastawienia na sukcesy; orientacja prorozwojowa (charakteryzująca się nonkonformizmem, akceptacją ryzyka, eli- taryzmem oraz zorientowaniem na osiągnięcia) promuje nieformalne wzory oby­

watelskiej partycypacji o dużej elastyczności i innowacyjności. Orientacją po­

wiązaną ze zrównoważonym modelem społeczeństwa obywatelskiego jest orien­

tacja częściowo progresywna - równoważąca tendencje indywidualistyczne i ko­

lektywistyczne. Takie ujęcie tematu jest propozycją ze wszech miar interesującą.

Artykuł dodatkowo wzbogacają, tak jak w przypadku tekstu Rycharda, odwoła­

nia do innych publikacji, szczegółowo zaprezentowana konceptualizacja używa­

nych przez Autorów pojęć. Autorzy wskazują na wykazaną w badaniach ESS do­

minację w Polsce zespołów orientacji życiowych częściowo progresywnego i zachowawczego, co powinno sprzyjać tworzeniu się modelu społeczeństwa obywatelskiego o charakterze mieszanym. Ta zależność jednak nie potwierdza się w świetle przytoczonych danych - poziom zaufania społecznego jest najniż­

szy w Europie, a uczestnictwo w organizacjach słabe. Mimo to, Polska jest, we­

dług Autorów, krajem o dużym potencjale obywatelskim, który jednak nie roz­

wija się właściwie. U przyczyn tego stanu rzeczy leżą bariery ekonomiczne i świadomościowe, których niestety Gliński i Kościański nie precyzują.

Kolejnym wyróżniającym się w ramach omawianej publikacji artykułem jest

„Polska i jej rodzina na tle Europy. Redystrybucja prac domowych: jej uczestni­

cy i konteksty” Duch-Krzystoszek i Titkow. Artykuł prezentuje wielowymiaro­

wy obraz nie tylko życia rodzinnego, norm kulturowych rządzących kontraktem płci czy postaw wobec najbliższych, ale także funkcjonowania gospodarstw do­

mowych, aktywności mężczyzn i kobiet na rynku pracy oraz postaw wobec wy­

konywanych obowiązków zawodowych; co według mnie czyni go jedną z naj­

ciekawszych propozycji omawianej publikacji. Ukazanie wyników badań w kontekście zmian ekonomicznych i kulturowych zachodzących w Europie jest dodatkowym atutem tej pracy. Ponadto, Autorkom udało się połączyć analizę na poziomie mikro, na płaszczyźnie rodziny z analizą na poziomie makrospo- łecznym obejmującą rynek pracy, strukturę społeczną, stan zamożności społe­

czeństw oraz politykę społeczną poszczególnych krajów. Jaki jest więc obraz współczesnej polskiej rodziny? Z przytoczonych przez autorki badań wynika, że zdominowany jest przez logikę paternalistyczną. Nieodpłatna praca kobiet w go­

spodarstwie domowym jest w Polsce normą kulturową, a odpowiedzialność za wychowanie dzieci spoczywa głównie na matce. Artykuł sygnalizuje szereg doniosłych, z uwagi na procesy starzenia się społeczeństwa, a także jakości ży­

cia jego członków, problemów; a należą do nich: brak partnerstwa w stosunkach pomiędzy kobietami i mężczyznami, brak realnej pomocy państwa w łączeniu pracy zawodowej z wychowaniem dzieci, trudna sytuacja na rynku pracy, naj­

dłuższy w Europie czas jej wykonywania (zarówno przez mężczyzn, jak i kobie­

ty), zła sytuacja materialna gospodarstw domowych oraz brak stabilnego syste­

mu zabezpieczeń społecznych. Kwestie te tworzą, według Autorek, mimo ofi­

cjalnej prorodzinnej propagandy nie najlepsze warunki funkcjonowania polskich rodzin.

Ostatnim artykułem, na jaki pragnę zwrócić uwagę, jest prezentacja Lewic- kiej-Strzaleckiej „Moralność ekonomiczna w krajach europejskich”. Jest to opra­

cowanie danych pochodzących z rotacyjnego modułu edycji ESS 2004/2005. Ar­

tykuł podejmuje nową, niepoddaną systematycznej analizie w Polsce problema­

tykę. Autorka definiuje moralność ekonomiczną jako zbiór przekonań, norm i za­

chowań moralnych deklarowanych i urzeczywistnianych w procesie wymiany rynkowej. Jak zauważa w omawianym wyżej artykule Rychard, Polak okresu posttransformacyjnego zaangażowanie w instytucje nowego ładu przekłada przede wszystkim na uczestnictwo w rynku. Tekst Lewickiej-Strzałeckiej jest próbą opisania norm i wzorów zachowań, które to uczestnictwo kształtują. Czy treść i struktura owych standardów są wyznaczane przez rynek, czy też przez kul­

turę moralno-gospodarczą kraju; a jeśli tak, to w jakim stopniu? Czy istnieją ja­

kieś wspólne dla krajów europejskich wzory moralne? Są to pytania, jakie zada­

je sobie Autorka. Operacjonalizując pojęcie kultury moralno-gospodarczej przyj­

muje ona trzy wskaźniki: zaufanie społeczne, poziom korupcji oraz poziom roz­

woju społeczno-gospodarczego. Polska na tle innych państw europejskich wypa­

da tutaj słabo, jako kraj o niskim poziomie zaufania społecznego, najwyższym wskaźniku korupcji i niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego (tutaj wyprzedza nas jedynie Estonia), a co za tym idzie dużym deficycie kapitału mo­

ralnego. Zaletą artykułu jest zwrócenie uwagi na moralność ekonomiczną konsu­

mentów, bo przecież we wszelkich transakcjach rynkowych większość z nas jest przede wszystkim konsumentami, a jak słusznie zauważa Lewicka-Strzałecka, standardy moralne w społeczeństwie konsumpcyjnym są w istotnym stopniu kształtowane przez rynek i jednocześnie przenikają do innych sfer życia spo­

łecznego, a szczególnie ich wpływ widoczny jest w sferze aktywności obywatel­

skiej. W ten sposób omawiany artykuł łączy się w warstwie merytorycznej z omawianymi wyżej prezentacjami dotyczącymi kondycji społeczeństwa oby­

watelskiego w Polsce i charakteru aktywności obywatelskiej Polaków.

Na początku mojego wywodu zasygnalizowałam, że W środku Europy? jest próbą odpowiedzi na pytanie o kształt polskiego społeczeństwa, o zmiany, jakim podlega i jak rysuje się na tle innych krajów europejskich. Jest to także próba od­

powiedzi na pytanie o charakter wspólnoty europejskiej i kierunki jej rozwoju.

Można jednak odnieść wrażenie, że pytania te pozostają w dużej mierze bez od­

powiedzi, głównie z uwagi na to, że brak jest artykułu podsumowującego całą publikację. Skutkiem tego czytelnik zostaje pozostawiony sam sobie. Sam nieja­

ko musi wyciągać wnioski, bądź poszukiwać ich w poszczególnych częściach książki. W konsekwencji konkluzje autorów ulegają rozmyciu, a my nie jeste­

śmy w stanie stwierdzić na podstawie tego, co przeczytaliśmy, czy Polska jest

R EC EN ZJE 165

w środku Europy czy też nie jest. Dodatkowo zadanie utrudnia nam fakt, że Au­

torzy nie precyzują, co tak właściwie przez „bycie w Europie” rozumieją. Oprócz odniesienia do geograficznego położenia Polski nie znajdziemy w książce żadne­

go uzasadnienia dla przyjętego tytułu.

Również dobór poszczególnych artykułów składających się na omawianą pu­

blikację nie jest przekonujący. Jak piszą sami autorzy, eklektycznośó pracy jest zamierzona. I chociaż w tego typu pracach kompromis pomiędzy potrzebą jak najpełniejszego zaprezentowania wyników omawianych badań a spójnością pra­

cy jest konieczny, to moim zdaniem osiągnięcie tego kompromisu się Autorom nie udało. Oczywiście przyjęta zasada doboru artykułów ma swoje zalety - uka­

zuje różnorodność możliwości aplikacji danych zebranych w Europejskim Son­

dażu Społecznym i sprawia, że osoby o bardzo różnych zainteresowaniach i orientacjach badawczych znajdą w książce coś dla siebie. Z drugiej jednak stro­

ny, eklektyczność ta utrudnia czytanie i interpretację zebranego materiału, szczególnie, że brak jest, jak już wspomniałam części podsumowującej wszyst­

kie pozycje. Zastrzeżenie można mieć również do zasadności umieszczenia w tej pracy pewnych artykułów, jak np. autorstwa Henryka Domańskiego „Wpływ wykształcenia na zawód” oraz Domańskiego i Dariusza Przybysza „Podobień­

stwo poziomu wykształcenia małżonków”. Jakkolwiek zagadnienia związane ze stratyfikacją społeczną należą do klasycznych pozycji w socjologii, to jednak są to zagadnienia dobrze zbadane i opisane w literaturze przedmiotu. Mimo że, jak twierdzi Domański, problematyka ta nie była poruszana w analizach porównaw­

czych dotyczących więcej niż kilku krajów, nasuwa się jednak pytanie, czy w zbiorach danych ESS nie było tematów ważniejszych i ciekawszych z punktu widzenia integracji europejskiej i wyzwań współczesności. Za takie zagadnienia uznałabym chociażby kwestie integracji i wykluczenia, tożsamości czy bezpie­

czeństwa.

Mimo sygnalizowanych tutaj zastrzeżeń, należy polecić prezentowaną publi­

kację. Znalazło się w niej miejsce zarówno dla klasycznych w socjologii rozwa­

żań na temat struktury społecznej czy społeczeństwa obywatelskiego; jak rów­

nież dla zagadnień stosunkowo nowych, jak użytkowanie nowych technologii komunikacyjnych i moralności ekonomicznej. W poszczególnych pozycjach znajdziemy wiele interesujących prezentacji i konkluzji. Z uwagi na rozpiętość tematyczną zamieszczonych w książce artykułów możliwe było jedynie zasygna­

lizowanie głównych tez ich autorów. Za szczególnie wartościowe uważam pozy­

cje autorstwa Andrzeja Rycharda, oraz Artura Kościańskiego i Piotra Glińskie­

go, które dotyczą tak ważnej i problematycznej w Polsce kwestii deficytu aktyw­

ności obywatelskiej, a ponadto pozwalające spojrzeć na związane z tym zagad­

nienia z nowej perspektywy. Kolejną propozycją wymagającą wyróżnienia jest opracowanie Danuty Duch-Krzystoszek i Anny Titkow z uwagi na całościową i wielowymiarową analizę sytuacji polskiej rodziny i rządzących nią prawidło­

wości oraz Anny Lewickiej-Strzałeckiej poruszający stosunkowo nowy temat moralności ekonomicznej, tym bardziej interesujący, że poruszający kwestię norm regulujących zachowania rynkowe konsumentów. Wymienione tutaj arty­

kuły tworzą najbardziej spójną część książki. Prezentują kilka wymiarów nasze­

go życia, które można by umieścić na osi rodzina-rynek-obywatelskość.

Do zalet książki należy też niewątpliwie fakt, iż zawarte w niej analizy prze­

prowadzone są z perspektywy porównawczej, oparte zostały na jednym z najbar­

dziej zaawansowanych metodologicznie projektów w dziedzinie nauk społecz­

nych i opracowane są w sposób rzetelny. Książka napisana jest klarownym języ­

kiem, a z uwagi na tematykę, zaciekawi zarówno specjalistów z dziedziny nauk społecznych, studentów, polityków i dziennikarzy, a także osoby zainteresowa­

ne integracją europejską. Jest to więc publikacja ważna i wartościowa poznaw­

czo. Niestety obecna w wielu artykułach terminologia statystyczna sprawia, iż nie jest to pozycja równie dostępna dla wszystkich czytelników.

Literatura

Domański, Henryk i Andrzej Rychard (red.). 1997. Elementy nowego ładu. W ar­

szawa: W ydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Domański, Henryk, Antonina Ostrowska i Andrzej Rychard (red.). 2001. Jak ży­

ją Polacy?. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Domański, Henryk, Antonina Ostrowska i Andrzej Rychard (red.). 2004. Niepo­

koje polskie. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Kurczewski, Jacek. 2005. Wystąpienie w dyskusji na konferencji z okazji 25-le- cia Solidarności. Warszawa, 28-29 sierpnia.

Morawski, Witold (red.). 1994. Zmierzch socjalizmu państwowego. Szkice z so­

cjologii ekonomicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Tarkowska, Elżbieta i Jacek Tarkowski. 1994.,A m oralny fam ilizm ”, czyli o dez­

integracji społecznej w Polsce lat 80. W: J. Tarkowski. Socjologia świata p o ­ lityki. Tom. 1. Warszawa: ISP PAN.

Joanna Andrzejewska