SPRAWOZDANIA
Sprawozdanie z IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego Lublin 27-30 czerwiec 1994
W dniach 27-30 czerwca 1994 roku odbył się w Lublinie IX Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny na temat „Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecz
nego” .
Zgromadzonych w Auli KUL powitali: ks. prof, dr hab. Stanisław Wielgus oraz prof, dr hab. Kazimierz Goebel, rektorzy obu uniwersytetów. Minister Janusz Ziółkowski przekazał posłanie od Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy. Odczytano również pismo Premiera Waldemara Pawlaka. Prof.
dr hab. Antoni Sułek, Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Socjologicz
nego, wygłosił „Mowę na otwarcie IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicz
nego” w Lublinie.
Spojrzenie w przeszłość prezentował wygłoszony przez prof, dr hab. Jana Szczepańskiego referat inauguracyjny pt. „Ludzie i instytucje. Zagadnienia powstawania Polski Ludowej i równoległych przekształceń społeczeństwa polskiego” . W swoim przesłaniu brzmiał on niezwykle aktualnie. Pytania dla dzisiejszej Polski i problemy, wobec których stoi nauka, związał Profesor z filozoficzną genezą zła społecznego, w który obfitował XX wiek.
Poprzedni ustrój Polski opierał się na systemie instytuq'i politycznych, a jego funkq'onowanie wymagało kształtowania „człowieka socjalizmu”. Nie powiódł się ten eksperyment pedagogiczny. Zdaniem Profesora wyprowadzenie wnios
ków z tej lekq’i historii wymaga naukowego opracowania zagadnienia „granic zdolności twórczych polityki, co sprowadza się do pytania, czy politycy są zdolni do stworzenia trwałego ładu instytuq'onalnego społeczeństwa?” oraz
„wagi i roli wizji w procesach budowania nowego ładu” .
Soq'ologia polska ostatnich lat mocno żyje w teraźniejszości społecznej, a nawet żyje nią. Zjawiska poruszające nas, różnorodne przejawy życia i formy społeczne kuszą poznawczo, ale i prowokują do aktywnego udziału. Znacznie
wzbogaca się repertuar ról spełnianych przez socjologów. Pewne z nich są formami odpowiedzi środowiska na potrzeby zgłaszane przez różne kręgi społeczne. Inne natomiast wyrażają sposoby odnajdowania się socjologów w nowej rzeczywistości społecznej. W konfrontacji do przełomu i jego wyzwań, które były uświadamiane w Toruniu 1990 roku, przyszła pora na spokojniejszą refleksję. W Lublinie nabywaliśmy socjologicznej świadomości stawania się porządku życia zbiorowego.
Należy podkreślić dwa wymiary owej socjologicznej świadomości stawania się. Chodzi przede wszystkim o ontyczny wymiar rzeczywistości społecznej.
Pracowaliśmy nad ugruntowaniem pojęcia społeczeństwa jako podmiotu, kreatora i ostatecznego autora zmian. Przemiany nie zachodzą w społeczeń
stwie, lecz są przez nie wytwarzane i realizowane.
Drugi wymiar socjologicznej świadomości stawania się można określić mianem ideowo-metodologicznego. W wielości i różnorodności przejawów życia społecznego powinniśmy odnajdować zaczątki tego, co trwałe i ogólniej
sze, co będzie przyjmować formy układające dynamikę społeczną w zręby ładu i w reguły jego samoprzekształcania się. Często wyłanianiu się nowego towarzy
szy dotkliwy ból i cierpienie. Czy dostrzegając je możemy nadal zachowywać chłodny ogląd naukowy? Uczestnicy wspólnie poszukiwali odpowiedzi na to pytanie podczas obrad zjazdu.
W „Mowie na otwarcie” Przewodniczący PTS Antoni Sułek zaznaczył: „Nie mówię, «społeczeństwo potrzebuje» wiedzy o warunkach zmiany - mówię, że taka wiedza «społeczeństwu jest potrzebna», a ta formuła rozszerza zadania socjologa” .
Organizatorem I sesji plenarnej był Witold Morawski. Jerzy Szacki wygłosił tu referat pt. „Wolność i demokracja a tradycje polskiej socjologii”. „Wolność”
jest możliwością powiedzenia wszystkiego, co ma się do przekazania, „demo
kracja” zaś oznacza zwracanie się do wszystkich, którzy chcą słuchać socjo
logów, a nie tylko władzy. Obecnie w Polsce jest zupełnie nowa sytuacja, której rozwiązanie wymaga ponownej dyskusji nad problemami i zadaniami nauki.
Mówca nawiązał z powrotem do tradycyjnego zadania, , jakim jest współ
tworzenie społecznej samowiedzy” oraz pełnienie „funkcji oświeceniowej w sto
sunku do społeczeństwa”, reorientację na społeczeństwo i jego problemy, którą obserwuje się w socjologii polskiej ostatnich lat. W jaki sposób je realizować?
Poszukując odpowiedzi na to pytanie J. Szacki wrócił do socjologii okresu międzywojennego i wskazał na jej krytycyzm wobec panującego porządku.
Wiązał się on również z dążeniem do uruchomienia nowych sił społecznych.
Ujmowanie rzeczywistości ze współczynnikiem humanistycznym było splecione z wiarą w posłannictwo socjologii jako nauki praktycznej, która była „świado
mą przewodniczką” w przechodzeniu ludzkości w nową epokę. Takie usytuo
wanie socjologii w społeczeństwie oraz hierarchia zagadnień nieuchronnie pociągały opowiedzenie się za określoną opcją ideową. W czasach między
wojennych była nią „aksjologia socjalistyczna” w rozumieniu sprecyzowanym przez Stefana Nowaka. Czy socjologia wróci do tych wartości? Zdaniem J.
Szackiego ton społecznikowski jest współcześnie niezbędny socjologii i Autor opowiedział się za taką nauką.
Na drugiej sesji plenarnej organizowanej przez Andrzeja Rycharda wy
głoszono cztery referaty. W pierwszym pt. „Ludzie i instytucje: kto tworzy nowy ład?” A. Rychard przedstawił stanowisko w pewnej mierze konku
rencyjne wobec treści referatu J. Szackiego. Ujawniło się tutaj współwy- stępowanie dwu sposobów uprawiania socjologii, charakterystyczne dla lu
belskiego Zjazdu.
Autor podkreślał nie kwestie ideowe, lecz pragmatyczne poszukiwanie skutecznych środków poznania naukowego jako priorytetowe. Za takie uznał obserwacje i rzetelny opis konkretu, prowadzone w perspektywie lokalnej. Jest to postulat zejścia poznawczego na środkowy poziom społeczeństwa. Rychard prezentował ten rodzaj analizy w swoim wystąpieniu.
Odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule referatu Autor poszukiwał w relacji między racjonalnością działających jednostek a ich kontekstem instytucjonalnym. Wyodrębnił on poziom ludzi (aktorów indywidualnych i grupowych), organizacji i instytucji, w stosunku do których sformułował tezę o odmiennej logice działania każdego z nich. Ta dekompozycja prezentuje zarazem odmienny stopień „transformacyjnego zaawansowania” zmian po
szczególnych poziomów.
Zdaniem Autora nowy ład społeczny w Polsce jest budowany zasadniczo siłami jednostek i grup w ich rolach indywidualnych oraz w rolach członków małych grup (gospodarstw domowych). Wyłaniają się zaczątki społeczeństwa obywatelskiego w kształcie ruchów społecznych. Prawdopodobnie będą one ewoluować w stronę konstruowania partii politycznych.
Adam Przeworski w referacie „Parliamentarism versus Presidentialism:
Which Works, Which Lasts?” przedmiotem analizy uczynił porównanie dwóch typów instytucji demokratycznych: systemu parlamentarnego i pre
zydenckiego. Kryterium porównań uczynił ich trwałość i funkcjonalność.
System dobrze działający to taki, który zapewnia swobodę od niekon
trolowanej przemocy, gwarantuje wpływ obywateli na decyzje rządu oraz sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Trwałość jest definiowana przez zdolność do rozwiązywania konfliktów. Hipotezy zostały zweryfikowane poprzez analizę sytuacji 139 państw od 1950 (lub roku uzyskania niepodległości po tej dacie) do 1990 roku. Analizie statystycznej zostały poddane na
stępujące tezy:
System prezydencki jest mniej trwały od parlamentarnego, ponieważ jest bardziej skłonny do powodowania paraliżu legislacyjnego, sprzyja silnemu rozdrobnieniu sił politycznych w parlamencie oraz zaostrzeniu rywalizacji o władzę ze względu na wysokie ryzyko i dużą stawkę.
Ponadto system parlamentarny jest bardziej odporny na załamania koniunk
tury gospodarczej. Państwa o ustroju prezydenckim mają znacznie niższe współczynniki wzrostu gospodarczego w tych samych warunkach zewnętrznych (podwojenie dochodu narodowego na mieszkańca następuje przeciętnie po 92 latach, a w ustroju parlamentarnym po 25 latach). Szczególnie kruche są systemy prezydenckie pozbawione silnej większości parlamentarnej. Rozważa
nia Autor zamknął konkluzją: raz ustanowiony porządek polityczny w państwie rzadko ulega zmianie. Kraje, które na drodze do demokracji wybiorą system prezydencki - a takie tendencje przeważają w państwach postkomunistycznych - mają w przyszłości niewielkie szanse na zmianę tej decyzji.
Jadwiga Staniszkis wygłosiła referat pt. „Instytucjonalizacja jako polityka”.
Referat Edmunda Mokrzyckiego pt. „Redystrybucja i interes klasowy”
dotyczył zjawisk makroskali społecznej. Autor wyróżnił redystrybucję socjalną, będącą narzędziem polityki społecznej. Redystrybucja kompensacyjna na
tomiast występuje na skutek rewindykacyjnych wystąpień najsilniejszych po
litycznie grup zawodowych. Rewindykacje są wyrazem interesów klasowych.
Ich efekty podlegają instytucjonalizaq'i i sprzyjają odwzorowywaniu cech strukturalnych realnego soq'alizmu w nowych warunkach ustrojowych. Nacisk i roszczenia są zatem dyktowane logiką układu interesów grupowych po
przedniego okresu. Mokrzycki sformułował tezę, że powszechna solidarność roszczeniowa jest obecnie wyrazem głębokiego porozumienia społecznego w Polsce. Autor prognozował ewolucję od państwa redystrybutywnego do korporacyjnego.
Referat „Podstawy ładu normatywnego w pluralistycznym społeczeństwie”
otworzył sesję plenarną trzeciego dnia Zjazdu. Jan Turowski przedstawił w nim rozważania nad nadrzędnymi wartościami ustrojowymi, które leżałyby u pod
staw systemu norm stanowionych i zarazem rodziłyby „moc zobowiązywania moralnego” w społeczeństwie. Sięgnął do koncepcji egalitarno-równościowej, indywidualistyczno-liberalnej oraz do rasistowsko-nacjonalistycznych i komu
nistycznych idei społecznych. Historyczne doświadczenia ich wcielania dowo
dzą, że w społeczeństwie nie może mieć względnego charakteru wartość podstawowa i norma ogólna.
Zdaniem Profesora, na człowieku jako na wartości i normie ogólnej opierają się: wolność, sprawiedliwość i równość społeczna. Personalistyczna koncepcja osoby ludzkiej i praw człowieka gwarantuje również pluralizm społecz
no-kulturowy oraz dialog i porozumienie jako mechanizmy pożądanego ładu społecznego.
Aldona Jawłowska przedstawiła referat pt. „Wolność czy destrukcja - zmia
ny w sferze aksjonormatywnej” .
Dwa kolejne wystąpienia były komplementarne w stosunku do referatu J. Turowskiego. Oba dotyczyły ładu normatywnego, jednak niższego szczebla ogólności norm. Przyjmowały również teoretyczno-empiryczny poziom analiz.
Marek Ziółkowski w referacie pt. „Pragmatyzacja świadomości społeczeństwa polskiego” przedstawił syntezę przemian systemowych. Zastosowany model teoretyczny ładu normatywnego zawiera wartości i interesy oraz reguły po
stępowania. Mogą one komponować się w konkurencyjne, chociaż współzależ
ne orientacje: pragmatyczną oraz aksjologiczną. Autor prezentował relacje między nimi, kształtujące się po 1989 roku. Wyodrębnił pięć układów ładu normatywnego, które są zarazem fazami transformacji systemowej. Wiedzie ona od wspólnoty wartości „miodowego miesiąca” przez dominację warto- ści-ideałów kształtu ładu politycznego i społeczno-kulturowego, dominacji orientacji pragmatycznej dotyczącej celów makrosystemu ekonomicznego, następnie do określania celów i środków realizacji grupowych interesów gospodarczych. Istotnie w ostatniej fazie ponownie zaznacza się orientacja aksjologiczna, dotycząca jednak wartości „postmaterialistycznych” (etycznych, ekologicznych, obywatelskich, mniejszości społecznych). Tworzenie się lokal
nych porządków normatywnych jest równocześnie próbą realizacji interesów przez różnorodne grupy społeczne.
Drugie oblicze stawania się świadomości społecznej w wymiarze normatyw
nym jest związane z intencjonalnymi oddziaływaniami oraz z socjalizacją antycypującą. Bogdan W. Mach w referacie pt. „Międzypokoleniowy przekaz wartości w warunkach zmiany systemowej” postawił problem charakteru reform świadomości społecznej. Ich kierunek wyznaczają: ideologiczna „eduka
cja dla kapitalizmu w Polsce” oraz społeczno-ekonomiczne realia życia codzien
nego. Syntetycznym wskaźnikiem zmian są: samosterowność lub autorytaryzm, zgeneralizowane jako orientacje życiowe.
Czy w wyznawanych wartościach społeczeństwo polskie staje się mniej autorytarne i bardziej samosterowne? Jak efektywna jest międzypokoleniowa transmisja wartości w tych wymiarach? Odpowiedziom na powyższe pytania służyły analizy porównawcze materiałów z lat 1978/1980 oraz 1992/1993.
Zdaniem Autora poziom autorytaryzmu spada zarówno w pokoleniu rodziców, jak i młodzieży. Wśród rodziców samosterowność pozostaje na takim samym poziomie, co w końcu lat siedemdziesiątych, wzrasta zaś w pokoleniu młodzieży. Zmalała ogólna efektywność przekazu międzypo
koleniowego, lecz wzrosła rola wartości ojca. Rodziny ulegają zatem wewnętrz
nej świadomościowej heterogenizacji w przekroju wewnątrz - jak i między- generacyjnym.
Równie ważkie są wyniki porównań inteligencji i robotników w zakresie przeobrażeń badanych orientacji. W wyborze wartości dla swoich dzieci wśród inteligencji wzrósł bowiem autorytaryzm, jak i konformizm. Natomiast istotnie obniżyły się one wśród robotników, których autorytaryzm nabrał charakteru lękowego. Autor stawią tezę o „nowym konformizmie” i „nowym autorytaryz
mie” inteligencji. Wiąże je ze strukturalnymi właściwościami tej grupy: z wy
kształceniem oraz pozaideologicznym poznawaniem rzeczywistości. Inteligen
cja uczy się zatem konformizmu poprzez doświadczenie jego efektywności. Tę wartość przekazuje dzieciom nie bacząc na miejsce konformizmu w ideologii oficjalnej.
Józef Styk i Jacek Wasilewski organizowali IV sesję plenarną ostatniego dnia Zjazdu. Otworzył ją Włodzimierz Wesołowski referatem pt. „Przetwarzanie się struktury klasowej: perspektywa teoretyczna i sytuacja polska” . Autor podkreś
lił dynamiczne aspekty struktur klasowych. Zalicza do nich: nowe oddziaływa
nia i konwersje między bogactwem, władzą i wiedzą; formowanie się nowych stosunków konfliktu; przeobrażenia tożsamości społecznej klas, ich podgrup oraz członków; przemiany etosu klas oraz świadomości i form działania politycznego. Istotną rolę widział również w osobowościowych zasobach siły życiowej, w talencie i motywacjach jednostek.
Weberowską koncepcję czterech klas społecznych Wesołowski uzupełnił klasą chłopską. Owe dynamiczne aspekty znajdują się w silnej współzależności z przeobrażeniami ogólnosystemowymi. W analitycznej części referatu Weso
łowski zarysował diagnozę kapitalistów polskich, klasy średniej, inteligenqi, klasy robotniczej oraz chłopskiej. Kształtowanie się tożsamości klasy kapita
listów będzie oscylowało wokół typu kapitalisty-technokraty, obywatela-spo- łecznika oraz modernizatora. Autokreacja klasy średniej dotyczy klasowej autodefinicji interesów, wypracowania form organizacyjnych oraz politycznej proweniencji klasy.
Ewolucja inteligencji dokonuje się w dwu kierunkach: pragmatyzacji i profesjonalizacji oraz redefinicji społeczno-kulturowej roli kreatora, strażnika i propagatora sensów życia w skali narodu oraz w skali warstw społecznych.
Zdaniem Autora w obrębie klasy robotniczej występują silne tendencje dekom
pozycji. Prowadzą one do dekonstrukcji układu starych interesów tej klasy.
Robotników sprywatyzowanych i dobrze prosperujących zakładów, przedsię
biorstw o słabej kondycji ekonomicznej, stających się drobnymi przedsiębior
cami oraz robotników-bezrobotnych czekają zadania zarówno określania własnych interesów, jak i praca nad kanałami ich artykulacji. Mogą one ogniskować się wokół idei ogólnokrajowej solidarności robotniczej lub toż
samości klasy, relatywizowanej do interesów różnych jej odłamów. Petryfikacja istniejącej sytuacji, ostra modernizacja struktury agrarnej, lub połączenie tendencji modernizacyjnych z rolno-spożywczym uprzemysłowieniem wsi, są zdaniem W. Wesołowskiego trzema scenariuszami ewolucji polskiej klasy chłopskiej.
Piotr Kryczka w referacie pt. „Nowe elity lokalne” przedstawił kształ
towanie się ładu społecznego średniego szczebla. Zarysował rodowód oraz społeczne charakterystyki nowych elit lokalnych wyłonionych w wyborach samorządowych 1990 roku. W zdecydowanej większości weszli do nich ludzie nowi, którzy nigdy nie pełnili funkcji w gminie. W większości zostali wybrani jako kandydaci Komitetów Obywatelskich. „Solidarnościowe” Komitety Oby-
watelskie okazały się tylko przejściową strukturą organizacyjną dla prze
prowadzenia wyborów parlamentarnych 1989 roku i samorządowych 1990 roku. Ich erozji nie towarzyszyło wyłanianie się innych form organizacyjnych w zbiorowościach lokalnych. Nie stały się one również trwałą ideową propozy
cją polityczną.
Zdaniom Autora obecnie nowe elity lokalne reprezentują bogate spektrum postaw i orientaq'i politycznych, chociaż z reguły ich członkowie nie należą do żadnych partii i, często, ostentacyjnie dystansują się od udziału w zorganizowa
nych formach życia politycznego. Około 2/3 badanych określało swoją orienta
cję jako chrześcijańsko-narodową, chrześcijańsko-demokratyczną lub najbliż
szą społecznemu nauczaniu Kościoła. Około połowa z nich identyfikuje się w sposób pełny z katolicyzmem i Kościołem, a dodatkowych 30% - w sposób wybiórczy, tzn. utożsamiała się z tą częścią katolicyzmu, która może być traktowana jako wiara narodu. Selekcjonuje natomiast uznanie dla religii życia codziennego. P. Kryczka podkreślił, że obserwuje się wyraźnie zjawisko stopniowej deetatyzacji elit. Problemy lokalne chcą rozwiązywać sami, ale blisko połowa oczekuje finansowego wsparcia państwa. Są otwarte na inic
jatywy modernizacyjne, same je podejmują i w nich uczestniczą. Otwarte są również na uczestnictwo Polski w strukturach europejskich.
Henryk Domański w referacie pt. „Rekompozycja stratyfikaq'i społecznej i reorientacja wartości” przedstawił tendencje przemian makrostruktury i świa
domości społecznej w latach 1982-1993. Zdaniem Autora odbicia kierunku przemian systemowych można poszukiwać w logice stratyfikacyjnej, działającej w obszarze obiektywnych wymiarów położenia społecznego oraz w subiektyw
nych odczuciach, dążeniach i orientacjach życiowych. W systemie socjalistycz
nym działała formuła dekompozycji czynników statusu oraz preferencje dla prospołecznej funkcji państwa, tradyq'onalizmu i dominacji postaw egalitar
nych. Jakie przemiany obserwujemy w ostatnich latach? Autor wskazał na postępującą zbieżność poziomu wykształcenia i pozycji zawodowej z zarob
kami. Zawód i wykształcenie stają się osią krystalizacji szeregu elementów statusu. Na najwyższe pozycje drabiny stratyfikacyjnej wysuwają się prywatni przedsiębiorcy i inteligencja. Generalną tendencją są niższe zarobki oraz dochody pracowników fizycznych od umysłowych. Wyraźnie spadają również dochody właścicieli, co jest efektem postępującego rozwarstwiania. Obserwuje się systematyczny wzrost wartości studiów wyższych. Nie uległ zmianie wpływ wykształcenia i czynników pochodzeniowych na pozycje zawodowe, co doku
mentuje tezę o istotnym wiązaniu pozycji zawodowych z wykształceniem.
Zdaniem Domańskiego tradycjonalizm, antyegalitaryzm i liberalizm ekono
miczny określają adaptacyjne możliwości Polaków do systemu rynkowego.
W wymiarze przywiązania do tradycyjnych wartości następuje istotne róż
nicowanie postaw, zwłaszcza wśród inteligencji. Również inteligenq'a, pracow
nicy umysłowi oraz prywatni przedsiębiorcy stali się bardziej antyegalitarni-
z jednej, a prorynkowi i liberalni z drugiej strony, niż robotnicy i rolnicy.
Krystalizacji systemu stratyfikacyjnego towarzyszy zatem istotniejszy wpływ pozyq'i społecznych na przekonania i orientacje życiowe jednostek. Funkcjonal
nej wobec systemu rynkowego rekompozycji stratyfikacji społecznej towarzyszą równie funkcjonalne przemiany systemu wartości Polaków.
Michał Pohoski przedstawił referat pt. „Nierówności społeczne w Polsce - kontynuaq'a i zmiany w okresie transformacji ustrojowej” .
Sympozja
Antonina Kłoskowska organizowała sympozjum I pt. „Identyfikacja, kultura i sąsiedztwa narodowe jako korelaty ładu społecznego i indywidual
nego” . Poświęcone ono zostało problematyce narodowej ujmowanej w aspekcie zbiorowym i indywidualnym. Wygłoszono wszystkie zaplanowane referaty. A.
Kłoskowska („Tożsamość zbiorowa, identyfikacje osobnicze a ład zbiorowy i indywidualny”), H. Imbs-Jędruszczak („Ponadnarodowa łączność kulturowa w Europie epoki przemysłowej”), W. Pawlik („Dawność i współczesność w doświadczeniu dwóch granicznych społeczności”) oraz S. Łodziński („Prob
lem obywatelstwa polskiego - przyczynek do antropologii etniczności”).
A. Kłoskowska skoncentrowała się na zagadnieniach narodu jako wspólnoty wytwarzającej szeregi wyobrażeń. Składają się one na samookreślenie i samopo- twierdzenie narodu, przez co stanowią składniki ideologii grupowej. Wskazała na dwie kategorie interpretacji narodu: polityczno-obywatelską oraz kulturalis- tyczną. W tej drugiej szczególne funkcje spełniają mity pochodzenia i wyob
rażenia o związku z terytorium, przeszłością, sztuką oraz obyczajami. Na podstawie własnych badań podstaw zjawisk kulturowych, opartych na „reduk
cji indywidualizującej”, Autorka przestrzegała przed używaniem pojęcia toż
samości w odniesieniu do narodu, jak i do koncepcji tożsamości narodowej w odniesieniu do jednostki.
H. Imbs-Jędruszczak postawiła problem współczesnego dylematu kultury, który jest zawarty w dążeniach do integraqi ponadnarodowej. Analizowała dwie płaszczyzny występowania opozycji: wertykalną - związaną z material- no-cywilizacyjnym wymiarem integracji, oraz horyzontalną, dotyczącą pluraliz
mu w odniesieniu do równoprawnych podmiotów (osoby ludzkie, instytuq'e, społeczności i narody). Podstawy dotychczasowych procesów integracji kultur narodowych stanowiły: przyspieszenie wzrostu demograficznego, rozwój środ
ków poruszania się i przekazu informacji, upowszechnianie tych samych wzorców kultury, rozszerzanie zasięgu efektu rezonansu oraz wzrost realnego uspołecznia
nia.
S. Łodziński postawił pytania o kryteria nabywania (nadawania) obywatel
stwa polskiego z mocy prawa i wyznaczanych w ten sposób granic pomiędzy swoimi i obcymi. Odniósł je do okresów 1918—1945, 1945—1989 oraz po 1989 roku. Zdaniem Autora do 1989 roku mamy do czynienia z rozwojem od
koncepcji obywatelstwa państwowego do obywatelstwa etnicznego. Odzwiercie
dla do ewolucję od społeczeństwa wieloetnicznego ku jednoetnicznemu. Po 1989 roku kwestia obywatelstwa staje się również istotnym problemem społecznym.
Sympozjum II na temat: „Kościół a przemiany społeczne” zostało zor
ganizowane przez ks. Witolda Zdaniewicza. Wygłoszono tu 4 referaty: ks.
Władysław Piwowarski (Od „Kościoła ludu” do „Kościoła wyboru”), ks.
Zygmunt Felczyński w zastępstwie zapowiedzianego w programie ks. Lucjana Baltera („Kościół w aspekcie teologicznym i socjologicznym”), ks. Janusz Mariański („Kościół a religijność młodzieży”) i Marianna Osa („Reorganizacja struktur Kościoła a kultura polityczna”).
Ks. Piwowarski dokonał społeczno-historycznej analizy dwóch typów uczestnictwa w Kościele. Scharakteryzował cechy specyficzne Kościoła w Pol
sce oraz przedstawił kierunki jego przemian w ramach dotychczasowych funkcji społecznych.
Ks. Felczyński przybliżył sposoby podchodzenia do zagadnień Kościoła ze strony teologii ze szczególnym uwzględnieniem eklezjologii. Skoncentrował się głównie na wypowiedziach przedstawicieli teologii o trudnościach ujawniają
cych się w momencie spotkania teologii socjologii w toku podejmowania przez te dyscypliny problematyki Kościoła.
Marianna Osa przedstawiła dwa stanowiska wobec roli Kościoła w polskim życiu politycznym po roku 1989. Różnią się one w kwestii istoty wpływu Kościoła na życie społeczne oraz co do długoplanowych celów politycznych Kościoła. W stanowisku pierwszym, przyjmującym „hipotezę instrumentaliz- mu” Kościół angażuje się w politykę, aby osiągnąć władzę. W stanowisku drugim funkcjonuje „hipoteza altruizmu”, według której Kościół w działalności politycznej, podobnie jak w innych kierunkach swojej aktywności, kieruje się motywami religijnymi. Autorka odrzuca obie hipotezy, proponując w to miejsce
„model instytucjonalny” . Struktura instytucjonalna Kościoła stanowi główną kategorię definiującą jego działalność.
Ks. Mariański zaprezentował wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród maturzystów w 1993 roku. Religijność Polaków określa jako kościelną i stawia hipotezę o obniżeniu się społecznego autorytetu Kościoła, pociągające
go za sobą zmianę religijności. Wśród młodzieży dokonują się przemiany postaw globalnych względem religii od wiary odziedziczonej do wiary z wyboru, nie wykluczając religijności pozakościelnej. Powstaje zagrożenie polegające na tym, że osłabienie kościelności może wywołać negatywne przemiany religijności i niewiarę. Autor przestrzega przed pochopnym stawianiem skrajnej hipotezy o sekularyzacji społeczeństwa polskiego.
W Sympozjum wzięło udział około 80 osób i objęło proponowaną w pro
gramie grupę ad hoc na temat: „Religia a konflikty społeczne”. Naturalną kontynuację Sympozjum stanowiła grupa ad hoc i zorganizowana również przez ks. Zdaniewicza na temat: „Aspekty przemian religijności polskiej” .
Sympozjum III zorganizował Andrzej Kaleta i poświęcił je problematyce poszukiwania nowych paradygmatów rozwoju obszarów wiejskich. Uczest
niczyło w nim około 40 osób. Gośćmi byli: Andreas Bodentstaedt (Prezydent Światowego i Europejskiego Towarzystwa Socjologii Wsi), Anton Jansen (Agricultural University Wageningen), Oleg Stanek (Universite du Quebec) oraz Helena Pawłowa i Wiaczesław Stołbow (Rosja).
Referaty wygłosili: Maria Wieruszewska („Tożsamość kulturowa jako element nowego podejścia w badaniach wsi”), Lucjan Kocik („Asynchroniczna modernizacja jako podłoże dysharmonii kulturowej wsi”) oraz Krzysztof Gorlach i Zygmunt Seręga („Modernizacja wiejskich społeczności lokalnych.
Szansa czy zagrożenia”). Ponadto przedstawiono trzy komunikaty: Andrzeja Pilichowskiego („Chłopi producenci: od strategii przetrwania do struktural
nego przystosowania”), Tadeusza Samulaka („Tworzenie nowego ładu społecz
nego a problemy ubóstwa wiejskiego”) i Danuty Niczyporuk („Waloryzacja przestrzeni współczesnej wsi”).
Uwaga referentów i dyskutantów koncentrowała się na wybranych prob
lemach kryzysu polskich obszarów wiejskich (ubóstwo, niski poziom iden
tyfikacji z wsią i zawodem rolnika, kryzys kulturowy). Próbowano konstruować nowy paradygmat rozwoju wsi, harmonizujący racjonalność ekonomiczną z wartościami kulturowymi i z ochroną środowiska.
Kryzys wsi i rolnictwa ma przede wszystkim charakter kulturowy. W pró
bach jego przezwyciężania należy odwoływać się do tożsamości kulturowej rozumianej jako teoretyczna zasada refleksji o wsi, pozwalająca rozstrzygać problemy przyszłości. Ta perspektywa pozwala na odejście od wąskiego ekonomicznego pojmowania obszarów wiejskich i ich funkq'i jako „reszty” czy
„kompensaty” dla społeczeństwa. Widać natomiast w niej funkcje kulturowe i ekologiczne (Maria Wieruszewska). W związku z tym redefinicji wymaga kategoria modernizacji wsi. Nie może już być pojmowana i realizowana jako rozwój przez industrializację oraz urbanizację (Kocik, Gorlach i Seręga).
Uczestnicy Sympozjum zwrócili uwagę na stwarzanie możliwości i warunków szybkiego adaptowania koncepcji teoretycznych do konkretnych warunków społeczności lokalnych, aby uruchomić procesy poprawy warunków i jakości życia mieszkańców.
W Sympozjum IV organizowanym przez Jolantę Kulpińską, A. Buch- ner-Jeziorską i M. Federowicza uczestniczyło około 40 osób. Przedstawiono pięć referatów: G. Skąpska („Reforma ekonomiczna i kształtowanie się porządku instytucjonalnego w Polsce. Dziedzictwo przeszłości, mity i wizje gospodarcze”), M. Federowicz („Przemiany ustrojowe w gospodarce”), K.
Doktór („Konflikty przemysłowe a zmiany i stabilności w gospodarce”), D.
Duraj („Etyka działalności gospodarczej”), J. Babiuch („Społeczeństwo rynko
we a społeczeństwo ekonomiczne”).
G. Skąpska przyjęła założenie interweniującego oddziaływania czynników etycznych, kulturowych i światopoglądowych na relaq'e między prawami rynku a działaniami i tworzącym się porządkiem społecznym. Zasadniczą rolę w pro
cesach przeobrażeń ekonomicznych odgrywają: prawo dostępu do przekształ
ceń własnościowych oraz źródła praw własności. Jednak procesy ich instytu
cjonalizacji przebiegają ułomnie. Silnie oddziałują tu liczne zmienne kulturowe zarówno na poziomie makro, jak i poszczególnych jednostek. Kształtuje się ład porozumień zbiorowych. Jednak jest on mocno zakorzeniony w dziedzictwie przeszłości.
K. Doktór przedstawił makrostrukturalne oraz działające na szczeblu przedsiębiorstwa uwarunkowania konfliktów przemysłowych i szanse ich rac
jonalnej regulacji z punktu widzenia wzrostu gospodarczego. Autor podkreślał
„ultrastabilność” modelu stosunków przemysłowych w Polsce, opierających się na dychotomicznym podziale na pracodawców i pracobiorców. Jest on pod
stawą przenoszenia przez ruch związkowy konfliktów przemysłowych na arenę polityczną. Towarzyszą im zmiany „technologii rozwiązywania konfliktów”
(zawieranie układów zbiorowych, mediacja, arbitraż, nieustanne negocjowa
nie). Autor dostrzega szanse efektywnych regulacji konfliktów w ich prawnej instytucjonalizacji oraz depolityzacji demonstracji i strajków przemysłowych.
D. Duraj omawiała problemy pozaprawnego regulowania normatywnego stosunków społecznych, związanych z działalnością w ramach społecznej gospodarki rynkowej. Liberalizm, a zwłaszcza doktryna F.V. Hayeka, zasa
dzają się na wysokich standardach moralnych odnoszących się do jednostek i do społeczeństw. Wolność, własność prywatna oraz zasada dobrowolności zawierania umów rodzą szereg problemów. Były one regulowane koncepcją społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, a ostatnio - nową etyką biznesu.
Sympozjum V nosiło tytuł: „Dynamika zróżnicowań kulturowych w post
komunistycznej Polsce” . Organizatorami byli Marian Kempny i Aldona Jaw
łowska. Jego kontynuację stanowiła grupa poświęcona kulturze społeczeństwa postkomunistycznego, gdzie przeniesiono większość referatów i komunikatów.
Na Sympozjum złożyło się ostatecznie 6 referatów: M. Kempnego („Kultura społeczeństwa postkomunistycznego - system czy proces?”), M. Buchowskiego („Inercja nawyków kulturowych w postkomunistycznej Polsce”), J. Muchy („Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce”), A. Kapciak („O zmienności symbolizmu życia codzien
nego. Związki kultury i polityki”), E. Tarkowskiej („Czas społeczny jako kryterium zróżnicowania kulturowego”), M. Melchior („Przeszłość jako czyn
nik zróżnicowań kulturowych - przypadek dwóch sąsiadujących wsi”).
Referat Kempnego dostarczył zarysu pola teoretycznego dynamiki zróż
nicowań społeczeństwa postkomunistycznego oraz tworzył propozycję upo
rządkowania problematyki sympozjum. Postkomunizm stawia soq'ologow
środkowoeuropejskich wobec dylematu strategii prawodawcy lub tłumacza (za Z. Baumanem). Wizji kultury jako systemu można przeciwstawić sytuację wielokulturowości, a niekiedy postkulturową.
Według Buchowskiego przeobrażenia w Polsce są związane z długotrwałymi procesami politycznymi i ekonomicznymi. Jednak nie można ignorować czynni
ka kulturowego. Na. kształt wydarzeń wpływają czynniki zewnętrzne, stwarzają
ce warunki dla podejmowanych działań i czynniki historyczne, zawierające bagaż kulturowy podzielany przez kolejne pokolenia. Zmieniające się warunki wpływają na sposoby widzenia świata, działania i myślenia o działaniu w świecie. Proces zmian nie zrywa więc z zastanymi sposobami postępowania i przekonaniami. Podzielane wartości kulturowe odciskają się na praktyce społecznej.
J. Mucha zajął się wzajemnymi relacjami między grupą dominującą a kul
turowymi grupami mniejszościowymi. Polska jest wprawdzie krajem względnie jednolitym kulturowo, ma jednak swoje mniejszości, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Analiza grup „innych” pozwala lepiej poznać je same oraz zrozumieć zbiorowość dominującą pod względem kulturowym w społeczeństwie. Grupy mniejszościowe definiując się same, odróżniają się od grupy dominującej, która staje się dla nich grupą „innych”.
Według A. Kapciak zmieniają się współcześnie proporcje między sferą publiczną a sferą prywatną życia Polaków. Ład demokratyczny poszerza wprawdzie sferę działań publicznych m.in. dzięki rozwojowi sieci instytucji. Są one jednak otwarte i współtworzone przez jednostki, co poszerza sferę prywat
ności. Relacje między tymi sferami nie są jednoznaczne ze względu na treść, ani co do trwałości. Funkcjonuje duża wieloznaczność ich kulturowego definiowa
nia. Musi jednak istnieć pewna równowaga. Obecnie kształtuje się nowy typ związków tych dwóch sfer. Codzienność krystalizuje się i autonomizuje.
Pojawiają się nowe i przekształcają dotychczasowe przestrzenie obecności i nieobecności (np. rezygnacja ze współuczestnictwa w wyborach, przestrzeń bezrobocia, nieobecności kulturowej itp.).
M. Melchior przyjęła tezę, że jednym z czynników istotnie wpływających na współczesne zróżnicowania kulturowe jest przeszłość w rozumieniu nie tylko określonego odcinka czasu, lecz przede wszystkim jako czas wypełniony konkretnymi treściami, wydarzeniami i przeżyciami. Obszar ten stanowi jedną z płaszczyzn odniesienia. W referacie Autorka zastanawia się nad tym, w jaki sposób przeszłość jest obecna w życiu zwykłych ludzi współcześnie. Materiał empiryczny do analizy został pozyskany w wyniku jej badań własnych prze
prowadzonych w dwóch sąsiadujących ze sobą wsiach.
„Działanie elit a procesy społeczne w Polsce lat przełomu” było tytułem Sympozjum VI organizowanego przez Ireneusza Krzemińskiego i Włodzimierza Wesołowskiego. Zgromadziło on liczne grono uczestników (około 100 osób), którzy wysłuchali pięciu referatów: W. Wesołowski („Strategie elit a procesy
spontaniczne”), I. Krzemińskiego („Obywatelski ideał w procesie transfor
macji. Procesy społeczne a działania elit”), J. Frentzel-Zagórskiej („Demokra
cja, elity i nerwica transformacyjna”), A. Nowaka („»Bąble« - modelem przemian społecznych”) oraz S. Nowotnego („Elity a opinia społeczna”).
I. Krzemiński pytał o losy ideału społeczeństwa obywatelskiego i koncepcji demokracji, które przyświecały odrzuceniu systemu socjalistycznego. Odpowie
dzi poszukiwał w obszarze aktorów i działań społecznych oraz w systemie symbolicznym. Poprzez systematyczną analizę Autor ukazuje osobliwą logikę fuzji zamierzanych oraz spontanicznych procesów społecznych. Stawanie się ładu społecznego w Polsce nie prowadzi ku instytucjonalizacji i internalizacji sprawiedliwych zasad oraz do uczestnictwa społecznego, które były jądrem ideału. Przeciwnie, jest to proces rozbijania i rozmywania syndromu wartości demokratycznych. W jego miejsce następuje wyłanianie zinstrumentalizowa- nych wartości obywatelskich oraz ewolucja pierwotnego ideału w kierunku ideologii naturalnego egoizmu, zabarwionej moralną oceną słuszności.
Humanistyczna diagnoza procesów przemian zawiera bogactwo zjawisk społecznych. I. Krzemiński wskazał na oligarchizację demokracji, upartyjnienie struktur państwowych, dezintegrację i demobilizację dotychczas aktywnych politycznie środowisk społecznych, polityczną demobilizację społeczeństwa, oraz zanegowanie samego ideału demokratycznego.
A. Nowak, M. Lewenstein i J. Szamrej przedstawili zastosowanie modeli komputerowych stosowanych w fizyce, biologii i chemii do rozumienia mecha
nizmów zmian społecznych. Teoria wpływu społecznego, do której sięgnęli Autorzy, wskazuje na oddziaływanie procesów wspólnych dla całego społeczeń
stwa oraz lokalnych, związanych z różnymi aspektami przestrzeni społecznej jednostek. Elementy „nowego” np. postawy, opinie pojawiają się w społeczeń
stwie w postaci gron lub „bąbli”. Ich funkcjonowanie, rozwój lub zanikanie podlegają określonym prawidłowościom. Wiele z nich wskazano w referacie.
Proponowane modele pozwalają również na formułowanie zaleceń praktycz
nych sprzyjających rozrostowi „bąbli” nowego w społeczeństwie. Zdaniem Autorów, odgrywa tutaj podstawową rolę środowisko lokalne, a nie globalne.
Oddziaływanie „na bąble”, i za ich pośrednictwem, jest efektywną stymulacją z punktu widzenia pożądanego kierunku zmian demokratycznych.
Kazimierz W. Frieske był organizatorem VII Sympozjum pt. „Strukturalne przesłanki procesów marginalizacji społecznej” .
Grupy robocze
Jacek Kurczewski był organizatorem 1. grupy roboczej pt. „Nowe i stare klasy średnie” . Wygłoszono następujące referaty: J. Kurczewski: „Stare i nowe klasy średnie w Polsce”; M. Fuszara: „Kobiety w starej i nowej klasie średniej”;
M. Iwańska: „Druga młodość komiwojażerów”; I. Jakubowska-Branicka:
„Propagowany wzór osobowy przedstawiciela klasy średniej - na przykładzie
analizy «Harlequin Romance». Problem transmisji wzorów”; J. Śmigielska:
„Wiejska klasa biznesu w przemianach” ; B. Łaciak: „Kobiece wzorce polskiej klasy średniej”; J. Heyman: „Inseraty: zwierciadło struktury społecznej. Prze
słanki teoretyczne” .
Henryk Domański był organizatorem 2. grupy roboczej pt. „Innowacje w metodologi badań surveyowych w Polsce” . Wygłoszono następujące referaty:
A. Sułek: „Kwestionariusz ankietowy jako źródło wiedzy socjologicznej”; P.
Sztabiński: „Dynamika interakcji pomiędzy ankieterem a respondentem w trak
cie wywiadu”; A. Dukaczewska: „Psychospołeczne cechy ankietera jako zmien
ne wyjaśniające w badaniach socjologicznych”; F. Sztabiński: „Kontrola pracy ankieterów w warunkach konkurencyjnego rynku badań”; H. Domański i Z.
Sawiński: „Międzynarodowy wskaźnik pozycji społeczno-klasowej EGP: propo
zycje aplikacji w warunkach polskich”; B. Cichomski: „PGSS. Nowa strategia filozofii i metodologii badań”; Z. Sawiński: „Aktualne tendencje w rozwoju oprogramowania komputerowego w zakresie gromadzenia i analizy danych” .
Zbigniew Kurcz był organizatorem 3. grupy roboczej pt. „Mniejszości narodowe i stosunki międzyetniczne w Polsce” . Wygłoszono następujące referaty: J. Łodziński: „Główne problemy polityki wobec mniejszości narodo
wych w Polsce w latach 1989-1994”; G. Pełczyński: „Świadomość etniczna Ormian polskich w XX wieku”; P. Wróblewski: „Festiwale etniczne w Polsce.
Łemkowska Watra” ; M. Szmeja: „Dlaczego Ślązacy nie chcą być Polakami?”;
H. Galus: „Zróżnicowanie etniczne Pomorza Wschodniego - problemy pod
miotowości i partnerstwa w życiu publicznym”; D. Praszałowicz: „Stosunki polsko-niemieckie na obczyźnie. Polscy i niemieccy imigranci w Milwaukee (Wisconsin, USA) na przełomie wieków”; S. Wanat: „Stosunek Polaków do planowanej olimpiady w Berlinie jako przykład postaw wobec Niemców”; Z.
Kurcz: „Mniejszość niemiecka w Polsce w świetle materiałów pamiętnikar
skich”; Z. Sikiewicz: „Motywacja konfliktów międzyetnicznych” .
Władysław Misiak był organizatorem 4. grupy roboczej pt. „Polska w Europie - szanse integracji i utrzymania tożsamości”. Wygłoszono następujące referaty:
W. Misiak: „Integracja z Europą w warunkach niezrównoważonego rozwoju -przypadek Polski” ; K. Wielecki: „Państwo a nowy europejski ład społeczny”;
L. Koćwin: „Instytucjonalne i społeczne ograniczenia polsko-niemieckich stosunków przygranicznych” ; R. Foks: „Grupy interesów w strukturze Eu
roregionu Nysa” ; E. Nosalska: „Obraz Polski, Polaków i stosunków pol
sko-niemieckich w podręcznikach szkolnych w zjednoczonych Niemcach” ; E. Skotnicka-Illasiewicz: „Kulturowy wymiar europejskiej integracji”;
A. Nobis: „Ograniczenia i przydatność teorii samoorganizacji w badaniach nad dynamiką przemian społecznego postrzegania Europy” .
Zdzisław Zagórski był organizatorem 5. grupy roboczej pt. „Stare i nowe segmenty społeczeństwa Polski” . Wygłoszono następujące referaty: S. Ko- zyr-Kowalski: „Klasy, stany i quasi-klasy”; К. Doktór: „Grupy interesów
ekonomicznych” ; G. Kaczor-Pańków: „Struktura społeczna wsi” ; J. Łucewicz:
„Systemy wartości a wybrane segmenty społeczeństwa”; E. Pleśnar: „Lekarze jako wolnozawodowa kategoria klasy średniej”; Z. Zagórski: „Uwagi o stanie
i kierunkach badań nad strukturą klasowo-warstwową”.
Jolanta Kulpińska, Anna Buchner-Jeziorska i Michał Federowicz byli organizatorami 6. grupy roboczej pt. „Stosunki przemysłowe i ład gospodarczy w procesie zmian - perspektywa przedsiębiorstwa”. Wygłoszono następujące referaty: K. Konecki, J. Kulpińska: „Definiowanie rzeczywistości organizacyj
nej w procesie transformacji”; W. Morawski: „Stosunki przemysłowe w Polsce.
Wzory funkcjonowania na szczeblu przedsiębiorstw”; M. Jarosz: „Partycypacja pracownicza w polskiej gospodarce rynkowej” .
Jacek Leoński był organizatorem 7. grupy roboczej pt. „Tworzenie się nowego ładu społecznego w świetle materiałów autobiograficznych” . Wy
głoszono następujące referaty: J. Leoński: „Różne typy ładu społecznego w polskich badaniach socjologicznych prowadzonych metodą biograficzną”;
T. Rzepa: „Rzeczywistość społeczna w autobiografiach uczonych polskich”;
H. Palska: „Postawy temporalne Polaków w okresie przemian” ; D. Chmielew- ska-Banaszak: „Portret psychosocjologiczny organizatorów minionego ładu społecznego”; M. Gorzko: „Typy ładu społecznego z perspektywy podstawo
wych wydarzeń życia jednostkowego” .
Ludwik Janiszewski był organizatorem 8. grupy roboczej pt. „Ludzie morza.
Przeobrażenia społeczno-gospodarcze” . Wygłoszono następujące referaty:
L. Janiszewski: „Główne kierunki przemian w sytuacji społeczno-gospodarczej ludzi morza”; B. Klepajczuk: „Przemiany etosu zawodów morskich”; H.
Mrzygłód: „Przemiany we wzorach życia rodzinnego ludzi morza”; J. Nikoła- jew: „Przemiany zawodu rybaka dalekomorskiego w kontekście zmian społecz
no-gospodarczych w rybołówstwie”; I. Zakidalska: „Zmiany wzorów pro- kreacji w rodzinach rybaków morskich”.
Kazimiera Wódz była organizatorem 9. grupy roboczej pt. „Polaryzacja przestrzeni polskich miast - biegun wzrostu i zacofania” . Wygłoszono następujące referaty: M. Ciechocińska: „Restytucja własności jako czynnik porządkujący przestrzeń polskich miast”; E. Kaltenberg-Kwiatkowska:
„Warszawa - zwierciadło stawania się nowego ładu społecznego”;
M. Malikowski: „Zmiany w przestrzeni miejskiej w okresie transformacji systemowej w Polsce”; M.S. Szczepański: „Społeczna ocena procesów pry
watyzacji”; W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotowska-Leder: „Świadcze- niobiorcy pomocy społecznej w wielkim mieście. Przykład Łodzi”; M.
Łacek: „Ludność rolnicza jako element różnicujący przestrzeń społeczną miasta” ; E. Michałowska: „Z zagadnień miejskiego ubóstwa (wybrane pro
blemy)” .
Krzysztof Gorlach był organizatorem 10. grupy roboczej pt. „Nowe zjawis
ka i strategie przystosowania: koncepcje teoretyczne i metodologia badań” .
Wygłoszono następujące referaty: I. Reszke: „Przystosowanie poznawcze do bezrobocia w Polsce”; A. Marcinkowski, J.B. Sobczak: „Od socjologii bezro
botnych do socjologii bezrobocia”; A. Bukowski: „Badania nad zjawiskiem żebractwa w Polsce”; P. Starosta: „Społeczności lokalne a typy ładu społecz
nego: wyzwania teoretyczne i metodologiczne” ; A. Bukowski: „Badania elit lokalnych: stare schematy i nowe wyzwania” .
Wojciech Sitek był organizatorem 11. grupy roboczej pt. „Racjonalność i żywiołowość. Problemy komunikacji zbiorowej wobec wyzwań rynku” .
Janusz Goćkowski i Przemysław Kisiel byli organizatorami 12. grupy roboczej pt. „Oglądy i obrazy świata ładów społecznych” . Wygłoszono na
stępujące referaty: B. Dopart: „Ład życia zbiorowego w perspektywie życia jednostki (oglądy pisarzy polskich)”; P. Kisiel: „Obraz świata społecznego w malarstwie Hieronima Boscha”; G. Woroniecka: „Przedrozumienie a ogląd społecznego świata”; J. Goćkowski: „Błazeński ogląd świata”; W. Misztal:
„Marii Ossowskiej koncepcja ładu moralnego w społeczeństwie demokratycz
nym”; M. Sikora: „O porównaniu naukowych obrazów świata”; J. Goćkowski:
„Program poznawczy a orientacja funkcjonalna w socjologii”.
Anna Titkow była organizatorem 13. grupy roboczej pt. „W stronę nowego paradygmatu socjologii medycyny” . Wygłoszono następujące referaty: A.
Titkow: „W jaki sposób uzyskać ocenę rzeczywistej użyteczności”; C. Włodar
czyk: „Paradygmaty w polityce zdrowotnej a socjologia medycyny”; A. Bocz- kowski: „Socjologia zdrowia publicznego”; M. Latoszek, W. Piątkowski:
„Metoda biograficzna soq'ologii medycyny. Humanizacja perspektywy badaw
czej” ; B. Tworek: „Metoda biograficzna w analizie kołymskiej służby zdrowia”;
J. Nosko: „Zachowania zdrowotne w perspektywie badań interdyscyplinar
nych. Rola metody historycznej” ; A. Gniazdowski: „Zdrowie jako kapitał.
Niezbędne działania socjotechniczne”; W.A. Brodniak: „Promocja zdrowia psychicznego. Problem statusu relatywnej odrębności”; M. Pałyska, J. Raduj:
„Utrata pracy w aspekcie zdrowia psychicznego i zachowań zdrowotnych”; H.
Sekuła-Kwaśniewicz: „Badanie wartości zdrowia w świetle idei jego promocji”;
B. Tobiasz-Adamczyk: „Poglądy a zachowania związane z nawykami żywienio
wymi”; A. Nowak, H. Mrzygłód: „Postawy młodzieży wobec AIDS” ; K.
Puchalski: „Istota społeczno-środowiskowych koncepcji zdrowia”; R. Dzia
dosz: „Zdrowie społeczne mieszkańców wsi jako miernik zadowolenia z okreś
lonej sytuacji życiowej”; A. Wiśniewska: „Zachowania w chorobie mieszkań
ców wsi w nowej sytuacji w świetle mierników zobiektywizowanych”; H.
Skrzypek: „Podstawowa opieka zdrowotna na wsi w latach 1978-1992”; W.
Piątkowski: „Nauczanie socjologii zdrowia, choroby i medycyny. Ciągłość i zmiana” .
Marian Filipiak był organizatorem 14. grupy roboczej pt. „Społeczeństwo obywatelskie - tradycja i współczesność” . Wygłoszono następujące referaty: A.
Siciński: „Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo otwarte” ; W. Piwowar-
ski: „Konsekwencje zasady pomocniczości w życiu społecznym w świetle katolickiej nauki społecznej” ; H. Palska: „Dyskurs publiczny w społeczeństwie obywatelskim”; D. Gawin: „Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli kon
serwatywnej - przypadek R. Nisbeta”; D. Markowski: „Próba socjologicznej analizy przyczyn upadku Imperium. Szanse społeczeństwa obywatelskiego”; P.
Gliński: „Świadomość obywatelska społeczeństwa polskiego”; K. Murawski:
„Społeczeństwo obywatelskie i idee polityczne w Polsce po 1989 roku”; A.
Tuziak: „Społeczeństwo obywatelskie a proces transformacji (o potrzebie edukacji politycznej)” ; S. Solecki: „Aktywność ekonomiczna jako istotny element funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego”; D. Ślusarz: „Prob
lematyka społeczeństwa obywatelskiego w aktualnych programach nauczania
«Wiedzy o społeczeństwie»”; R. Zych: „Procesy formowania lokalnych społe
czeństw obywatelskich”; P. Woroniecki: „Przezwyciężanie «zasłony niewiedzy»
jako warunek istnienia społeczeństwa samosterownego”; J. Zajdzik: „Nieznana ankieta socjologiczna Armii Krajowej i jej echa współczesne”; O. Titinowa:
„Kształtowanie się świadomości obywatelskiej Rosjan w latach 1992-1994” . Ireneusz Krzemiński był organizatorem 15. grupy roboczej pt. „Szanse państwa liberalnego”. Wygłoszono następujące referaty: I. Krzemiński: „Szan
se na «minimum liberalne» w Polsce”; B. Fedyszak-Radziejowska: „Społeczno
ści wiejskie grabarzem czy moderatorem państwa liberalnego?”; K. Zagórski:
„Szansa państwa liberalnego w warunkach niestabilnej opinii społecznej” . Jerzy Kubin był organizatorem 16. grupy społecznej pt. „Czynniki wspierają
ce zmiany społeczne w Polsce” . Wygłoszono następujące referaty: P. Płoszajski:
„Sztuka uczenia się i zapominania w procesach polskich reform”; K. Frieske:
„Kompromis ideologiczny jako przesłanka zmiany”; J. Kubin: „Zmiany orientacji politycznych głównych aktorów sceny publicznej w latach 1989-1992 w Polsce wspierające działania na rzecz niepodległości, demokracji i gospodarki rynkowej” .
Stanisław Kosiński był organizatorem 17. grupy roboczej pt. „Nauczanie socjologii i kształcenie socjologów w Polsce” . Wygłoszono następujące referaty:
E. Malinowska: „Nowe role socjologów”; E. Psyk-Piotrowska: „Związek dydaktyki socjologicznej z rzeczywistością społeczną”; A. Michalska: „Praca socjalna jako upraktycznienie socjologii”; K. Frieske: „Modele kształcenia socjologów w UW”; M. Malikowski: „Nauczanie i kształcenie socjologów a potrzeby obecnego rynku pracy (na przykładzie rzeszowskiego ośrodka socjologicznego)”; T. Banaszczyk: „Socjologia jako dyscyplina uniwersytecka”;
S. Kosiński: „Nauczanie socjologii w szkolnictwie pielęgniarskim”; Z. Szyma
nek: „Nauczanie i wychowanie obywatelskie w ujęciu klasyków socjologii polskiej”.
Pod nieobecność Renaty Siemieńskiej, organizatora 18. grupy roboczej pt.
„Sytuacja kobiet w okresie przemian”, referat „Kobiety jako powódki w spra
wach o rozwód” , wygłosiła S. Kamińska.
Krystyna Lutyńska i Andrzej Rostocki byli organizatorami 19. grupy roboczej pt. „Relacja badacze - badani w polskiej socjologii empirycznej” . Wygłoszono następujące referaty: A. Rostocki: „Socjologia «inwigilująca»?
Założenia teoretyczne”; J. Lisek-Michalska: „Relacje badacz - badany w do
mach pomocy społecznej” ; J. Styk: „Metodologiczne trudności i problemy prowadzenia badań nad religijnością w Polsce”; P.B. Sztabiński, F. Sztabiński:
„Respondenci początku lat 90-tych w nowej roli”; D. Rancew-Sikora: „Etycz
ne problemy związane z nagrywaniem rozmów do celów analizy konwersacji”;
G. Woroniecka: „Zastosowanie kategorii «przedrozumienia» w badaniach społecznych”; H. Ogryzko-Wiewiórowski: „Czy badacze rozumieją się z bada
nymi?”; M. Latoszek: „Etyczne problemy badań metodą autobiograficzną” . Andrzej Sadowski był organizatorem 20. grupy roboczej pt. „Socjologia pogranicza”. Wygłoszono następujące referaty: A. Sadowski: „Socjologia pogranicza - zarys problematyki badawczej”; G. Babiński: „Pogranicze kul
turowe, pogranicze etniczne - próby typologii”; S. Dudziak: „Dyfuzja kulturo
wa a człowiek pogranicza”; T. Popławski: „Pogranicze a peryferie”; E.
Rekłajtis: „Liban jako idea. Z problemów koegzystencji wspólnot etnowyz- naniowych na Bliskim Wschodzie (z przemocą w tle)”; M. Tefelski: „Białystok - oswajanie przestrzeni” ; A. Sadowski: „Charakter międzyetnicznego współ
życia na polsko-białoruskim pograniczu” .
Jan Gruszyński był organizatorem 21. grupy roboczej pt. „Współczesna emigraq'a z Polski” . Wygłoszono następujące referaty: J. Gruszyński: „Współ
czesna emigracja z Polski”; E. Budakowska: „Współczesna migracja zagranicz
na ludzi nauki z Polski” ; B. Cieślińska: „Oblicze nowej emigracji polskiej we Włoszech”; K. Romaniszyn: „Współczesna migracja zarobkowa z Polski do Grecji”; A. Matejko: „Wracać czy nie wracać?” .
Wiesława Kózek była organizatorem 22. grupy roboczej pt. „Praca i bez
robocie” . Wygłoszono następujące referaty: A. Marcinkowski, J.B. Sobczak:
„O potrzebie reorientacji badań nad bezrobociem”; A. Konecki, K. Karczmar- czuk: „Janusowe oblicze rejonowych urzędów pracy”; B. Cieślińska: „Społecz
ny wymiar bezrobocia. Studium przypadku” ; W. Kózek: „Tradycje i wartości związane z pracą a przemiany rynkowe w ostatnich latach” .
Marek S. Szczepański był organizatorem 23. grupy roboczej pt. „Tradycyjne regiony wobec wyzwań cywilizacyjnych” . Wygłoszono następujące referaty: G.
Gorzelak: „Regionalne zróżnicowanie procesów transformacji w Polsce”; A.
Buchner-Jeziorska: „Metamorfoza czy upadek? Szanse i zagrożenia rozwoju Łodzi” ; P. Tobera: „Proces transformacji systemowej w mieście (przypadek Zgierza)”; M. Mańkowski: „Centralny Okręg Przemysłowy wobec wyzwań cywilizacyjnych”; J. Wojtaś: „Region Wałbrzyski - dylematy restrukturyzacji”;
M.S. Szczepański, T. Nawrocki, A. Cybula: „Górny Śląsk - katastroficzny i skansenowy region Polski” ; K. Wódz: „Kulturowe bariery transformacji Górnego Śląska” .
Włodzimierz Mirowski był organizatorem 24. grupy roboczej pt. „Eko
rozwój w perspektywie socjologicznej” . Wygłoszono następujące referaty:
W. Mirowski: „Ekorozwój w ekologicznej perspektywie”; E. Kalten- berg-Kwiatkowska: „Świadomość ekologiczna jako fakt społeczny”; G. Moro- zowa: „Zdrowie człowieka w świetle ekologii”; T. Borzunowa: „Zależność zdrowia ludności od stanu środowiska naturalnego”; P. Wiench: „Ruch społeczny Zielonych w Niemczech”; P. Gliński: „Polscy «zieloni» - dojrzewanie ruchu społecznego”; T. Burger: „Ekorozwój w praktyce w polskim mieście średniej wielkości” .
Stanisław Gebethner był organizatorem 25. grupy roboczej pt. „Polskie partie i wybory 1989-1993” .
Sławomir Partycki był organizatorem 26. grupy roboczej pt. „Wpływ zmian gospodarczych na kształtowanie się ładu społecznego”. Wygłoszono następują
ce referaty: W. Piwowarski: „Ład społeczny w katolickiej nauce społecznej”; F.
Kampka: „Homo ethicus - aktywny podmiot strukturalnych przemian społecz
no-gospodarczych”; M. Burhkadt: „Zur Ausdifferenzierung soziale Lebensver- haealtnisse und der Konstitution des Mittelstandes im Transformationsprozess.
Analiza porównawcza dawnego NRD z krajami Europy Wschodniej i Środ
kowej”; Z. Sikiewicz: „Mentalność radziecka w świadomości masowej Rosjan”;
W. Menszikow: „Priwatizacija w ocenkach naselenija Latwij” ; E. Lajferowa:
„Probleme der Gestaltung der inneren Grenzen in Bewusstsein der Slowakis
chen Bevoelkerung” ; I. Gabdrafikow: „O chozjajstwiennych orientacijach sielskoj siemi w usłowijach pieriechoda к rynku (na primierie Baszkortostana)”;
A. Czaplińska: „Osnownyje faktory socijalnej napijażiennosti” .
Maria Zahorska-Bugaj była organizatorem 27. grupy roboczej pt. „Przemia
ny systemu edukacyjnego w okresie transformacji”. Wygłoszono następujące referaty: M. Zahorska-Bugaj: „Przemiany ustrojowe i oświatowe w oczach nauczycieli”; Z. Kawka: „Strategie przystosowawcze nauczycieli w sytuacji zmiany ustrojowej”; E. Nasalska: „Postawy nauczycieli szkół państwowych i niepaństwowych wobec liberalizacji procesów nauczania”; G. Gurnik: „Kie
runki przemian orientacji życiowych młodzieży licealnej w warunkach transfor
macji ustrojowej” ; W. Kozłowski: „Mentalność młodzieży w okresie przemian.
Przyczynek empiryczny” .
Wojciech Sitek był organizatorem 28. grupy robocznej pt. „Nauka i naukow
cy w nowym społeczeństwie” .
Grupy ad hoc
Witold Zdaniewicz był organizatorem grupy pt. „Aspekty przemian religij
ności polskiej” . Wygłoszono następujące referaty: M. Sroczyńska: „Przemiany w kulturze religijnej inteligencji - nauczyciele polscy pod koniec XX wieku”;
M. Libiszowska-Żółtkowska: „Świadkowie Jehowy w III Rzeczypospolitej”;
J. Baniak: „Kapłan jako typ roli społecznej” ; K. Sopuch: „Kościół a przemiany
społeczne. Wierzący lecz niepraktykujący. Struktura społeczna, postawy wobec życia i wybór wartości”; H. Sommer: „Przemiany religijności inteligencji polskiej w latach 80-tych”; I. Borowik: „Religijność w powojennej Polsce.
Między instytucjonalizacją a prywatnością” .
Józef Styk był organizatorem grupy pt. „Socjologia a historia” . Wygłoszono następujące referaty: J. Styk: „Problematyka historyczna w badaniach polskich socjologów wsi”; A. Kolasa: „Amerykańska porównawcza socjologia histo
ryczna”; P. Nowak: „Relacje metodologiczne między socjologią a historią w polskim piśmiennictwie powojennym” .
Marian Kempny i Aldona Jawłowska byli organizatorami grupy pt.
„Kultura społeczeństwa postkomunistycznego” . Wygłoszono następujące refe
raty: H. Domański: „Zmiana orientacji życiowej Polaków a dynamika stratyfi- kacyjna społeczeństwa polskiego”; E. Hałas i A. Kubiak: „Kolektywna kon
wersja - wspólnotowy wzorzec osobowy”; B. Fatyga: „Łady sytuacyjne w trzecim obiegu kultury”; A. Wyka: „Prace na pograniczu”; I. Rychłowska:
„Inne posłannictwo sztuki? Dyskurs dzisiejszej polskiej sztuki”.
Ireneusz Krzemiński i Włodzimierz Wesołowski byli organizatorami grupy pt. „Empiryczne badania elit politycznych” .
Irena Machaj Józef Styk Lublin, 30.01.1995
Konferencja
Socjologia wobec zmian społecznych
75-lecie powstania Uniwersytetu Poznańskiego to jednocześnie rocznica powstania socjologii akademickiej w Polsce. Historia i rozwój tej dyscypliny nauki już dwukrotnie były przedmiotem ogólnokrajowych spotkań socjologów w Poznaniu1. Także w tym roku Instytut Socjologii UAM zorganizował dwudniową konferencję naukową poświęconą pracom badawczym poznań
skiego ośrodka socjologicznego w przeszłości i obecnie. Konferencja ta, zatytułowana „Socjologia wobec zmian społecznych”, odbyła się w dniach 28-29 kwietnia 1994 roku w Czerniejewie k/Poznania.
1 Zobacz sprawozdania: (1) Sesja naukowa „60 lat akademickiej socjologii w Polsce” (15 maja 1981 r.), połączona ze zjazdem absolwentów Katedry Socjologii UP i Instytutu Socjologii UAM („Studia Socjologiczne” 1981 nr 4); (2) Konferencja naukowa „Socjologia polska - tradycja i współczesność” (27-28 października 1987 r.) z okazji 30-leda istnienia PTS i 60-lecia PIS („Studia Socjologiczne” 1988 n r 2).
