Z A P I S K I
R. S. В a g n a 11, Κ . A . W о г ρ, T h e C h ro n o lo g ica l S y s te m s o f B y z a n tin e E g ip t, Z u tp h en 1978 (S tu d ia A m stelo d a m en sia a d E p igraphicam , l u s A n tiq u u m et P a p y ro lo g ica m P e r tin e n tia VTII).
K sią żk a ta p o w sta ła n ie ty le jak o rea liza cja p rzy jęteg o z g ó ry założen ia, le c z jak o w y n ik szcz e g ó ło w y c h stu d ió w n a d p ap iru sam i z k o le k c ji U n iw e r sy te tu Co
lu m b ia (R oger B a g n a l l ) i z W ied n ia (K. A . W o r p). D a to w a n ie p a p iru só w b iza n ty js k ic h w ią za ło s ię z a w sze z lic z n y m i tru d n ościam i. O kres p to le m e jsk i i rzy m sk i (do D io k lecja n a ) p r z e d sta w ia ły zn a czn ie m n iej teg o ro d za ju p rob lem ów . Z p ocząt
k ie m o k r e su b iz a n ty jsk ie g o d a to w a n ie d ok u m en tó w e g ip s k ic h w e d łu g la t p a n o w a n ia w ła d c y u stą p iło b o w ie m m ie jsc a in n y m sy stem o m , ta k im ja k d a to w a n ie w e d łu g k o n su la tó w czy w e d łu g in d y k cji.
J a k w iad om o, p o czą w szy od sc h y łk u III w ji.e . w ła d z e rzy m sk ie o g ła sza ły co rok u n a te r e n ie całego C esa rstw a ob w ie sz c z e n ia p o d a tk o w e, z w a n e in d ic tio n e s lub ep ig r a p h a i. O w e ta b ele p o d a tk o w e n u m ero w a n o k o lejn o , z p oczątk u w ob ręb ie c y k li 5 -letn ich , n a stęp n ie zaś p rzy jęto cy k l 15-letn i, k tó ry u trzy m a ł się p rzez w ie le stu le c i jak o jed en z p o d sta w o w y ch sp osob ów dato w a n ia w p a r te s O rien tis.
B a g n a ll i W orp n a p o d sta w ie bardzo szczeg ó ło w y ch badań stw ie r d z ili, że do
ty c h c z a so w e p ogląd y n a sy ste m d a to w a n ia w e d łu g in d y k cji, u k szta łto w a n e p rzez n a u k ę p o c z y n a ją c od S с a 1 i g e r a, D e e m e n d a tio n e te m p o r u m (1583) a k ończąc n a V. G r u m e 1, L a ch ro n o lo g ie (T r a ité d ’é tu d e s b y z a n tin e s , ed. P. L e m e r 1 e, I, P a ris 1958) d a le k ie są o d ś c isło śc i. A u torzy proponują zu p ełn ie n o w ą k on cep cję s y s te m u in d y k cy jn eg o , co m a fu n d a m en ta ln e zn a czen ie dla całej b iza n ty n isty k i.
R ezu lta ty stu d ió w B a g n a lla i W orpa (dla czasów D io k lecja n a au to rzy w y k o r z y stu ją u sta len ia J. D. T h o m a s a ) p rzed sta w ia ją się w n a jw ię k s z y m sk ró cie n a stęp u ją co . In d y k cja w E g ip cie p o ja w iła się w r. 287. T rzy p o czą tk o w e 5 -le tn ie c y k le in d y k c y jn e tr w a ły od 287 do 302 (a n ie 297— 312 ja k d o ty ch cza s sądzono).
W la ta c h 302— 312 n ie b y ło 5 -le tn ic h c y k li in d y k cy jn y ch . Od r. 308 do 312 in d y k c je o zn a cza n o n a to m ia st w e d łu g k o le jn y c h lat p a n o w a n ia G aleriu sza. K o le jn y cykl in d y k c y jn y w p row ad zon o w r. 314, n u m eru ją c in d y k cje p o czą w szy od r. 312. D łu gość c y k lu in d y k cy jn eg o n ie b y ła je szcze w ó w cza s ja sn o sp recy zo w a n a . B ezp ośred n io po rok u 327, k ie d y to p o w in ie n b y ł zacząć się n o w y c y k l 15 -letn i, p o ja w ia ją się b o w ie m d o k u m en ty d a to w a n e p o d w ó jn ie, na in d y k cję 15 = 1, 1 6 = 2 , 1 7 = 3 a n a w e t 6 = 2 0 .
P o ję c ie c y k lu 15 -letm eg o o sta te c z n ie u sta liło się dopiero w ro k u 342, a n ie w 312 jak p op rzed n io sądzono. B a g n a ll i W orp p o d k reśla ją te ż z n a c isk ie m , że term in ,in d y k c j a ” za ch o w u je p rzez w ie le la t ch arak ter o k reślen ia tech n iczn eg o , o zn aczającego ta b e lę p o d a tk o w ą , a dopiero z c za sem n a b iera zn a czen ia czysto ch ron ologiczn ego, ja k o sy n o n im ro k u in d y k cy jn eg o . W reszcie zb ad an e p rzez a u to rów d o k u m en ty św ia d czą w y m o w n ie p rzeciw k o ru ch om em u p o czą tk o w i rok u in d y k cy jn eg o . U sta lili on i przy ty m te r y to r ia ln e zró żn ic o w a n ie p o czą tk u rok u in d y k c y j
n eg o w E gip cie. W la ta c h 312— 327 początek roku in d y k c y jn e g o p o k ry w a ł się w ca ły m E gip cie z p o czą tk iem eg ip sk ie g o rok u k a len d a rzo w eg o (1 T h o th = 29 sierp n ia), co w p ra k ty ce ozn a cza n ie m a l zu p ełn ą zb ieżn ość z p o c z ą tk ie m in d y k c ji k o n sta n ty n o p o lita ń sk iej. J ed n a k że o d ro k u 327 w T eb a id zie ro k in d y k c y jn y zaczyn ał się 1 P a ch o n ( = 26 k w ie tn ia ) lu b 1 m aja. W n o m ie o k sy ry n ch ick im od 327 do 380 początek rok u in d y k c y jn e g o przyp ad ał 1 P ach on , zaś od 380 dla c e ló w ch ron olo
giczn y ch 1 T h o th lu b 1 lip ca , a dla c e ló w fisk a ln y c h 1 P ach on lu b 1 m aja. W n o m ie arsin o ick im i (być m oże) h era k leo p o lita ń sk im od 327 d o k oń ca IV w . — 1 P a -
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 3
572 Z A P I S K I
chon, a od k oń ca IV w . dla ce ló w ch ro n o lo g iczn y ch 1 E p eip h lu b 1 lip ca , zaś dla c eló w p o d a tk o w y ch 1 P a ch o n lu b 1 m aja. D la D oln ego E gip tu brak n ie s te ty danych.
A u torzy, zg o d n ie z ty tu łe m p racy m ó w ią cy m p rzecież o „ sy stem a ch ch ron ologicz
n y c h ” n ie o g ra n iczy li się o c z y w iśc ie do za g a d n ien ia in d y k c ji (p o św ięca ją m u rozdz. II—V). R ozd ział VI d o ty czy lo k a ln ej ery O k syryn ch os, rozdz. V II — ery D io k lecja n a , rozdz. V III — d a to w a n ia w e d łu g k o n su la tó w i p o stk o n su la tó w .
P ra cę za m y k a ją a n ek sy . N a jisto tn ie jsz e z n ic h to sy n o p ty czn a ta b lica chrono
lo g iczn a 284— 641, z e sta w ie n ie k o n su la tó w w p ap iru sach 284—641 oraz in d ek s im ion k o n su ló w .
O m aw ian a p u b lik a cja p o m y śla n a jest ja k o n a rzęd zie p racy h isto ry k a . Z naczną jej część sta n o w ią z e sta w ie n ia i ta b e le , p rezen tu ją ce w sposób sy n te ty c z n y całą d atow an ą d o k u m en ta cję p a p iru so w ą z E gip tu b iza n ty jsk ieg o . C zyste k a rty w w y k a z ie im io n k o n su ló w św ia d czą d o b itn ie o ty m , że au to rzy n ie u w a ża ją sw o je j pra
cy za za m k n iętą , p rzew id u ją c u zu p ełn ia n ie jej przez u ży tk o w n ik a od ręczn ym i n o ta tk a m i. W obec n ie z w y k łe j złożon ości zagad n ień ch ro n o lo g iczn y ch E gip tu b iza n ty jsk ie g o ró w n ie ż ic h w y k ła d u B a g n a lla i W orpa w y m a g a od cz y te ln ik a n iem ało u w a g i i w n ik liw o ś c i. O płaca się ona jed n a k so w icie, gd yż m a te r ia ł op racow an y p rzez o b u p a p irologów jest cen n y n ie ty lk o dla b ad aczy d z ie jó w E gip tu , a le dla w sz y stk ic h h isto ry k ó w o k resu b iza n ty jsk ieg o .
A .Ł .
H. J a n к u h n, E in fü h ru n g in d ie S ie d lu n g sa rc h ä o lo g ie , W alter de G ruyter, B erlin — N e w Y ork 1977, s. 202.
A rch eo lo g ię osa d n iczą (p o jęcie to w p ro w a d ził do n a u k i zn a n y a rch eo lo g n ie m ieck i G. K o s s i n n a w 1911 r.) d e fin iu je au to r o m a w ia n ej p r a c y ja k o k ieru n ek b a d a w czy , k tó r y n a p o d sta w ie a rch eo lo g iczn ie u c h w y tn e g o i in te r p r e to w a n e g o m a
te r ia łu źró d ło w eg o , b e z u w zg lęd n ien ia jeg o a sp e k tó w e tn ic z n y c h lu b p lem ien n ych , ro zp atru je p ro b lem a ty k ę o sa d n ic tw a . K sią żk a za w iera p o d sta w o w e w ia d o m o ści z te g o za k resu . P rzezn aczon o ją dla stu d iu ją c y c h a rch eo lo g ią p ra h isto ry czn ą i w c z e s
n o śred n io w ieczn ą a ta k ż e d la p r z e d sta w ic ie li ty c h d y scy p lin , k tó rzy (jak historycy, g eo g ra fo w ie) w y k o rzy stu ją m eto d y i dorobek a rch eo lo g ii w za k resie b ad ań osad
n ic z y c h . Z ebrany w k sią ż c e m a te r ia ł d o ty czy przed e w s z y stk im E uropy Środkow ej i P ó łn o cn ej, od n e o litu do w c z e sn e g o śred n io w iecza . P ra ca sk ła d a s ię z trzech części. W p ie r w sz e j om ó w io n o p o d sta w y b ad ań arch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch , źródła, m eto d y oraz ro lę śro d o w isk a n a tu ra ln eg o d la p rzeb ieg u p ro cesó w osadniczych.
A u to r p o d k reślił ś c isłe zw ią z k i a rch eo lo g ii o sa d n iczej z g eo g ra fią o ra z h isto rią o sa d n ic tw a , w y k a z u ją c jed n a k is tn ie n ie c z ę śc io w y c h różn ic w m eto d a ch bad aw czych sto so w a n y c h p rzez te d y sc y p lin y o raz w w y k o r z y sty w a n y c h p rzez n ie źródłach.
W b a d a n ia ch a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch b azę źród łow ą sta n o w ią w s z y stk ie zn a
le z isk a , p o m n ik i oraz zja w isk a kra jo b ra zo w e, w y k a z u ją c e ś la d y ty p u osadniczego.
Źródła t e a u to r s k la sy fik o w a ł oraz n a ś w ie t lił ic h w a rto ść b a d a w czą . N a czoło w y su n ą ł tr z y k a teg o rie źródeł: 1. o b iek ty grob ow e (p o św ia d cza ją o n e bezp ośred n io is tn ie n ie pobliskiej» o sa d y , p o zw a la ją o k r e ślić liczeb n o ść jej m ie sz k a ń c ó w w danym cza sie a n a w e t d y n a m ik ę za lu d n ien ia ), 2. p u n k ty o sa d n icze (u m o żliw ia ją k o m p lek so w e b a d a n ie osa d n ictw a , d ają w g lą d w sto su n k i sp o łeczn o -g o sp o d a rcze), 3. pozo
sta ło śc i roln iczej d zia ła ln o ści c z ło w ie k a (śla d y orki, sy s te m y p ó l itp.). Z k o le i o m ó
w io n o w artość źród łow ą śla d ó w za św ia d cza ją cy ch w y d o b y w a n ie su r o w c ó w oraz fu n k c jo n o w a n ie p racow n i p r z etw a rza ją cy ch je . O sobno sch a ra k tery zo w a n o ślad y fo r ty fik a c ji i zw ią za n y ch z n im i o b ie k tó w o sa d n iczy ch z p o d zia łem ic h w ed łu g fu n k c ji o raz ch arak teru u m ocn ień . P o d k reślo n o ic h n ie je d n a k o w ą p rzyd atn ość do b ad ań a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch , p od ob n ie jak o m ó w io n y ch d alej o b ie k tó w k u lto-
