SYSTEM PRODUKCJI NASIENNEJ 4 ZIEMNIAKA W POLSCE W ODNIESIENIU gp
DO INNYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH 2
dr Ewa Turska
Instytut Ziemniaka, 76-009 Bonin
Polska, będąc od roku 1989 jednym z 19 członków (spośród krajów europejskich członkami są: Belgia, Dania, Francja, Irlandia, Hiszpa- nia, Holandia, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Włochy, Wielka Brytania) organizacji UPOV - Międzynarodowego Związku Ochrony Nowych Odmian Roślin, jest zobowiązana do przestrzegania uregu- lowań prawnych obowiązujących w ramach tzw. Konwencji UPOV (aktualna wersja z 1991 r.) w zakresie hodowli i nasiennictwa. Nie- mniej każde z państw członkowskich UPOV posiada własne ustawo- dawstwo, które w sposób bardziej szczegółowy określa lub raczej reguluje politykę państwa w odniesieniu do hodowli i nasiennictwa, w tym także ziemniaka. W Polsce znowelizowana ustawa o nasiennic- twie z roku 1995 jest obecnie podstawowym aktem prawnym określa- jącym zasady obowiązujące w zakresie:
1) hodowli i oceny odmian roślin uprawnych,
2) praw i obowiązków hodowców i twórców odmian,
3) wytwarzania, obrotu oraz oceny i kontroli materiału siewnego.
Nowa ustawa wskazuje również instytucje państwowe odpowie- dzialne za organizację całego systemu nasiennictwa w Polsce; są to:
Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) z siedzibą w Słupi Wielkiej oraz Centralny Inspektorat Inspekcji Na- siennej (CIIN) z siedzibą w Warszawie. Dotychczas obydwie instytu- cje funkcjonowały na mocy innych aktów prawnych niższego rzędu.
Statuty działalności obydwu agend rządowych były jednymi z pierw- szych rozporządzeń do nowej ustawy. Dalsze rozporządzenia Mini- sterstwa Rolnictwa oraz dyrektywy ww. instytucji rządowych będą określały system nasiennictwa ziemniaka w Polsce w najbliższych latach.
Pod skrótowym określeniem „systemu” należy rozumieć komplek- sowe ujęcie obowiązujących w danym kraju zasad w odniesieniu do:
2
- stosowania zalecanej technologii w produkcji nasiennej, - schematu prowadzonych rozmnożeń materiału nasiennego, - organizacji produkcji materiału sadzeniakowego 1 jego obrotu, - przyjętego systemu kontroli zdrowotności i oceny jakości sadzenia-
ków (wykaz patogenów objętych kontrolą i tolerancja ich występo- wania; wykaz ocenianych cech i sposób oceny materiału dopusz- czonego do obrotu handlowego).
Dla efektywnego funkcjonowania nasiennictwa, tj. uzyskiwania wysokich współczynników rozmnażania między kolejnymi reproduk- cjami wraz z utrzymaniem odpowiedniej zdrowotności sadzeniaków, niezbędne jest dopasowanie wszystkich ww. elementów w pierwszej kolejności do przyrodniczych warunków produkcji w danym kra- ju, a w dalszej - uwzględnienie specyficznych uwarunkowań ekono- micznych, organizacyjnych, struktury agrarnej itp.
Stosowanie zalecanej technologii
Poza ogólnie przyjętymi zasadami, np. niższego nawożenia azotem plantacji nasiennych, terminowego wykonania selekcji negatywnej itp., obecnie w Polsce opracowywane są zalecenia szczegółowe dla poszczególnych odmian. W zależności od poziomu odporności na główne wirusy ziemniaka zaleca się stosowanie zabiegu wczesnego niszczenia naci głównie w produkcji nasiennej odmian mniej odpor- nych na wirus Y, a zabiegów zwalczania mszyc na plantacjach od- mian mniej odpornych na wirus liściozwoju.
Zalecenia te nie są jednakże usankcjonowane żadnymi restrykcjami wobec producentów. W innych krajach europejskich (Dania, Szwaj- caria),o zbliżonych warunkach szerzenia się chorób wirusowych, za- bieg wczesnego niszczenia naci jest obligatoryjny, a opóźnienie jego wykonania w stosunku do sygnalizowanego terminu powoduje dys- kwalifikację plantacji bez prowadzenia badań oceny zdrowotności bulw. Terminowe wykonanie zabiegu wiąże się z dominującym udzia- łem w uprawie odmian o krótszym okresie wegetacji.
Innym przykładem różnic w stosowanej technologii produkcji na- siennej w Polsce i rozwiniętych krajach Europy jest zakres i tempo wprowadzania metody rozmnażania in vitro w cyklu hodowli zacho- wawczej. Metoda ta znalazła szersze zastosowanie w Polsce dopiero
w ciągu ostatnich 2-3 lat, natomiast w większości krajów europej- skich jest już powszechna od lat 15-20. Bezpośredni wpływ miały tutaj względy ekonomiczne, ale także różnice w poziomie odporności na wirusy między odmianami polskimi a holenderskimi, niemieckimi czy angielskimi.
Schemat prowadzonych rozmnożeń materiału nasiennego
Cykl reprodukcji nasiennej w Polsce (omówiony w dalszych publi- kacjach) według dzisiejszych założeń powinien trwać 4 lata (od SE do kl.A). Że względu na utrzymujący się w ostatnich latach stan wy- sokiego zagrożenia chorobami wirusowymi 4-letnia reprodukcja jest możliwa tylko dla nielicznej grupy odmian. Potwierdza to wysoki udział plantacji dyskwalifikowanych, a przede wszystkim degradowa- nych, co w końcowym efekcie obniża średni współczynnik rozmna- żania w całym cyklu nasiennym. W świetle powyższego nie jest w pełni zrozumiała, pojawiająca się niekiedy, krytyka polskiego schema- tu reprodukcji na przykład w porównaniu z 10-letnim cyklem roz- mnożeń przyjętym .w Wielkiej Brytanii, gdzie nasiennictwo prowa- dzone jest głównie w Szkocji, w warunkach znikomego zagrożenia chorobami wirusowymi (ze względu na nasilenie mszyc - wektorów wirusów). Nie można ponadto zapominać, iż we wszystkich liczących się w produkcji nasiennej krajach Europy, w porównaniu z Polską, niższe zagrożenie chorobami wirusowymi wynika z ograniczonej licz- by źródeł infekcji, przy częstym odnawianiu materiału sadzeniakowe- go na plantacjach towarowych.
Organizacja produkcji i obrotu materiałem sadzeniakowym W tej dziedzinie istnieją najwyższe dysproporcje między obecnym stanem w Polsce i innych krajach europejskich. Rozpad struktur or- ganizacyjnych, jakimi były w Polsce centrale nasienne do czasu wej- ścia gospodarki rynkowej, był jedną z przyczyn kryzysu zaistniałego w polskim nasiennictwie ziemniaka. Dopiero w ostatnim roku nastąpi- ło pewne, zauważalne na rynku nasiennym ziemniaka, reaktywowanie działalności firm nasiennych, państwowych i innych. O tempie ich rozwoju zadecyduje w przyszłości opłacalność produkcji sadzeniaków
oraz stabilność rynku. Modelem organizacyjnym dominującym na rynkach nasiennych w innych krajach Europy są firmy hodowlano- nasienne skupiające wszystkie etapy nasiennictwa, od hodowli po- przez reprodukcję do handlu. Istotnym ogniwem w schematach orga- nizacyjnych są również organizacje producentów, na ogół posiadające swoje udziały kapitałowe w ww. firmach.
System kontroli zdrowotności i oceny jakości sadzeniaków
Szczegółowe porównanie systemu przyjętego w Polsce i krajach Unii Europejskiej przedstawiono w innej publikacji zamieszczonej w niniejszym numerze. W uzupełnieniu podanych informacji warto je- dynie podkreślić, iż wprowadzony w Polsce w 1993 roku obowiązek badań weryfikacyjnych również dla najniższych stopni kwalifikacji wydaje się być uzasadniony stanem istniejącego zagrożenia przez choroby wirusowe. Spośród krajów członkowskich Unii Europejskiej jedynie w Wielkiej Brytanii prowadzi się tylko kwalifikację polową
plantacji nasiennych, przy niskich lub zerowych tolerancjach poraże- nia chorobami. Utrzymanie wysokiej zdrowotności sadzeniaków mi- mo braku oceny porażenia bulw jest możliwe z powodów, o których już wcześniej wspomniano.
Należy podkreślić również, że istotną rolę w tworzeniu i efek- tywności systemów nasiennych w poszczególnych krajach odgry- wa hodowla oraz kryteria oceny i rejestracji odmian.
W krajach posiadających własne ośrodki (firmy) prowadzące ho- dowlę nowych odmian łatwiejsze jest dostosowanie jej do, ogólnie pojętych, lokalnych warunków produkcji nasiennej. Jednocześnie ta- kie ukierunkowanie hodowli, niezależnie od jej statusu własności (prywatna, państwowa) w danym kraju, jest możliwe dzięki prioryte- towemu traktowaniu niektórych cech w trakcie rejestracji nowych odmian oraz określeniu minimalnych wymogów dla nowych odmian.
W krajach nie posiadających własnej hodowli (np. Szwajcaria, Belgia) przed wpisaniem każdej odmiany do rejestru i nabyciem li- cencji od hodowcy na reprodukcję i obrót materiałem nasiennym prowadzi się kilkuletnie badania dla oceny tzw. wartości gospodarczej danego genotypu w warunkach lokalnych. Przykładowo w Szwajcarii pełny cykl doświadczeń tzw. odmianowych trwa 6 lat, w tym:
e 2-letnie doświadczenia wstępne w 2 miejscowościach (klimat ni- zinny i górski), w których oceniana jest głównie zdrowotność ma- teriału po rozmnożeniach polowych oraz reakcja odmian na pora- żenie głównie wirusami;
e 3-letnie doświadczenia główne, w których odmiany wyselekcjo- nowane w I etapie badań rozmnażane są w 6-7 miejscowościach, przede wszystkim dla oceny plenności oraz cech jakości. Próby z rozmnożeń polowych, oznaczone kodem, ocenia się niezależnie w
2 stacjach badawczych; |
« jednoroczne doświadczenia produkcyjne (rozmnożenia ok. 0,10 ha), prowadzone bezpośrednio u rolników, w celu sprawdzenia przydatności odmiany do stosowanej technologii produkcji w po- równaniu z odmianami wzorcowymi.
Dla uzupełnienia powyższych informacji należy dodać, że po każ- dym roku badań na podstawie uzyskanych wyników następuje pozy- tywna selekcja odmian, tj. wybór odmian do badań w roku następ- nym, co szybko zmniejsza asortyment badanych genotypów. Jedno- cześnie w przypadku odmian wykazujących wyjątkowo dobre cechy cykl badań jest skracany, maksymalnie do 4 lat wg schematu, w któ- rym odmiany w 2. roku doświadczeń wstępnych są jednocześnie w 1.
roku doświadczeń głównych, a odmiany w 3. roku doświadczeń głównych jednocześnie znajdują się w rozmnożeniach produkcyjnych.
W porównaniu z opisanym schematem badań w Szwajcarii polskie wymagania w stosunku do odmian zagranicznych przed ich rejestracją są znacznie bardziej liberalne. Przydatność tych odmian do produkcji w Polsce jest oceniana wg takiego samego schematu badań jak rody z rodzimej hodowli przed ich rejestracją, czyli maksymalnie przed o- kres 3, a obecnie 2 lat. Nie można zapominać, że krajowy materiał hodowlany posiada pełną dokumentację wyników badań prowadzo- nych w warunkach Polski na wcześniejszych etapach selekcji. Wobec powyższego przyjęte kryteria oceny nie wydają się być w pełni uza- sadnione, może z wyjątkiem kilku odmian, które Już wcześniej były w polskim rejestrze (np. Bintje).
Przykładem celowego proeksportowego ukierunkowania hodowli poprzez system oceny na wcześniejszych jej etapach są doświadcze- nia z materiałami hodowlanymi prowadzone w Europie Zachodniej (np. Francja, Holandia), w krajach będących importerami sadzenia-
ków, czyli potencjalnymi odbiorcami badanych rodów. We Francji wydziela się jako odrębny eksportowy kierunek hodowli.
Bez dalszych szczegółowych porównań można ogólnie stwierdzić, iż dotychczas hodowla ziemniaka w Polsce była ukierunkowana na ekstensywną technologię produkcji nasiennej, w której podstawową rolę, poza przeciętnie wysoką plennością odmian, odgrywała wysoka odporność na główne wirusy i inne patogeny, z wyjątkiem mątwika.
Dzięki takim założeniom udało się przezwyciężyć kryzys polskiego nasiennictwa ziemniaka w ostatnich latach, mimo trudności ekono- micznych i przy nieporównywalnie, w stosunku do krajów zachodniej Europy, niskich nakładach na produkcję sadzeniaków. Polska hodow- la znalazła się jednak obecnie w konkurencyjnym układzie z hodowlą zachodnioeuropejską, ukierunkowaną na intensywną technologię pro- dukcji nasiennej przy dobrze zorganizowanym rynku zbytu.
Dla partnerskiej współpracy obydwu stron niezbędne jest dalsze korygowanie obecnych przepisów dotyczących produkcji nasiennej w Polsce oraz szybkie działania w sferze organizacyjnej w celu utwo- rzenia sprawnych struktur nadzorujących zarówno produkcję sadze- niaków, jak i ich obrót.
Podstawowym warunkiem rozwoju nasiennictwa ziemniaka w Pol- sce jest również zwiększenie nakładów na tę dziedzinę produkcji.
Unowocześnienie stosowanej dotychczas technologii uprawy i stwo- rzenie bazy przechowalniczej będzie jednak realne pod warunkiem utrzymania się w najbliższych latach dostatecznie wysokiej opłacal- ności produkcji nasiennej.
