Dziecko, język, tekst

(1)

(2)

(3)

Dziecko — język — tekst

W 50. rocznicę powstania Katedry Dydaktyki Języka i Literatury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

(1959—2009)

(4)

NR 2818

(5)

Dziecko — język — tekst

Redakcja naukowa

Bernadeta Niesporek-Szamburska, Małgorzata Wójcik-Dudek

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

(6)

Redaktor serii: Dydaktyka Literatury i Języka Polskiego Ewa Jaskółowa

Recenzent Jadwiga Kowalikowa

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

(7)

Spis treści

Wstęp (Bernadeta Niesporek-Szamburska, Małgorzata Wójcik-Dudek) . 9 Helena Synowiec: Problemy języka i tekstu wypowiedzi uczniowskich na łamach „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego” . . . . . 13

Część I

Dziecko — tekst — przeżycie

Maria Jędrychowska: Jak ratować słowo, czyli o możliwościach budowa- nia dziecięcej wrażliwości semantyczno-aksjologicznej . . . . . . . 29 Zofia Adamczykowa: Język dziecka jako kod poetycki wierszy dziecięcych 41 Alicja Baluch: Paralelizmy w baśni i rysunkach dziecka (na podstawie Siedmiu przygód Sindbada Żeglarza). . . . . . . . . . . . 56 Iwona Gralewicz-Wolny: Dziecko — tekst — język. Książka w terapii opóź- nionego rozwoju mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Krystyna Koziołek: Dydaktyka zachwytu . . . . . . . . . . . 74

Część II

Dziecko i język

Krystyna Gąsiorek: „Fantazjowanie” w definicjach dziecięcych (na przy- kładzie nazw wartości) . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Olga Przybyla: Słowo (od)czytane i słowo w zabawie w stymulowaniu rozwoju mowy i języka dziecka . . . . . . . . . . . . . . 97 Anna Guzy: Kompetencja tekstotwórcza a wyobraźnia i orientacja prze- strzenna uczniów klas III . . . . . . . . . . . . . . . . 110

(8)

Anna Zadęcka-Cekiera: Humor w języku uczniów klas II i III szkoły pod- stawowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Zofia Pomirska: Charakterystyka usterek językowych w wypowiedziach uczestników programu telewizyjnegoDuże dzieci . . . . . . . . 132 Alicja Podstolec: „Objawienie […] obchodzone jest na pamiątkę Jezusa Chrystusa...”, czyli o symultaniczności w pisanych tekstach uczniowskich 147 Anna Wileczek: Figury autentyczności w socjolekcie młodzieżowym . . 155

Część III

Dziecko i tekst

Krystyna Heska-Kwaśniewicz: Poetycka lekcja czułości. O poezji Emilii Waśniowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Bronisława Kulka: Semantyka i funkcje barw w poezji dla dzieci . . . 183 Ewa Ogłoza: Oczy ropuchy i muchy. Dwie opowieści o dorastaniu . . 202 Katarzyna Wądolny-Tatar: Intertekstualny charakter wierszy Wandy Cho- tomskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Bernadeta Niesporek-Szamburska: Dziecięce zabawy językiem a gry ję- zykowe w poezji dla dzieci . . . . . . . . . . . . . . . 230 Małgorzata Chrobak: Gra czy zabawa? Obecność groteski w literaturze dziecięco-młodzieżowej na przykładzie twórczości Roalda Dahla . . . 245 Karolina Jędrych: Twarz znana, twarz nieznana. O tetralogii Brzydcy Scotta Westerfelda . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Marta Szymańska: Retoryka jako narzędzie interpretowania i kreowania dziecięcego świata w literaturze — Rene Goscinny’ego, Jeana-Jacaues’a Sempe’aNowe przygody Mikołajka . . . . . . . . . . . . 269 Danuta Krzyżyk: Pieśni dla Dziecka i o Dziecku. Cud narodzin Boga w kolędach polskich (wybrane motywy) . . . . . . . . . . . 280

Część IV

Dziecko i tekst w dyskursie dydaktycznym

Edward Polański, Jolanta Bujak-Lechowicz: Dziecko wobec tekstów kul- tury a świat wartości — ujęcie kognitywne . . . . . . . . . . 295 Jolanta Machowska-Gąsior: Procesy mereologiczne w intersemiotycz- nym dyskursie wczesnoszkolnym . . . . . . . . . . . . . 305

(9)

Angelika Matuszek: Odbiór poezji Czesława Miłosza wśród uczniów szko- ły podstawowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Danuta Łazarska: Czym dla ucznia gimnazjum może być tekst literacki? 334 Grażyna Różańska: „Czytanie obrazu” w gimnazjalnej edukacji poloni- stycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 Renata Kowalczyk: Zabawa (ze) słowami w edukacji kulturowej dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Małgorzata Wójcik-Dudek: Andersen w teatrze, czyli jak licealiści czytają Królową Śniegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Eugeniusz Szymik: Drama w edukacji wczesnoszkolnej (na przykładzie tekstów dla dzieci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380

Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

(10)

(11)

Wstęp

Język Dziecka jest epifanią. Objawia się spontanicznie i określa swoje- go radosnego Twórcę. Zatem Dziecko — użytkownik języka — jest wtórne do Dziecka — artysty. Bo aby użyć, najpierw należy stworzyć. Ta prze- dziwna transgresja pomiędzy stwarzaniem i używaniem języka w nie- zwykle szerokim kontekście jest głównym problemem, wokół którego koncentrują się teksty zamieszczone w tomie będącym uwieńczeniem ogólnopolskiej konferencji naukowej Dziecko — język — tekst, zorganizo- wanej z okazji 50. rocznicy istnienia i działalności Katedry Dydaktyki Ję- zyka i Literatury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego.

Niniejsza publikacja prezentuje zagadnienia omawiane podczas konferencji. Stanowi także próbę odpowiedzi na zgłaszane wielokrotnie potrzeby zintegrowania działań badawczych, odnoszących się do dziecka jako odbiorcy i nadawcy, w tym także planowych działań edukacyjnych w zmieniającej się rzeczywistości.

Problematyka tomu obejmuje więc zagadnienia różnorodności kulturo- wego świata dziecka w sposób interdyscyplinarny, naświetla je z wielu perspektyw badawczych: psychologicznych, terapeutycznych, językoznaw- czych, literaturoznawczych, tekstologicznych i dydaktycznych. Na zawar- tość pracy składają się opisy możliwości lingwistycznych dziecka jako twórcy i odbiorcy komunikatów literackich i nieliterackich; rozważania nad charakterystycznymi dla „literatury czwartej” kodami werbalnymi i kodami pozawerbalnymi, nad zagadnieniami intertekstualności w tekstach dla dzieci i młodzieży, nad wykorzystywaniem dyskursu meta- literackiego, parodii oraz groteski. Kolejnym obszarem, zakreślonym rozważaniami badaczy, jest wspieranie rozwoju dziecka działaniami dydaktycznymi na wszystkich poziomach kształcenia.

Zbiór otwiera artykuł autorstwa Heleny Synowiec syntetyzujący do- tychczasowe badania, poświęcone rozwojowi językowemu dziecka oraz

(12)

działaniom dydaktycznym, prowadzonym z myślą o rozwoju jego kompetencji lingwistycznych i nadawczo-odbiorczych. Przegląd omawianych za- gadnień został przygotowany na podstawie materiałów opublikowanych w dwudziestu tomach „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskie- go”. Stanowi on interesujący wkład w rozważania dotyczące całości za- gadnień zawartych w tomie.

Obszerną grupę tekstów tworzą artykuły oscylujące wokół problemów zawartych w tytule: Dziecko — tekst — przeżycie. Autorki: Maria Jędry- chowska, Alicja Baluch, Krystyna Koziołek, Zofia Adamczykowa i Iwona Gralewicz-Wolny, wyraźnie skupiają się na podmiocie badań — dziecku;

wskazują możliwości budowania dziecięcej wrażliwości semantyczno-aksjologicznej, wartości domowego czytania, stosowania „dydaktyki zachwytu”, wykorzystania kodu dziecięcego w poezji przeznaczonej dla młodych odbiorców, a także tekstu literackiego w roli stymulatora rozwoju mowy dzieci słabo mówiących.

Kolejna grupa tekstów pod wspólnym tytułem Dziecko i język dotyczy rozmaitych uwarunkowań rozwoju języka dziecka, począwszy od jego możliwości w zakresie tworzenia definicji pojęć, przez możność stymula- cji tego rozwoju, do jego determinantów. Zagadnieniom tym poświęcone są teksty Krystyny Gąsiorek, Olgi Przybyli i Anny Guzy. W tym kręgu mieszczą się także opracowania: Anny Zadęckiej-Cekiery, Alicji Podstolec, Anny Wileczek i Zofii Pomirskiej, opisujące język dziecka oraz jego cechy:

humor i elementy komiczne, symultaniczność, sposoby ekspozycji auten- tyczności, wreszcie usterki językowe, wynikające z odmiennego zorgani- zowania języka w rozwoju.

Zagadnieniom związanym z tekstami przeznaczonymi dla odbiorcy dziecięcego poświęcona jest kolejna grupa opracowań — Dziecko i tekst.

Część z nich dotyczy poezji dziecięcej: opracowanie Krystyny Heskiej- -Kwaśniewicz jest przybliżeniem twórczości Emilii Waśniowskiej, stano- wiącej dla małego odbiorcy, według badaczki, „poetycką lekcję czułości”.

Bronisława Kulka podejmuje próbę przedstawienia palety barw w poezji dla dzieci i ustalenia ich cech semantycznych oraz pełnionych funkcji.

Autorki kolejnych tekstów — Katarzyna Wądolny-Tatar i Bernadeta Niespo- rek-Szamburska, zajmują się problemami intertekstualności (w twórczości Wandy Chotomskiej) i zabaw językowych (we współczesnym wierszu dla dzieci). Na uwagę zasługuje artykuł Danuty Krzyżyk poświęcony gatunko- wi w tym zbiorze nietypowemu — kolędzie. Analiza w metodologii JOS wyraźnie wskazuje, co sygnalizuje autorka, możliwości dydaktycznego wykorzystania tego gatunku. Pozostałe artykuły poświęcone są gatunkom prozatorskim. Mamy więc porównanie dwóch fantastycznych opowieści o dorastaniu (tekst autorstwa Ewy Ogłozy), przedstawienie terapeutycz- nej odmiany groteski w powieściach dla dzieci i młodzieży Roalda Dahla

(13)

(Małgorzaty Chrobak), interpretację tetralogii Brzydcy amerykańskiego pisarza Scotta Westerfelda (Karoliny Jędrych), językową kreację dziecię- cego świata skupioną wokół poszukiwania wyznaczników retoryczności w popularnych Przygodach Mikołajka (Marty Szymańskiej).

Ostatnia grupa artykułów skupia się wokół problemu Dziecko i tekst w dyskursie dydaktycznym. Autorzy opracowań zastanawiają się nad miejscem i funkcją tekstu literackiego oraz pozawerbalnego w edukacji wczesnoszkolnej (w opracowaniu Edwarda Polańskiego i Jolanty Bujak- -Lechowicz), na drugim etapie kształcenia (artykuł Angeliki Matuszek), w gimnazjum (opracowania Danuty Łazarskiej, Grażyny Różańskiej);

wskazują możliwości dydaktyczne, jakie stwarza drama (artykuł Eugeniu- sza Szymika); ukazują problemy szeroko rozumianych sprawności nadawczo-odbiorczych dziecka (tekst Jolanty Machowskiej-Gąsior), począwszy od gry ze słowami w edukacji kulturowej młodzieży (opracowanie Renaty Kowalczyk), a skończywszy na tworzeniu uczniowskiego spektaklu teatral- nego, który urasta do rangi „metody” obcowania z tekstami literackimi, stanowiącymi bliższy bądź dalszy kontekst interpretacyjny wystawianego dzieła (artykuł Małgorzaty Wójcik-Dudek).

Niewątpliwie wiele zagadnień z szerokiego pola badawczego, jakie wy- znaczyli sobie autorzy opracowań, czeka jeszcze na dookreślenie. War- tość tomu stanowi już jednak — jak się wydaje — konfrontacja rozmaitych postaw badawczych, zetknięcie często zdecydowanie odmiennych zapa- trywań na te same kwestie. Dziecko bowiem, stanowiące kluczowy temat oświetlany z perspektywy języka, tekstu, dydaktyki, nadal pozostaje nie- uchwytnym i niewypowiadalnym fenomenem. Tak bardzo fascynującym...

Bernadeta Niesporek-Szamburska, Małgorzata Wójcik-Dudek

(14)

(15)

Helena Synowiec

Problemy języka i tekstu wypowiedzi uczniowskich na łamach

„Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”

Wpisanie obchodów 50-lecia Katedry Dydaktyki Języka i Literatury Pol- skiej w ramy konferencjiDziecko — język — tekst stwarza okazję do przy- pomnienia inicjatyw wydawniczych, które zespół pracowników i współ- pracowników Katedry podejmował i kontynuuje, a które służą upowszech- nianiu teoretycznych i badawczych problemów kształcenia języka ucznia¹ oraz ich dydaktycznych implikacji.

Warto na wstępie przypomnieć tytuły publikacji cyklicznych, które po- przedzały ukazujące się od 33 lat wydawnictwo ciągłe „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”: „Zeszyty Naukowe (sekcja językoznaw- stwa)” katowickiej WSP, w których problemy dydaktyki były obecne²,

„Prace Dydaktyczne” pod redakcją Jana Cofalika³, a przede wszystkim bogate poznawczo i nowatorskie pod względem ujęcia zagadnień skrypty Z pomocą poloniście pod redakcją Mieczysławy Mitery-Dobrowolskiej —

1 Tekst jest jedynie przeglądem problemów badawczych, które podejmowano w artyku- łach zamieszczonych w tomach 1.—20. wydawnictwa ciągłego „Z Teorii i Praktyki Dydaktycz- nej Języka Polskiego” i może stać się przyczynkiem do późniejszej syntezy problematyki.

Wykaz uwzględnionych artykułów zamieszczam na końcu opracowania.

2 Por. J. ŻLABOWA:Właściwości gwarowe w języku młodzieży śląskiej. W: „Zeszyty Naukowe WSP. Sekcja Językoznawstwa”. Prace Katedry Języka Polskiego. Red. J. ŻLABO- WA. Katowice 1959, s. 19—37; I. TABAKOWSKA: Trudności składni w języku pisanym młodzieży starszych klas szkoły podstawowej. Katowice 1963, s. 17—41.

3 Por. J. COFALIK:Egzamin wstępny na filologię polską (projekt). W: „Prace Dydak- tyczne”. T. 7. Red. J. COFALIK. Katowice 1975, s. 151—176; por. też zamieszczone w tym tomie inne artykuły, m.in. E. POLAŃSKIEGO:Z badań nad słownictwem dzieci i młodzieży, s. 107—138; I. TABAKOWSKIEJ: Próby programowego nauczania gramatyki polskiej w szkołach podstawowych województwa katowickiego, s. 139—150.

(16)

wychodzące naprzeciw potrzebom szkoły w latach 70. XX wieku⁴, dalekie od wąskiego praktycyzmu i mające klarowną podbudowę teoretyczną.

Z kolei wydawnictwo ciągłe „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”, powołane do istnienia w 1976 roku (tom 1. ukazał się w 1977 roku), było efektem współpracy Zakładu Dydaktyki Literatury i Języka Polskiego, kierowanego przez Edwarda Polańskiego, z Instytutem Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych (późniejszy Oddział Dosko- nalenia Nauczycieli i Wojewódzki Ośrodek Metodyczny), reprezentowa- nym przez Jerzego Krama. Już sam tytuł wydawnictwa ciągłego odzwier- ciedlał jego cele i koncepcję. Jak pisali redaktorzy naukowi we wstępie, to współpartnerskie dzieło wyższej uczelni i szkoły miało służyć diagnozowa- niu i prognozowaniu dydaktycznemu oraz weryfikowaniu naukowych i teoretycznych założeń współczesnej dydaktyki⁵. Miało być pomocne dy- daktyce szkolnej, wyzwalać w nauczycielach i studentach inwencje badawcze i twórcze (spośród polonistów wywodzili się niektórzy autorzy artykułów), a jednocześnie stanowić teoretyczną i metodologiczną pod- stawę praktyki szkolnej. Spośród 228 artykułów zamieszczonych w 20 tomach wydawnictwa ciągłego w 121 podejmowano problemy związane z dydaktyką języka lub jej podporządkowane; w pozostałych — uwzględ- niano m.in. zagadnienia dydaktycznoliterackie i kulturowe oraz inne, ogól- niejsze, np. pisano o wzorcach nauczyciela polonisty, integracji treści kształcenia, koncepcji uczenia o literaturze i kulturze, regionalizmie w na- uczaniu, o wycieczkach polonistycznych, czasopismach szkolnych.

Problemy języka i tekstu wypowiedzi uczniowskich zajmują sporo miejsca na łamach wydawnictwa ciągłego. Rozpatrywali te kwestie zarów- no językoznawcy, m.in. Maria Zarębina, Jerzy Podracki, Halina Wiś- niewska, Kazimierz Ożóg, Antonina Grybosiowa, jak i dydaktycy języka, m.in. Edward Polański, Henryk Kurczab, Anna Dyduchowa, Maria Nagajo- wa, Regina Pawłowska, Ryszard Jedliński. Często ich artykuły były zapo- wiedzią obszerniejszych monografii, np. na temat słownictwa i ortografii uczniów, kształcenia sprawności językowej, dyskursu edukacyjnego czy językowego obrazu świata wartości. Tak sprofilowane wydawnictwo otwierało (i nadal otwiera) autorom możliwości dzielenia się poszukiwa- niami badawczymi i przedstawiania wyników badań empirycznych⁶.

4 Z pomocą poloniście. Red. M. MITERA-DOBROWOLSKA. Skrypt nr 1 — Katowice 1964;

skrypt nr 2 — Katowice 1968.

5 Por.Od redakcji. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 1. Red.

J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1979, s. 5.

6 Na łamach „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego” debiutowało wielu autorów, którzy później stopniowo doskonalili warsztat metodologiczny i wzbogacali do- świadczenia dydaktyczne, m.in. E. Ogłoza, H. Synowiec, B. Niesporek-Szamburska, D. Krzyżyk, O. Przybyla.

(17)

Sposób ujmowania problemów, tzn. ich ukierunkowanie badawcze bądź praktyczne (metodyczne), pozwala wyodrębnić wśród prezentowa- nych prac obszerne grupy. Do pierwszej grupy należą artykuły, rozprawy i szkice o charakterze deskryptywnym. Ich autorzy opisują — na podstawie przeprowadzonych badań — stan języka (systemu językowego i zasobu leksykalnego) dzieci i młodzieży oraz determinanty kompetencji języ- kowej i ortograficznej uczniów, z czasem poszerzają badania, obejmując nimi sprawność komunikacyjną uczniów. Druga grupa prac ukierunkowa- na jest w stronę dydaktyki. Traktują one o kształceniu sprawności języko- wej uczniów na różnych etapach edukacyjnych. Granica między tymi dwoma obszarami: opisem stanu języka (kompetencji) i propozycjami działań praktycznych, nie jest ostra. Artykuły, tworzące racjonalną podbu- dowę działań praktycznych, np. takie, które są wynikiem badań nad języ- kiem ucznia, zazwyczaj uwzględniają implikacje dydaktyczne (wnioski, wskazówki) lub przykładowe ćwiczenia. Również większość tekstów o na- chyleniu praktycznym (modele i propozycje rozwiązań metodycznych) ma podstawę teoretyczną i uzasadnienie w rezultatach prac badawczych własnych lub innych autorów.

Swoisty pomost między artykułami stanowiącymi relacje z badań empirycznych a propozycjami praktycznymi tworzą rozprawy teoretycz- no-metodologiczne: refleksje wokół koncepcji kształcenia językowego w szkole, założenia i postulaty dotyczące modelu tego kształcenia oraz potrzeby jego zmodyfikowania, przemian kulturowo-cywilizacyjnych, mających wpływ na stan polskiej ortografii. Przełomowy okazał się za- mieszczony w 5. tomie „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskie- go” artykuł Anny Dyduchowej, wyprzedzający ukazanie się jej książki o metodach kształcenia sprawności językowej; ponadto istotny dla badań nad dyskursem szkolnym jest artykuł Urszuli Żydek-Bednarczuk o komunikacji dydaktycznej. Za ważne dla podniesienia świadomości nauczycieli trzeba uznać artykuły: Jerzego Podrackiego o dawnych koncepcjach nauczania składni oraz Antoniny Grybosiowej o potrzebie docenienia współczesnych przemian kulturowych w uczeniu o języku, a ponadto ar- tykuły Edwarda Polańskiego i Władysława Lubasia — o ortografii w nowej rzeczywistości informatycznej.

W opracowaniu skupię się na problemach badań nad językiem i teks- tem wypowiedzi uczniów. Analiza zawartości artykułów zamieszczonych w kolejnych tomach „Z Teorii...” wykazuje, że zakres badań empirycznych stopniowo się poszerzał, w związku z adaptowaniem do celów badawczych nowych subdyscyplin językoznawstwa i metodologii opisu. Badania przebiegały w kierunku: od słowa (rozwoju słownictwa uczniów — katego- rii części mowy wybranych grup znaczeniowych i determinantów tego rozwoju) do tekstu (struktury gramatycznej wypowiedzi uczniowskich,

(18)

a potem też ich wyznaczników gatunkowych i spójności); od opisu systemu językowego dziecka ku opisom zachowań językowych dzieci i mło- dzieży oraz uwarunkowań sytuacyjnych i pragmatycznych tych zacho- wań; od opisu nieuzasadnionych innowacji językowych (błędów, np.

leksykalnych) ku opisom twórczych działań uczniów, funkcji metafory w tekstach dzieci, rekonstruowania dziecięcego sposobu widzenia i war- tościowania przez dzieci rzeczywistości; od opisu budowy formalnej tekstu po analizę umiejętności tekstotwórczych (np. sposobu wyrażania relacji czasowych i przyczynowych).

W badaniach (przeważnie o charakterze diagnostycznym) odbijają się jak w lustrze podejścia metodologiczne autorów. Najmocniej zaznacza się strukturalny model opisu, dający rzetelne podstawy prognozowania dydaktycznego — ćwiczeń, zadań zmierzających do wspierania rozwoju systemu językowego dziecka. Przedstawiana przez autorów problematyka badawcza osadzona jest przeważnie na gruntownej podbudowie metodo- logicznej. Dokładnie opisują oni warsztat badawczy (techniki badań, np.

testy, ankiety, sondaże, ekscerpowanie materiału z wypracowań, nagra- nia), wskazują czynniki mające wpływ na rezultaty badań (np. sytuacja rozmowy, temat wypracowania). Zauważyć trzeba, że większość badań autorzy przeprowadzili osobiście, co wpływa na wiarygodność wyników, rzadziej korzystali z pomocy władz oświatowych (droga „urzędowa” orga- nizacji eksperymentu zakłada anonimowość). Duża była rozpiętość bada- nych grup wiekowych: dzieci przedszkolne, uczniowie młodszych i starszych klas szkoły podstawowej (później też gimnazjów) oraz szkół średnich (liceów, techników), a nawet absolwenci liceum.

Zarysujmy pola prac badawczych. Najliczniej reprezentowane w oma- wianym wydawnictwie ciągłym są badania nad zasobem leksykalnym dzieci i młodzieży — od wieku przedszkolnego po młodzież licealną, usy- tuowane na tle wcześniejszych kierunków badań zagranicznych i polskich.

Obejmowały one takie szczegółowe problemy, jak: ilościowy i jakościowy rozwój słownictwa i jego wielorakie determinanty, definiowanie znaczeń wyrazów abstrakcyjnych, kategorialne (części mowy), semantyczne, re- gionalne i środowiskowe (gwara uczniowska) zróżnicowanie zasobu leksykalnego uczniów, rozumienie terminologii specjalnej (językoznawczej i lite- rackiej), w tym wyrazów zapożyczonych — w związku z badaniami nad językiem podręczników oraz zależnością między rozwojem słownictwa i umiejętnością ortograficzną. Nadrzędnym celem badań było poznanie stanu słownictwa uczniów z poszczególnych poziomów wieku (klas szkolnych) i uwarunkowań tego stanu (m.in. wyobraźni przestrzennej, koncentracji uwagi; struktury rodziny, czytelnictwa) po to, by zaplanować ra- cjonalne działania dydaktyczne (indywidualizację ćwiczeń, odpowiedni dobór materiału językowego do programów edukacyjnych).

(19)

Badacze przyglądali się ponadto leksykalnemu tworzywu wypowiedzi mówionych (oficjalnych — dialogowych) w środowisku szkolnym. Dokony- wali jego analizy statystycznej (obliczali np. wskaźniki koncentracji tekstu, udział form fleksyjnych, wyrazy częste i rzadkie), by ustalić m.in. bogac- two słownika. Analizowali też leksykę wypowiedzi uczniowskich na temat utworu literackiego — Halina Wiśniewska starała się np. uchwycić mechanizmy werbalizacji przez dziecko treści wiersza, wskazać wyznaczniki języ- kowe uczniowskiego przekładu (np. substytucję wyrazów, synonimię), „od- czytywanie” z układu struktury wypowiedzi dziecięcego sposobu „odszy- frowywania” sensów wieloznacznych. W kręgu badań wypowiedzi dziecięcych mieści się analiza metaforyki synestezyjnej w tekstach, które tworzą uczniowie. Zauważmy, że artykuły dotyczące leksyki dzieci i mło- dzieży mają dobrą podbudowę warsztatową — ich autorzy dokładnie opisu- ją nie tylko techniki badawcze, lecz także wszelkie czynniki mające wpływ na rezultaty badań (np. forma i tematyka wypowiedzi, sytuacja rozmowy).

Nieco mniej miejsca zajmowała w badaniach problematyka frazeologii uczniów — częściej obecna w artykułach dopiero od 13. tomu „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. Na uwagę zasługują docieka- nia Agnieszki Mikołajczuk na temat struktury semantycznej frazeologi- zmów i jej wpływu na rozumienie tych frazeologizmów przez absolwen- tów szkół średnich. Autorka, odwołując się do metod kognitywnych, stara się opisać relacje między znaczeniem utrwalonym w świadomości użyt- kowników języka a znaczeniem normatywnym, ustala przyczyny od- stępstw od normy słownikowej w definicjach uczniowskich i dochodzi do wniosku, że praktyka językowa decyduje o przyswojeniu frazeologizmu, a szkolna teoria ją tylko wspiera. Analizowano również zagadnienia frazeologiczne w podręcznikach gimnazjalnych i konfrontowano je z wynika- mi badań nad frazeologią uczniów, by na tej podstawie wysunąć konkret- ne postulaty pod adresem autorów podręczników.

Dokładne przeanalizowanie treści artykułów potwierdza potrzebę zre- widowania poglądów na rolę ćwiczeń leksykalnych i frazeologicznych w kształceniu sprawności językowej uczniów. Samo tylko ilościowe wzbo- gacanie słownika ucznia nie zapewni bowiem sprawnego mówienia i pi- sania. Oderwanie ćwiczeń od działań tekstotwórczych (stylistycznych i redakcyjnych) — jak to miało miejsce w propozycjach metodycznych sprzed kilkunastu lat — prowadzi zazwyczaj do wypaczeń stylu wypowiedzi⁷.

7 Pisze o tym szerzej H. WIŚNIEWSKA w artykuleBogactwo/ubóstwo słownika jako przejaw stereotypowego myślenia o sprawności językowej ucznia. W: W kręgu za- gadnień dydaktyki języka i literatury polskiej. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2002, s. 132—141.

2 — Dziecko...

(20)

Kolejny obszar badań, których rezultaty omawiano w artykułach, wypełniają problemy lapsologiczne — uczniowskie błędy językowe (słowni- kowe, frazeologiczne) i ich szczegółowa typologia. W artykułach autorzy umiejętnie łączą opis błędów (ich frekwencję, przyczyny, mechanizmy) z propozycjami działań profilaktycznych — nie fetyszyzują błędu, lecz traktują go jako nieodzowny etap przyswajania języka i normy, a zarazem doceniają znaczenie czynników dydaktycznych w podnoszeniu świadomo- ści językowej uczniów.

W ostatnich latach na łamach wydawnictwa ciągłego ukazują się też teksty związane z diagnozowaniem wiadomości i umiejętności uczniów, a dotyczące pojęć prawdziwościowych oraz ich synonimów, rozumienia pojęcia globalizacji przez młodzież szkolną i studentów, systemów warto- ści i wartościowania.

W opisie świata wartości dzieci i młodzieży przydatna okazała się teoria językowego obrazu świata. Należy tu podkreślić znaczenie metodologiczne artykułu Ryszarda Jedlińskiego i wyników jego późniejszych badań dla kształtowania wśród uczniów umiejętności świadomych wyborów ak- sjologicznych⁸. Temu celowi służyły też badania Danuty Krzyżyk nad języ- kowym obrazem prawdy w wypowiedziach licealistów i nad ich językową projekcją przyszłego domu rodzinnego.

Z kolei teorie pragmalingwistyczne zaowocowały w badaniach nad kompetencją komunikacyjną — zachowaniami językowymi młodych użyt- kowników języka z różnych środowisk (w interakcjach z nauczycielami i rówieśnikami). W nabywaniu doświadczeń językowych przez dzieci autorzy artykułów upatrują istotnego czynnika warunkującego kształcenie sprawnego wypowiadania się. Analizowano więc modele komunikacji dydaktycznej i takie szczegółowe kwestie, jak m.in.: zwracanie się nauczycieli do uczniów, zwroty grzecznościowe w języku mówionym młodzieży.

Wyniki badań pozwalają poznać sposoby realizacji przez młodzież róż- nych intencji komunikacyjnych w wypowiedziach oraz rolę uwarunkowań sytuacyjnych. Autorzy postulują odstereotypizowanie modelu porozumie- wania się na lekcji, są jednak świadomi dysonansu między potrzebą au- tentycznej rozmowy ucznia z nauczycielem a koniecznością osiągnięcia przez uczących zakładanych celów dydaktycznych.

Zagadnienia kompetencji gatunkowej uczniów — struktury i kompozy- cji tekstu, wyznaczników gatunku, stały się przedmiotem analizy w arty- kułach zamieszczonych w tomach z lat 80. i 90. XX wieku. Uwaga badaczy koncentruje się najczęściej na opowiadaniu uczniowskim (por. teksty o charakterze diagnostycznym: H. Wiśniewskiej, U. Żydek-Bednarczuk,

8 Por. R. JEDLIŃSKI: Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach uczniów kończących szkołę podstawową. Kraków 2000.

(21)

K. Gąsiorek i D. Zadęckiej). Fakt ten nie dziwi, gdyż opowiadanie jest podstawą innych narracyjnych form wypowiedzi i komponentem form deskryptywnych. Artykuły dostarczają cennych informacji uzyskanych na podstawie analizy uczniowskich wypowiedzi pisemnych, m.in. nie tylko o ich cechach semantycznych i pragmatycznych, ale też o niedociągnię- ciach dydaktycznych, których konsekwencją są zakłócenia kompozycyjne i brak spójności tekstu.

Przedmiotem zainteresowań autorów był także stan umiejętności nadawczych i odbiorczych młodzieży gimnazjalnej w zakresie wypowiedzi perswazyjnych — subdyrektywnych (rady i skargi) oraz ludycznych.

Rzadziej natomiast zajmowano się dotąd na łamach wydawnictwa ciągłego analizą umiejętności tekstotwórczych (stylistycznych i redakcyjnych): peryfrazą w wypracowaniach i synonimią składniową. Kilka arty- kułów dotyczyło słowotwórczych środków ekspresji dziecięcej (zdrobnień i neologizmów w wypowiedziach).

Jak widać, dzięki uwzględnianiu różnych metod opisu (strukturalnej, językoznawstwa statystycznego, teorii pól semantycznych; potem — teorii aktów mowy, językowego obrazu świata) badacze odsłaniali coraz to nowe problemy języka i tekstu wypowiedzi uczniowskich. Przedstawione w ar- tykułach wyniki badań pozwalały poznać rozwój systemu językowego dzieci, zróżnicowanie słownictwa, trudności i potrzeby językowe uczniów ze środowisk gwarowych, opanowanie terminologii specjalnej i zrozumie- nie wybranych pojęć, wartościowanie w języku dziecka, językowy obraz wybranych sfer rzeczywistości, kompetencje komunikacyjne uczniów.

Artykuły, których autorzy koncentrują się wokół opisu języka i zacho- wań językowych dzieci i młodzieży, są ważne zarówno dla dydaktyków oraz nauczycieli, jak i dla językoznawców. Pierwsi znajdą w tych arty- kułach informacje o poziomie umiejętności językowych i tekstowych dzieci, a więc podstawę do projektowania działań, zmierzających do uspraw- nienia ich języka. Z kolei językoznawcy zauważą w innowacjach językowych dzieci przesłanki do prognozowania zmian (tendencji rozwojo- wych) polszczyzny, które przecież najwyraźniej przejawiają się w wypowiedziach młodego pokolenia. Nauczycielom artykuły dają wielostronny ogląd działań językowych uczniów i opis ich niedostatków językowych, a badaczom języka dostarczają przykładów na to, jak przejawiają się w uczniowskich działaniach i tekstach przeobrażenia kulturowo-cywiliza- cyjne. Rezultaty badań stały się też podstawą konkretnych rozwiązań dydaktycznych w podręcznikach szkolnych⁹. Badacze analizują bowiem

9 Por. wydane przez WSiP podręczniki do kształcenia językowego dla klasy I, II i III gimnazjum pt.Język ojczysty autorstwa Krystyny Orłowej i Heleny Synowiec oraz opra- cowane do tych podręczników poradniki dydaktyczne tychże autorek.

2*

(22)

żywy materiał: wypowiedzi uczniów, uwikłane w różne sytuacje i relacje nadawczo-odbiorcze (szkolne — oficjalne i pozaszkolne), reinterpretują obraz rzeczywistości pozajęzykowej utrwalony w tekstach dzieci i młodzie- ży, wskazują na sposoby wyrażania intencji wypowiedzi i wartościowania.

Opisany w artykułach sprzed kilkudziesięciu lat materiał empiryczny służy dziś również do badań porównawczych nad sprawnością językową uczniów¹⁰.

Wykaz artykułów zamieszczonych

w „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”, uwzględnionych w referacie

BUDZIK J.:Kształcenie językowe uczniów w powszechnej szkole średniej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1980, s. 146—155.

BULAD.:Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych ucznia poprzez działania twórcze.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 20. Red. H. SYNOWIEC. Ka- towice 2009, s. 99—113.

CZĄSTKAB., SYNOWIECH.:O kształceniu sprawności językowej w środowisku gwarowym.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 7. Red. L. GILOWA

i E. POLAŃSKI. Katowice 1987, s. 159—183.

CZĄSTKA B., SYNOWIEC H.: O potrzebie ćwiczeń ortofonicznych w szkołach śląskich.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 12. Red. E. POLAŃSKI

i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1993, s. 132—143.

CZĄSTKA-SZYMONB., SYNOWIEC H.: O języku nauczycieli (z badań nad sprawnością języ- kową w środowisku gwarowym). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Pol- skiego”. T. 9. Red. L. GILOWA i E. POLAŃSKI. Katowice 1989, s. 122—139.

10 Z badań porównawczych, przeprowadzonych w ostatnich kilku latach, wynika, że współczesna młodzież wykazuje znacznie obniżony poziom sprawnego i poprawnego pi- sania oraz wiedzy o języku ojczystym. Jest to spowodowane różnymi czynnikami kulturowo-cywilizacyjnymi oraz formą ewaluacji umiejętności uczniów. Por. H. SYNOWIEC: O sytuacji języka ojczystego w zreformowanej szkole. W: Kompetencje nauczyciela po- lonisty we współczesnej szkole. Red. E. BAŃKOWSKA i A. MIKOŁAJCZUK. Warszawa 2006, s. 125—135; B. SKOWRONEK: Kształcenie sprawności językowej młodzieży na tle prze- mian współczesnej kultury i języka. W: Kształcenie sprawności językowej i komunika- cyjnej. Obraz badań i działań dydaktycznych. Red. Z. URYGAi M. SIENKO. Kraków 2005;

A. OKWIECIŃSKA: Wskaźniki czytelności podręczników dla szkół ponadpodstawowych a wskaźniki czytelności wypowiedzi uczniowskich na tle porównawczym. W: Podręcz- niki do kształcenia polonistycznego w zreformowanej szkole — koncepcje, funkcje, ję- zyk. Red. H. SYNOWIEC. Kraków 2007, s. 109—127.

(23)

DYDUCHOWAA.:Próba klasyfikacji metod kształcenia sprawności językowej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 5. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 188—205.

GĄSIOREK K.: Czytelność podręczników szkolnych w związku z rozwojem słownictwa uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 10. Red.

L. GILOWAi E. POLAŃSKI. Katowice 1990, s. 125—145.

GĄSIOREK K.: Zapożyczenia w słownictwie uczniów i podręcznikach szkolnych.

GĄSIOREKK., ZADĘCKAA.:Struktura składniowa opowiadań uczniów klas początkowych.

GRYBOSIOWAA.:Nauczyciel języka polskiego wobec przemian współczesnej polszczyzny.

GUZIKB.:Globalizacja jako problem lingwistyczno-edukacyjny. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 18. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2005, s. 68—85.

JEDLIŃSKI R.: O badaniach językowego świata wartości uczniów kończących szkołę podstawową. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 15. Red.

E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1999, s. 81—93.

KACZOROWSKAH.:O zaniku zdrobnień w wypowiedziach lekcyjnych. W: „Z Teorii i Prak- tyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 12. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowi- ce—Kraków 1993, s. 74—81.

KANIA S.: Z badań nad słownictwem i frazeologią gwary uczniowskiej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 5. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 149—163.

KARWATOWSKAM.: Ojciec w dowcipie uczniowskim. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 19. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2007, s. 185—196.

KIDAJ.:Rzeczownik w zasobie leksykalnym uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycz- nej Języka Polskiego”. T. 5. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 164—187.

KOCZELAJ.:Znajomość frazeologizmów u absolwentów szkoły podstawowej. W: „Z Teo- rii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 17. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2004, s. 148—156.

KOTUŁAB.:Peryfraza w wypracowaniach uczniowskich. W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1995, s. 114—121.

KOZŁOWSKA E.: Wybrane terminy i pojęcia z zakresu teorii języka w świadomości uczniów szkół średnich. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1995, s. 62—70.

KRZYŻYK D.: Językowy obraz prawdy w wypowiedziach uczniów ostatnich klas szkół średnich. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 16. Red.

H. SYNOWIEC. Katowice 2001, s. 101—109.

KRZYŻYKD.:Znajomość pojęć prawdziwościowych przez młodzież. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 17. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2004, s. 124—133.

KRZYŻYK D., SYNOWIEC H.: Językowy obraz przyszłego domu rodzinnego w wypowie- dziach dorastających chłopców. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Pol- skiego”. T. 15. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1999, s. 94—108.

KURCZABH.:Kształcenie językowe a nauczanie integrujące. W: „Z Teorii i Praktyki Dy- daktycznej Języka Polskiego”. T. 7. Red. L. GILOWA i E. POLAŃSKI. Katowice 1987, s. 98—116.

(24)

KURCZABH., POLAŃSKI E.: Praca nad wzbogacaniem słownictwa uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 1. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1977, s. 236—261.

LASKOWSKAE.:Badania nad rozwojem słownika czynnego młodzieży w szkole średniej.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red. J. KRAM

LUBAŚ W.: Polska pisownia w Internecie, prestiż oficjalnej ortografii i jej nauczanie.

MIKOŁAJCZUK A.:Struktura semantyczna wybranych związków frazeologicznych w tek- stach egzaminacyjnych na polonistykę (1992—1993). W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1995, s. 94—105.

NAGAJOWA M.: Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w programie nauczania powszechnej szkoły średniej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red.

J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1980, s. 239—246.

NIESPOREK-SZAMBURSKA B.: Dziecięca konceptualizacja czasu w językowym obrazie pór roku. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 20. Red. H. SYNO- WIEC. Katowice 2009, s. 141—151.

NIESPOREK-SZAMBURSKA B.: O metaforze synestezyjnej w tekstach dzieci. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 18. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2005, s. 119—126.

NIESPOREK-SZAMBURSKA B., BULA D.: O nabywaniu doświadczeń językowych w akcie mowy. Kompetencja komunikacyjna. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1995, s. 162—168.

OGŁOZAE.:O języku na lekcjach kształcenia literackiego. W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1995, s. 7—13.

OGŁOZAE. (oprac.):Indeks autorów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskie- go”. T. 20. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2009, s. 199—200.

OŻÓG K.: Zwroty grzecznościowe w języku mówionym młodzieży na przykładzie młodzieży krakowskiej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 6. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 161—170.

PAWŁOWSKAR.:Nauka ortografii a kształcenie sprawności czytania. W: „Z Teorii i Prak- tyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 13. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowi- ce—Kraków 1995, s. 122—135.

PODRACKIJ.: Działy gramatyki w perspektywie historycznej (podręczniki z okresu: ko- niec XVIII—połowa XX wieku). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskie- go”. T. 6. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 64—82.

POLAŃSKI E.: Części mowy oraz ich frekwencja w zasobie leksykalnym uczniów.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red. J. KRAMi E. POLAŃ- SKI. Katowice 1980, s. 125—146.

POLAŃSKI E.: O determinantach zasobu słownikowego uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 4. Red. J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1982, s. 111—126.

POLAŃSKI E.: Obecna sytuacja ortografii polskiej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 18. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2005, s. 86—95.

POLAŃSKI E.: Słownictwo i ortografia uczniów — badania oraz wnioski dydaktyczne.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 9. Red. L. GILOWAi E. PO- LAŃSKI. Katowice 1989, s. 90—102.

(25)

POLAŃSKIE., BUDZIKJ.:Problem kształcenia i frazeologii uczniów a programy i podręcz- niki szkolne. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 2. Red.

J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1979, s. 123—146.

POLAŃSKIE., DURAJ-NOWAKOWAK.:Z badań nad uwarunkowaniami zasobu słownikowego uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 2. Red. J. KRAM

POLAŃSKI E., NIESPOREK B.: Kierunki badań nad słownictwem dzieci i młodzieży.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 4. Red. J. KRAM i E.

POLAŃSKI. Katowice 1982, s. 91—110.

POLAŃSKI E., SYNOWIEC H.: Z badań nad błędami leksykalnymi uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 1. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1977, s. 77—102.

PRZYBYLA O.:Problemy wartości i wartościowania na materiale przysłów w szkole po- nadpodstawowej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 19.

Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2007, s. 152—166.

SYNOWIECH.:Frazeologia w wybranych podręcznikach gimnazjalnych a potrzeby języ- kowe uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 20. Red.

SYNOWIEC H.: Słownictwo gwarowe w wypowiedziach uczniów szkół śląskich (na przykładzie słownictwa nazywającego cechy osobowości). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 4. Red. J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1982, s. 127—136.

SYNOWIEC H.: Z badań nad słownictwem dzieci przedszkolnych. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red. J. KRAM i E. POLAŃSKI. Katowice 1980, s. 147—166.

TARCZYŃSKA B.: Sposoby wyrażania przyczyny w języku uczniowskim. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 8. Red. L. GILOWAi E. POLAŃSKI. Katowi- ce 1989, s. 79—89.

TARCZYŃSKA B.: Synonimia składniowa w wypowiedziach uczniowskich jako efekt kształcenia językowego. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 19. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2004, s. 113—116.

TYMIAKIN L.: O uczniowskiej wypowiedzi perswazyjnej. W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 17. Red. H. SYNOWIEC. Katowice 2004, s. 134—147.

TYMIAKINL.: Wyrażanie skargi przez gimnazjalistów (z uwzględnieniem rangi społecz- nej odbiorcy). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 19. Red.

WIŚNIEWSKA H.: Leksyka wiersza lirycznego w uczniowskim przekładzie. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 5. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1984, s. 27—37.

WIŚNIEWSKA H.: Typologia opowiadania uczniowskiego. W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 7. Red. L. GILOWA i E. POLAŃSKI. Katowice 1987, s. 117—126.

WOLAN M.:O poprawną wymowę w szkole. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 15. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kraków 1999, s. 160—173.

WOLANM.:Rodzaje błędów w wymowie uczniów i ich przyczyny. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 12. Red. E. POLAŃSKI i Z. URYGA. Katowice—Kra- ków 1993, s. 123—131.

WÓJTOWICZ J.: Opanowanie przez uczniów liceum terminów zapożyczonych występu- jących w podręcznikach języka polskiego. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Ję- zyka Polskiego”. T. 11. Red. E. POLAŃSKI. Katowice 1991, s. 40—50.

(26)

WÓJTOWICZ J.: Terminologia zapożyczona w praktyce szkolnej liceum. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 10. Red. L. GILOWAi E. POLAŃSKI. Kato- wice 1994, s. 108—124.

ZARĘBINA M.: Słownictwo wypowiedzi oficjalnych (dialogowych) w środowisku szkol- nym (analiza statystyczna). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 5. Red. J. KRAMi E. POLAŃSKI. Katowice 1986, s. 132—148.

ŻYDEK-BEDNARCZUK U.: Komunikacja dydaktyczna na lekcjach języka polskiego.

ŻYDEK-BEDNARCZUK U.: Opowiadanie szkolne w świetle diagnozy dydaktycznej.

Helena Synowiec

Problems of a language and text of pupils’ utterances in “Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”

(“From Didactic Theory and Practice of the Polish Language”)

S u m m a r y

The article is a review of linguistic-didactic issues undertaken by the authors of the articles which were published between 1977 and 2007 in twenty volumes of ,,Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego” series. The works were divided into two groups:

1) descriptive articles, dissertations and essays. They present the condition of the children and youth’s language, determinants of linguistic and spelling competence as well as the level of pupils’ communicative skills;

2) articles concerned with didactics and dealing with the linguistic education at school (suggestions of practical activities and linguistic-communication exercises).

The author concentrates on the results of researches presented in the articles.

Research fields were specified and their diagnostic profiles, the applied methodologies and the influence of trends and linguistic theories on developing the research interests were emphasised. The importance of the research on the language and pupils’ linguistic behaviour for linguists, didacticians, authors of student’s books and teachers were stressed.

(27)

Õåëåíà Ñûíîâåö

Ïðîáëåìû ÿçûêà è òåêñòà âûñêàçûâàíèé ó÷åíèêîâ íà ñòðàíèöàõ ñåðèéíîãî èçäàíèÿ „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Jêzyka Polskiego”

(«Èç äèäàêòè÷åñêîé òåîðèè è ïðàêòèêè ïîëüñêîãî ÿçûêà») Ð å ç þ ì å

Â ðàáîòå ñäåëàí îáçîð ÿçûêîâûõ è äèäàêòè÷åñêèõ âîïðîñîâ, ïîäíèìàåìûõ àâòîðàìè ñòàòåé, êîòîðûå áûëè îïóáëèêîâàíû â 1977—2009 ãã. â äâàäöàòè òîìàõ ñåðèéíîãî èçäàíèÿ

«Èç äèäàêòè÷åñêîé òåîðèè è ïðàêòèêè ïîëüñêîãî ÿçûêà». Ìàòåðèàë ïîäðàçäåëÿåòñÿ íà äâå ãðóïïû:

1) ñòàòüè è î÷åðêè îïèñàòåëüíîãî õàðàêòåðà, ïîêàçûâàþùèå ñîñòîÿíèå ÿçûêà äåòåé è ìîëîäåæè, äåòåðìèíàíòû ÿçûêîâîé è îðôîãðàôè÷åñêîé êîìïåòåíöèè, à òàêæå óðîâåíü êîììóíèêàòèâíîé ïîäãîòîâëåííîñòè ó÷åíèêîâ;

2) ñòàòüè, íàïðàâëåííûå â ñòîðîíó äèäàêòèêè è òðàêòóþùèå î ÿçûêîâîì îáðàçîâàíèè â øêîëå (ïðåäëîæåíèÿ ïðàêòè÷åñêèõ äåéñòâèé ÿçûêîâî-êîììóíèêàòèâíûõ óïðàæíåíèé).

Âíèìàíèå êîíöåíòðèðóåòñÿ íà ïðåäñòàâëÿåìûõ â ñòàòüÿõ èòîãàõ ðàññìàòðèâàåìûõ ðàáîò. Îáðèñîâûâàþòñÿ óðîâíè èññëåäîâàíèé, îáðàùàåòñÿ âíèìàíèå íà èõ äèàãíîñòè÷åñêîå ïðîôèëèðîâàíèå, èñïîëüçóåìûå ìåòîäîëîãèè, à òàêæå íà âëèÿíèå íàïðàâëåíèé è òåîðèé ÿçûêîçíàíèÿ íà ðàñøèðåíèå èçó÷àåìûõ îáëàñòåé. Ïîä÷åðêèâàåòñÿ çíà÷åíèå ðåçóëüòàòîâ èññëåäîâàíèÿ ÿçûêà è ÿçûêîâîãî ïîâåäåíèÿ ó÷åíèêîâ äëÿ ëèíãâèñòîâ, äèäàêòèêîâ, àâòîðîâ ó÷åáíèêîâ, ó÷èòåëåé.

(28)

(29)

(30)

(31)

Maria Jędrychowska

Jak ratować słowo,

czyli o możliwościach budowania

dziecięcej wrażliwości semantyczno-aksjologicznej

W intencjonalnych podtekstach niniejszej wypowiedzi kryje się to, co chciałabym nazwać antropologią słowa i z tej właśnie perspektywy rozwa- żyć wskazany w tytule problem. Jest on pochodną szerszej refleksji, po- święconej takiemu rozumieniu roli słowa, zwłaszcza wypowiadanego, któ- re europejska kultura śródziemnomorska przejęła od ludów semickich.

Jest to zarówno starotestamentowe „Słuchaj Izraelu!”, odwołujące się do zmysłu słuchu, jak i po dziś dzień powtarzane przez chrześcijan „Słowo stało się Ciałem” czy „Oto Słowo Boże”. Zachowując należyte proporcje między przywołaną sferą sakralną a zadaniami dydaktycznymi wyni- kającymi z troski o słowo, warto by przypomnieć w tym miejscu jeszcze jedno kulturowe odniesienie. Otóż wśród mitycznych pragestów¹ człowie- ka należałoby wskazać sytuację, interpretowaną jako pierwszy „akt kultury”, a mianowicie moment nazywania, nadawania imion wszelkim stwo- rzeniom przez samotnego jeszcze wówczas Adama w Raju. Janusz Stanisław Pasierb pisze w swym poruszającym eseju: „W biblijnym opisie drugiego rozdziału Księgi Rodzaju Bóg po stworzeniu człowieka wdraża go do »uprawiania i doglądania« Edenu, a następnie »ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta ziemne i wszelkie ptaki powietrzne, Jahwe Bóg przyprowa- dził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on im da nazwę. [...] I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu«. Cóż wynika z tej sceny — pisze Pasierb — jak nie fakt, że Bóg »osobiście« wdraża człowieka do powiększania natury o kultu- rę, stwarza jakby po raz drugi człowieka jako twórcę kultury”².

1 M. ELIADE:Sacrum, mit, historia. Przeł. A. TATARKIEWICZ. Warszawa 1993.

2 J.S. PASIERB:Światło i sól. Paris 1982.

(32)

Tekst biblijny eksponuje naturalną ludzką potrzebę nazywania ota- czającego świata, co zostaje tu ukazane jako podstawowe, elementarne działanie człowieka. Potwierdzeniem tej potrzeby są w psychologii rozwo- jowej ustalenia, które dotyczą procesów poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, konstytuujących osobowość dziecka, wskazujących jakość relacji z otoczeniem, także w zachowaniach werbalnych. Niezwykła scena z Księgi Rodzaju uzmysławia ponadto, że dzięki nadaniu nazwy czy imie- nia, coś (ktoś) uzyskuje swoją tożsamość, może żyć pełnią życia. To jedno; ale też staje się kimś nowym. Taki właśnie, oprócz konfesyjnego, jest sens ceremonii Chrztu św. czy sceny ewangelicznej nazwania Szymona Piotrem — Skałą. W literaturze dla dzieci jest to na przykład casus stwo- rzonka z Opowiadań z Doliny Muminków, które o sobie mówiło, że jest tak małe, iż się nie nazywa. Dopiero gdy Włóczykij spełnił jego marzenie i nadał mu imię — Ti-tiuu, wszystko, co robiło, nabrało znaczenia. Warto ponadto podkreślić jeszcze jedną prawidłowość. Oto nazywający (na- dający imię czy nazwę) zdobywa władzę nad nazwanym światem, „czyni sobie ziemię poddaną”. Lecz przede wszystkim, chciałoby się powiedzieć, tworzy świat na nowo, doznając przy tym satysfakcji i radości kreatora (figura kulturowa Deus kreator, Deus artifex czy Deus ridens, tak bliska choćby Janowi Kochanowskiemu)³.

Odkrywanie przez dzieci możliwości nazywania, tworzenia nowych słów, bawienia się słowem jest o tyle ważne, że współczesna kultura sprzyja bardziej opanowaniu kodów wizualnych⁴ niż tych, opartych na słowie. Najmłodsze pokolenie reaguje ze szczególną żywością na bodźce wzrokowe, na otaczające obrazy, zanurzone jest, podobnie jak dorośli, w ikonosferze⁵. Rzecz w tym, by jej ekspansywność nie niszczyła natural- nej wrażliwości na foniczny kształt świata słów, by wrodzone predyspozy- cje do słyszenia języka rozwijać w szkole z równą troską, jak inne umiejęt- ności odbiorcze. Dzieci przecież od maleńkości wyczulone są na brzmienia, barwę głosu, jego siłę, rytm, kombinacje znaczeń, migotliwość sensów, na żarty językowe, na niezwykłość niektórych słów. Mało tego, same tworzą swoje słowa, własne „języki”, szyfry słowne. Szkoda byłoby zmarnować dziecięce zauroczenie grami brzmień i znaczeń, magią żywe- go języka, zwłaszcza gdy chcemy z jednej strony ukształtować sprawne i poprawne posługiwanie się mową ojczystą w różnych sytuacjach, z dru- giej zaś, gdy przyświeca nam zamiar wprowadzania w tajniki metafory,

3 Zob. np. J. ZIOMEK:Renesans. Warszawa 1973, czy komentarze innych badaczy do twórczości Jana Kochanowskiego.

4 B. GROMADZKA:Widząc — rozumieć. Dydaktyka polonistyczna wobec edukacji wi- zualnej. Poznań 2009.

5 M. PORĘBSKI:Ikonosfera. Warszawa 1972.