Andrzej Karcz
W poszukiwaniu płci, seksualności i
etyki w prozie polskiej
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (113), 75-88
2008
Roztrząsania
i rozbiory
W poszukiwaniu płci, seksualności i etyki
w prozie polskiej
K siążka Gender and Sexuality in Ethical Context1 jest k o lejn ą u k az u ją cą się w o statn ich la tac h anglojęzyczną antologią prac krytyczno- i h isto ry czn o literac kich pośw ięconych lite ra tu rz e polskiej2. C zytelnik obcy otrzym ał zatem jeszcze jedną sposobność do spojrzenia na lite ra tu rę polską od strony pewnej konkretnej i ważnej dla niej problem atyki. A ntologia Framing the Polish Home prezentow ała fu nkcjonujące w lite ra tu rz e i k u ltu rz e polskiej w sposób u n ik a ln y pojęcie dom u oraz w iążący się z n im te m at tożsam ości narodow ej. Z biór Living in Translation p rzedstaw iał problem y biografii i tw órczości k ilk u n a stu polskich pisarzy em igra cyjnych rzuconych przez w ypadki X X w ieku do A m eryki. Tom Studies in Langu
age, Literature, and Cultural Mythology in Poland pośw ięcony był n ato m ia st m niej
znanej problem atyce: reprezentow aniu dośw iadczenia „odm ienności” i Innego w li te ra tu rze i k u ltu rz e polskiej. Podobnie interesu jąca nas tu antologia Gender and
Sexuality in Ethical Context pokazuje lite ra tu rę polską od strony m niej znanej, bo
poprzez p roblem atykę seksualności, płci kształtow anej przez konw encje k u ltu ro
-1 G e n d er a n d S e x u a l ity in E t h ic a l C o n te x t. Ten E ssa ys o n P o lish P ro se, e d . b y
K .A . G r im s ta d , U . P h illip s , D e p t. o f R u s s ia n S t u d ie s , U n iv e r s it y o f B e r g e n , B e r g e n 2 0 0 5 . K s ią ż k a w y s z ła ja k o to m 5 . s e r ii „ S la v ic a B e r g e n s ia ” .
2 Z o b . F r a m in g th e P olish H o m e. P o s tw a r C u ltu r a l C o n stru c tio n s o f H e a r th , N a t i o n , a n d
S e lf, e d . b y B. S h a llc r o s s , O h io U n iv e r s it y P r e ss, A t h e n s 2 0 0 2 ; S tu d ie s in L a n g u a g e , L ite r a tu r e , a n d C u ltu r a l M y th o lo g y in P o la n d . In v e s tig a tin g „ th e O th e r ”, e d . b y E .M .
G r o ss m a n , E. M e l le n P r e ss, L e w is to n 2 0 0 2 ; L iv in g in T ra n sla tio n . P olish W riters in
A m e r ic a , e d . b y H . S t e p h a n , R o d o p i, A m s te r d a m 2 0 0 3 . N a le ż y o c z y w iś c ie
d o p o w i e d z ie ć , ż e k s ią ż k i te z a w ie r a ją r o z p r a w y n a te m a t s z e r o k o r o z u m ia n e j
76
we (tzw. gender), fem in izm u i etyki, czyli zjaw isk, które w polskiej nauce o lite ra tu rze zaczęły znajdow ać szersze zainteresow anie dopiero po 1989 roku.
K siążka grom adzi prace polonistów polskich i zagranicznych (z A nglii, N o r wegii, Szw ajcarii i Szwecji) - badaczy specjalizujących się w lite ra tu rz e polskiej X IX i X X w ieku. In teresu je ich szeroki zakres w skazanej w ty tu le k siążki te m aty ki i p o d ejm u ją oni ró żnorodne kw estie dotyczące płciow ości, seksualności i etyki obecne w sposób bardziej lub m niej w idoczny w w ybranych utw orach p ro za to r skich polskiego rom an ty zm u , pozytyw izm u i szeroko rozum ianego m odernizm u. W książce czytelnik znajdzie - co jest szczególnie cenne - szereg odkrywczych analiz i in te rp re ta c ji literackich. W św ietle podejm ow anej p ro b lem aty k i analizo w ane utw ory o d słaniają w w ielu p rzy p ad k ach na nowo złożoność swoich s tru k tu r czy oryginalność prow adzenia n arrac ji, a przede w szystkim ujaw niają niezauw a- żane czy przem ilczane dotychczas znaczenia. Tak się dzieje, gdy analizow ane są sztandarow e i znane dzieła Żm ichow skiej, Irzykowskiego, N ałkow skiej, W itk ace go, G om brow icza czy Iwaszkiew icza. Ale p odobnie jest w p rzy p a d k u m niej z n a nych dzieł, zwłaszcza autorstw a pisarzy zapom nianych, jak Irena Krzyw icka i E lż b ieta Szem plińska, choć tu p rze d m io te m analiz jest też h isto ria recepcji, bio g ra fia czy poglądy twórcy. Część antologii w ypełniają rozw ażania z zakresu krytyki fem inistycznej, z przew agą tem atów tak ich , jak poglądy a u to ra /k i na spraw y ko biece, dośw iadczenie bycia kobietą i jego literac k ie przedstaw ienia, ukształtow a na ze w zględu na płeć pozycja i rola kobiety w społeczeństw ie p atriarch a ln y m .
R edaktorzy tom u, K nut A ndreas G rim stad i U rsula P hillips, w yjaśniają we w stę pie, że ich książka nie preten d u je do m iana kom pletnego przeglądu polskich prac na tem at seksualności i płciowości kształtow anej przez konw encje kulturow e. Jest natom iast zbiorem dociekań w zakresie w ybranych tekstów i należy go traktować jako głos w dialogu o seksualności, różnicach m iędzy płciam i i problem ach z zakre su etyki. Zasadnicze w tym dialogu jest uściślenie znaczeń i rozróżnienie pojęć, ta kich jak płeć i gender3. Podczas gdy na gruncie polskim - zauw ażają trafnie red ak to rzy tom u - pojęcie płci w sensie tradycyjnym odnosi się do bycia kobietą lub m ęż czyzną, to rozróżnienie pom iędzy tym pojęciem a kategorią płci w sensie k u ltu ro wym zaczęło z dużym opóźnieniem funkcjonow ać pod wpływem zachodniego fem i nizm u dopiero w połowie lat dziew ięćdziesiątych. R edaktorzy jednak tw ierdzą, że
C h o c ia ż p o ję c ia m i ty m i p o ls c y b a d a cz e i kry ty cy p o s łu g u ją s ię o d k ilk u lat, w arto p r z y p o m n ie ć , że w fe m in isty c z n e j k ry ty ce litera ck iej i w d y s c y p lin a c h z w a n y c h gender i gay studies, k a teg o r ią p o d sta w o w ą je st - o p a rte na fu n k c jo n u ją c y ch w języ k u a n g ie ls k im z n a c z e n ia c h s łó w „ s e x ” i „ g e n d e r ” - r o z r ó ż n ie n ie p o m ię d z y p o ję c ie m p ic i
(sex) jak o n atu ra ln ej b io lo g ic z n e j r ó ż n ic y m ię d z y k o b ie ta m i i m ę ż c z y z n a m i, a p o jęc ie m
p łc i (gender) jak o r ó ż n ic y u k sz ta łto w a n ej n ie p r z ez b io lo g ię , le c z p r z ez k o n w e n c je k u ltu r o w e i s p o łe c z n e . Z d a n ie m p r z e d sta w ic ie li kry ty k i fe m in isty c z n e j sp o łe c z e ń stw o p a tria r c h a ln e p o m ija to r o zr ó ż n ie n ie , z a k ła d a ją c b łę d n ie , ż e r ó żn ic e k o n w e n c jo n a ln e i k u ltu r o w e w ra m a ch p łc i (gender differences) w y p ły w a ją z r ó żn ic n a tu r a ln y c h i b io lo g ic z n y c h (sex differences). P o m in ię c ie te g o r o z r ó ż n ie n ia jest, z d a n ie m w ie lu b a d a c z e k i b ad aczy, ź ró d łe m o p r e sji i d y sk r y m in a c ji k o b ie t w s p o łe c z e ń s tw ie .
zarówno w Polsce, jak i poza jej granicam i rozum ienie różnic m iędzy płciam i - czy li tego, że „ludzie są albo m ężczyznam i, albo kobietam i w sensie biologicznym , ale w kategoriach kulturow ych ulegają presji, żeby poprzez procesy uspołecznienia być lub stać się m ężczyzną albo kobietą” (s. 8) - jest szeroko przyjęte. W tak i sposób pojęcie płci w sensie kulturow ym w Polsce („Polish g en d e r”) ma - zdaniem redak torów - u gruntow aną pozycję, tak jak społeczne i kulturow e p raktyki, które je z bie giem czasu ukształtowały. Podobnie rzecz się ma przedstaw iać na gruncie polskim z pojęciem seksualności, które m oże oznaczać zm ienne zjawiska w yobrażone i do świadczone przez ludzi przez wieki. G rim stad i P hillips piszą następnie: „Jednak podczas gdy gender i seksualność, ich prak ty k i i dyskursy, są obecnie pow szechnie badane przez badaczy zachodnich w kontekście etycznym , w Polsce o płci kształto wanej przez konw encje kulturow e [gender] i o przedstaw ieniach seksualności wciąż wiem y dużo m n ie j” (s. 8). Po tej konstatacji redaktorzy to m u przechodzą do wyjaś nienia kolejnego - ważnego, choć w poszczególnych rozpraw ach książki chyba m ało uw ypuklonego - pojęcia: etyka. Jest ono rozum iane przez n ich nie w w ąskich kate goriach sposobów zachow ania człowieka, ale w sensie „m oralnych w izji” kw estio nujących ustalone postaw y myślowe i oddziałujących na osobowość i tożsam ość li terackich bohaterów. Tak ujęta etyka może, w edług redaktorów , dotyczyć jakiejkol wiek jakości i odnosić się do pisarzy bądź ich utworów niezależnie od sądów o nich przyjętych, pozytywnych czy negatywnych.
Jakie zadania staw iają p rze d sobą redaktorzy i wszyscy pozostali autorzy tom u, czyniąc obiektem swego zainteresow ania w skazane pojęcia? W edług uw ag p o d a nych we w stępie p o d ejm u ją się opisać „program etyczny” pisarzy odzw ierciedlo ny w ich literac k ich przed staw ien iach problem ów seksualności i płci kształtow a nej przez konw encje kulturow e. Oglądow i p o d d ają p rzede w szystkim sposoby ko n struow ania i k o n ce p tu a liz acje k ateg o rii „kobiecości” i „m ęskości”, zagad n ien ia płciow ości w o d n iesien iu do pro b lem aty k i tożsam ości narodow ej i religii, lite ra c kie przed staw ien ia erotyki, heteroseksualności, hom oseksualności, biseksualno- ści i sposoby za cierania granic pom iędzy tym i sferam i, oraz strategie zastosow ane w k ształto w an iu tożsam ości płci. Za cel k siążki red ak to rzy staw iają sobie p rez en tację poszukiw ań nie tylko w sferze oddziaływ ania kateg o rii tożsam ości płci na w yobraźnię tw órczą, ale i w sferze podejm ow anych przez lite ra tu rę rew izji u trw a lonych i uschem atyzow anych postaw myślowych.
W ydaje się, że z w yjątkiem „pro g ram u etycznego” pisarzy, którego planow any opis nie w każdej rozpraw ie jest w idoczny, red a k to ro m i au to ro m to m u - zarówno tym , któ rzy u czynili p rz e d m io te m swego zain tereso w an ia tw órczość autorstw a kobiet, jak i tym , którzy p o djęli się zbadać dzieła autorstw a m ężczyzn - udało się w ykonać powyższe zad an ia i osiągnąć zam ierzony cel. U rsula P h illip s uczyniła to w otw ierającej antologię obszernej rozpraw ie pośw ięconej Pogance N arcyzy Żm i- chow skiej4. Poprzez dokładne i oryginalne odczytanie utw oru P h illip s w skazała,
U . P h i l i p s „ F em m e F a ta le ” a n d M o th e r -M a r ty r. F e m in in ity a n d P a trio tis m in
Z m ic h o w s k a ’s ”T h e H e a th e n ”, w: G en d er a n d S e x u a l i t y . .. , s. 1 9 -5 1 . 4
7
78
jak Ż m ichow ska, p o rtre tu ją c swoich bohaterów , zwłaszcza tytułow ą postać femme
fatale, potrafiła zburzyć - i to nie dla tw ierdzenia o wyższości kobiet - stereotypo
we wzorce kobiecości k onstruow ane przez w yobraźnię zarówno m ężczyzn, jak i k o biet. P h illip s pokazała też, że autorka Poganki poddała rew izji nieaprobow any przez nią ro m antyczny m odel polskiej kobiecości, ukształtow any przez katolicyzm , a od znaczający się kultyw ow aniem przesadnej m artyrologii i patriotyzm u. C enne w in te rp re ta c ji bad aczk i jest w skazanie niuansów znaczeniow ych pow ieści Żm ichow- skiej: tego, że stereotypow ej dem onicznej kobiecie, niosącej m ężczyznom zgubę, przeciw staw ia się pozytyw nie p rzedstaw ioną m iłość do niej i raczej przychylną b o haterce postaw ę au to rk i; że w dw uznaczności p rzedstaw ienia tej p ostaci należy w idzieć preferencje p isa rk i co do propagow ania ro d za ju kobiecej em ancypacji; że utw ór w yraża afirm ację uczucia m iłości, w tym m iłości fizycznej, odrzuca cierp ie nie i podaje w w ątpliw ość ideały m oralnego zachow ania n arzucone k obietom przez społeczeństw o i religię; że kw estionując m odel p atriotycznej M a tk i P olki, autorka nie pom niejsza w agi czy ro li m ałżeństw a; że w reszcie poprzez k reację głównej b o h aterk i jako femme fatale i przedstaw ienie innych p ostaci kobiecych zostaje w p o w ieści zasugerow ane oryginalne ro zu m ien ie pojęcia k obiety w kategoriach pro ce su, zm ienności, staw ania się. Tym pojęciem Ż m ichow ska, w op in ii P h illip s, anty cypowała sform ułow ania, do których d opiero w końcu X X w ieku doszli tacy p rze d staw iciele krytyki fem inistycznej, jak J u d ith Butler.
O ryginalność literac k ich p rzedstaw ień kobiecości jest rów nież przed m io tem rozw ażań w d ru g im szkicu k siążki pośw ięconym te m u sam em u tem atow i: kobiety jako postaci d em onicznej5. A utorka rozprawy, M ałgorzata A nna P ackalén, p rze d staw iła te n w ątek na p rzykładzie Chama O rzeszkowej, Chłopów R eym onta i wy bran y ch opow iadań cyklu Ludzie stamtąd D ąbrow skiej - utworów, w których b o h a te ra m i są k obiety polskiej wsi, ale tak ie, któ re n aru sz ają akceptow ane przez społeczeństw o n o rm y zachow ania seksualnego. W p rez en ta cja ch tych p ostaci - kobiet zdradzających swych m ężów - które Orzeszkowa, R eym ont i D ąbrow ska zaw arli w swych dziełach, P ackalén dostrzega w ażne cechy zarów no pisarstw a tych autorów, jak i w ogóle lite ra tu ry polskiej p rzeło m u X IX i XX w ieku. W pow ieści Orzeszkowej w idzi p rzedstaw ienia kobiecości tradycyjnej i akceptację przyjętych standardów , zw racając uwagę na obecne w utw orze przeciw ieństw o postaci femme
fatale i b o h aterk i uosabiającej M atkę Polkę, czyli postaci oddanej, w iernej żony.
Z kolei u R eym onta badaczka trafn ie dostrzega skom plikow ane p o rtre ty psycho logiczne kobiet, będących o fiaram i swych seksualnych n am iętn o ści i obsesji, k tó re - zgodnie z w yrażanym przez p isarza m odernistycznym p rze k o n an ie m - zagra żają h a rm o n ii relacji ro dzinnych i porządkow i społecznem u. N ato m iast w utw o rach D ąbrow skiej P ackalén w idzi n obilitację kobiecej zm ysłowości i seksualności, które zostają zrów nane z tym i sam ym i sferam i doznań u m ężczyzn. W te n sposób
5 M .A . P a c k a lé n T h e F e m m e F a ta le s o f the P olish Village. S e x u a lity , S o c ie ty a n d L ite r a r y
C o n v e n tio n s in O rz e sz k o w a , R e y m o n t a n d D ą b ro w s k a , w: G en d er a n d S e x u a l i t y ...,
D ąbrow ska p o d d aje rew izji stereotypy i przedefiniow uje relacje m iędzy płciam i, co jest jej ogrom nym w kładem w literac k ie prezen tacje kobiecych postaci. W ybie gają one - spostrzegaw czo w nioskuje P ackalén - dalece poza swoją epokę.
Postać Elizy Orzeszkowej pow raca w pośw ięconym jej w całości kolejnym szkicu antologii, w k tórym jego autorka, G rażyna Borkowska, przedstaw ia poglądy p o w ieściopisarki na tem at fem inizm u6. R obi to - i w p rzy p a d k u rek o n stru k c ji p o glądów pisarza ta k i zabieg w ydaje się u zasadniony - nie badając dzieł literack ich au to rk i N ad Niemnem, ale odwołując się do jej p ism publicystycznych (m .in. do ta k ich prac, jak O kwestii kobiecej, K ilka słów o kobietach, Listy o sprawach kobiet,
O kobiecie polskiej, Polka). Borkow ska w idzi b ardzo ścisły związek pom iędzy b io
grafią Orzeszkowej a jej zain tereso w an iam i in te le k tu a ln y m i i pog ląd am i na te m at kobiet: „F em in izm Orzeszkowej - pisze - jest h isto rią jej życia, fragm entem jej duchow ej b io g rafii” (s. 79). M oże tylko nieco p o n ad m iarę dostrzega w tr u d nych dośw iadczeniach życiowych p isark i, szczególnie w jej n ie u d an y c h zw iązkach z m ężczyznam i, b ez p o śred n i w pływ na p ostrzeganie siebie jako k obiety i ro zu m ienie sytuacji kobiet w społeczeństw ie.
P rzedstaw iając najw ażniejsze aspekty poglądów O rzeszkowej, Borkowska ob ficie cytuje pism a publicystyczne p isa rk i i interesująco w skazuje na jej stale ewo luujące, choć um iarkow ane stanow isko w spraw ie em ancypacji kobiet rozum ianej w k ateg o riac h o dpow iedzialności społecznej. W skazuje też na w ysuw any przez pisarkę p o stu lat rozszerzenia praw dla kobiet, zwłaszcza w zakresie d ostępu do edukacji, oraz na jej p rzek o n an ie o specyfice polskiego ru c h u em ancypacyjnego. W edług Orzeszkowej ru c h te n nie stanow ił sprzeciw u wobec tradycji, lecz był k o n sekwencją w artości dawnej Rzeczypospolitej i wysokiej pozycji kobiet w tradycyj nej społeczności szlacheckiej. Pozycja ta była pozycją polskiej „kobiety-obyw atel- k i” ukształtow aną, zdaniem p isa rk i, b ardziej po d w pływ em trad y cji rzym skiej niż chrześcijańskiej. W konkluzji Borkowska podkreśla oryginalność poglądów O rzesz kowej, w idoczną zw łaszcza w d o ch o d zen iu przez p isa rk ę do k o n ce p tu polskiej „kobiety-obyw atelki” i w zaw artej w jej o statn ich pism ach w izji id eału „kobiety przyszłości” i m oralnego odnow ienia świata.
P rezentacji poglądów au to rk i na te m at spraw kobiecych pośw ięcony jest także początek rozpraw y M agdaleny R em bow skiej-P łuciennik o pow ieściach Zofii N a ł kowskiej Węże i róże oraz Niecierpliwi7. A utorkę rozpraw y in te resu ją najp ierw ra dykalne, z wczesnego okresu tw órczości, sądy p isa rk i na te m at ru c h u fem inistycz nego i pozycji społecznej kobiet w Polsce oraz p atriarch a ln ej m oralności, która określała konw encjonalną, ukształtow aną ze w zględu na płeć rolę k obiety w m a ł żeństw ie i społeczeństwie. Przekonania Nałkow skiej znalazły odzw ierciedlenie w jej w czesnych pow ieściach, w których - jak w skazuje R em bow ska-P łuciennik - b o
6 G . B o r k o w sk a T h e F e m in is m o f E l i z a O rz e sz k o w a , w: G e n d er a n d S e x u a l ity . . . , s. 7 7 -9 7 . 7 M . R e m b o w s k a -P łu c ie n n ik F a m ily N a u se a . A t titu d e s to w a rd s F a m ily Values in Z o fia
N a łk o w s k a ’s ”S n a k e s a n d R o s e s ” a n d „ T h e I m p a tie n t O n es”, w: G e n d er a n d S e x u a l ity . . . ,
8
0
h aterk i, często będące p o rtre te m samej au to rk i, u w alniają się od p rzypisanych kobietom ograniczających i dyskrym inujących ról społecznych i rodzinnych. Węże
i róże z kolei są pow ieścią, w której ta k ie b o h a te rk i w ystępują obok stereotypo
wych p ostaci kobiecych i R em bow ska-P łuciennik, opisując k o n stru k cję utw oru z „ p u n k tu w idzenia teo rii gender”, szczegółowo je w szystkie analizuje. W ta k i spo sób udaje się autorce szkicu zilustrow ać zam ierzenie N ałkow skiej z jej wczesnego okresu tw órczości, polegające na sform ułow aniu nowego ro zu m ien ia kobiecości i na w yrażeniu sprzeciw u wobec dyskrym inacji kobiet. W późniejszych utw orach problem y te nie stanow ią już głównego te m a tu zainteresow ań p isa rk i i jej póź niejsza powieść, Niecierpliwi, służy R em bow skiej-Płuciennik w drugiej części roz praw y jako p rze d m io t analizy już nie ze w zględu na w ąską tem atykę społecznej sytuacji kobiet, ale z uw agi na w yłaniające się z treści utw oru szersze zagadnienia egzystencjalne osobistej w olności człow ieka, negatyw nego w pływ u rod zin y na to ż samość je dnostki i niem ożności tw orzenia więzi m iędzyludzkich. Ale p o d k reśle nie tylko tych zag ad n ień w Niecierpliwych dyskw alifikow ałoby w łączenie rozw a żań o pow ieści do te m a tu seksualności, płciow ości i etyki, dlatego Rem bow ska- -P łu c ie n n ik pisze też o obecnych w utw orze w ątkach nieszczęśliwej m iłości i te m a cie c ie rp ie n ia z d ra d zo n y ch ko b iet oraz w skazuje na p rz e d staw ie n ia in sty tu c ji m ałżeństw a jako przeszkody do osiągnięcia szczęścia przez którąkolw iek z płci. Jednym z b ardziej interesujących wniosków, które p ad a ją w zakończeniu ro zp ra wy, jest stw ierdzenie o obecnym u N ałkow skiej p rze k o n an iu etycznym - potw ier dzonym w jej dziełach czasu w ojny - że człowiek m usi wziąć na siebie odpow ie dzialność za swoje d ziałania wobec inn y ch ludzi.
Z apom nianej i kontrow ersyjnej autorce dw udziestolecia m iędzyw ojenngo, I re nie K rzyw ickiej, pośw ięcony jest szkic U rszuli M agdaleny C how aniec8. A utorka stu d iu m opisuje tru d n e i kontrow ersyjne, „fem inistyczne” te m aty w czesnych p o w ieści i esejów a u to rk i Pierwszej krwi: m e n stru ac ję, dośw iadczenie płci i bycia kobietą, m iłość szaloną, n ieplanow aną ciążę, los n ie ślu b n y c h dzieci, wyzysk b ie d nych i m łodych dziewcząt. T em aty te pom agały Krzywickiej w poszukiw aniu nowej d efinicji kobiecości i żeńskości i w pró b ach sportretow ania seksualnie wyzwolonej „Nowej K obiety” . N ajbardziej jest to w idoczne, choć w zm odyfikow any sposób, w ostatniej przedw ojennej pow ieści K rzyw ickiej Ucieczka z ciemności i C how aniec poświęca w łaśnie te m u utw orow i praw ie całość swojej rozprawy. D ogłębnie an a li zując powieść, podkreśla zaw artą w niej o dm ienną koncepcję m iłości. W swoich w cześniejszych pow ieściach Krzywicka, zgodnie z radykalnym fem inizm em , p rzed staw iała postaci kobiece odrzucające m iłość w im ię zdobycia i u trzy m an ia swojej wolności; w Ucieczce z ciemności tw orzy postać k obiety wyzwolonej i w olnej, która m iłość akceptuje. Jest to kobieta stw arzająca sam ą siebie, b o h aterk a sym bolizują ca siłę i wolę p rzetrw an ia, odrzucająca p a tria rc h a ln y d yktat, ale także znajdująca w łasne szczęście u bo k u kochanego m ężczyzny i spełnienie w m acierzyństw ie. Po
U .M . C h o w a n ie c In it ia tio n in to W o m a n h o o d . Ir e n a K r z y w i c k a ’s „ F lig h t fr o m D a rk n e ss ”, w: G e n d er a n d S e x u a l i t y . , s. 1 7 8 -2 0 0 .
d oko n an iu tych obserw acji C how aniec dochodzi do interesującego w niosku, tw ier dząc, że poprzez kreację „bohaterki, dla której m acierzyństw o jest siłą i m ocą tw ór czą”, K rzywicka w ykazała now atorstw o i odeszła od tradycyjnych sposobów p re zentow ania k obiety w polskiej literatu rz e.
M niej literackiej kreacji kobiety, a więcej p rzed staw ien iu już ostatniej w a n to logii k o b iety-pisarki pośw ięcony jest artykuł Ewy K ra skow skiej9. Pisze ona o b u rz liwej biografii i krótkiej karierze literackiej E lżbiety S zem plińskiej, au to rk i dziś zapom nianej, ale głośnej po swym debiucie w la tac h trzydziestych ubiegłego w ie ku. W pierw szej części a rty k u łu K raskow ska rek o n stru u je w ojenne i pow ojenne losy p isa rk i, która na początku swojej k arie ry była zaangażow aną k o m u n istk ą, a po tem obsesyjnie zwróciła się przeciw w yznawanej w cześniej ideologii. N a to m iast w drugiej części a rty k u łu badaczka analizu je głów ne dzieło S zem plińskiej, przedw ojenny try p ty k pow ieściowy pod ty tu łem Zrosty, śledząc w tekście p rze d staw ienia uczucia em patii, opisując główną b o h aterk ę w relacji do św iata i zwie rząt, oraz p róbując - nie zawsze z pow odzeniem - w yjaśnić drogę au to rk i do nie- dającego się pogodzić z jej „kobiecą e m p atią” kom unizm u.
Z w yjątkiem szkicu P ackalén trak tu jąc y m m .in. o R eym oncie p rze d m io te m zainteresow ania dotychczas om ów ionych sześciu rozpraw jest bogata twórczość kobiet. Ale książka zaw iera też cztery prace badające dzieła m ężczyzn i przez to tem at seksualności, gender i etyki zostaje tu jeszcze b ardziej w zbogacony i u roz m aicony, zwłaszcza że chodzi m .in. o ta k w ażnych pisarzy, jak Irzykow ski, W itk a cy, Schulz, G om brow icz czy Iwaszkiewicz.
Problem atyce seksualności jako fu n d a m e n ta ln e m u tem atow i polskiego m oder n iz m u w jego wczesnej fazie pośw ięcona jest rozpraw a W łodzim ierza Boleckiego 0 Przybyszewskim , Irzykow skim , W itkacym i S chulzu10. Bolecki w skazuje na po żąd an ie seksualne i podśw iadom ość jako pojęcia ce n traln e w kon cep cji „nowej sz tu k i” Przybyszew skiego i analogiczne do kateg o rii obecnych w psychoanalizie F reuda i psychologii analitycznej Junga i A dlera. P odkreśla, że najbardziej m o d ernistyczną i wpływową cechą dzieła Przybyszewskiego jest analiza p o d m io to wości człow ieka oraz rozw ażania pisarza n a d tym , co odróżnia podm iotow ość od świata zew nętrznego. W p rzy p a d k u skom plikow anego dzieła K arola Irzykow skie go badacz opisuje i analizu je analogiczne idee i te m aty o wiele dokładniej. K on ce n tru je się na Pałubie jako pow ieści antycypującej wiele kw estii psychoanalizy 1 w spółczesnej psychologii. W skazuje m .in na zidentyfikow ane w pow ieści zw iąz ki m iędzy snam i a m a rz en ia m i erotycznym i, na koneksje m iędzy podśw iadom o ścią a św iadom ym Ja, na rolę p o żądania seksualnego w kształto w an iu zjaw isk psy chicznych, na sym bolikę erotyczną snów, na erotyzm jako zjaw isko m ające po d stawy w nieu św iad o m io n y m strach u . B olecki uznaje powieść Irzykow skiego za
9 E. K r a sk o w sk a F e m in in ity a n d C o m m u n ism . T h e C ase o f E lż b ie ta S z e m p liń s k a , w:
G en d er a n d S e x u a l i t y . , s. 2 0 1 -2 2 1 .
10 W. B o le c k i G en d er a n d S e x in E a r ly P o lish M o d e rn ism . P rz y b y s ze w sk i, Ir z y k o w s k i,
82
podstaw owy tra k ta t psychologiczny w polskiej lite ra tu rz e m odernistycznej, sta w iający sobie za cel przeciw staw ienie się literac k im konw encjom i stereotypom oraz ujaw nienie falsyfikacji i zniekształceń w w iedzy o człow ieku i relacjach m ię dzyludzkich.
Rów nie w nikliw ej analizu je Bolecki p oddaje in n ą powieść polskiego m o d e rn i zm u - Pożegnanie jesieni W itkacego. Pokazując złożoność zachow ania i m yślenia b ohaterów pow ieści, którzy stale p ró b u ją zintensyfikow ać swoje przeżycia, autor stu d iu m p odkreśla, że w szystkie działania bohaterów , zw iązki m iędzy n im i, a n a wet kom entarze n a rra to ra naznaczone są seksualnym n ap ięciem i erotyką. Te ce chy przestaw ione zostały w sposób zdeform ow any i groteskowy, bo - jak Bolecki celnie w skazuje - w p rze k o n an iu W itkacego lite ra tu ra jest w stanie pokazać esen cję rzeczyw istości tylko za pom ocą deform acji.
Jeden ze standardow ych tem atów wczesnego m o d ern izm u , te m at złożoności związków, zwłaszcza erotycznych, m iędzy kob ietam i a m ężczyznam i, jest bardzo m ocno obecny nie tylko u W itkacego, ale rów nież w sztuce B runona Schulza. Tem u pisarzow i B olecki pośw ięca najw ięcej uwagi. A nalizując n ajp ierw jego ry su n k i podkreśla, że zawsze przedstaw iają one kobiety, nagie lub ub ran e, jako postaci dom inujące n a d m ężczyznam i oraz jako p ostaci adorow ane i w relig ijn y sposób przez n ic h czczone. W tych specyficznych p rze d staw ie n ia ch kobiet i m ężczyzn Bolecki dostrzega też „ukryte znaczenie”, którym jest u n ik a n ie przez podziw iane kobiety spojrzeń, gestów i aktów czci ze strony m ężczyzn. K ryje się w tym rów nież tajem nica określona przez m ęskie zafascynowanie odm iennością kobiet i ich uciecz ką p rze d w zrokiem m ężczyzn. Tak Schulz p rzedstaw ia nieosiągalność i n ieuchw yt ność kobiet oraz n iep rzek raczaln ą granicę m iędzy obom a płciam i, m iędzy świa tem kobiecości a m ęskości, m iędzy w zbudzającym fascynację ciałem k obiety a nie- w zbudzającym w świecie Schulza niczyjej fascynacji ciałem mężczyzny. W in te r p reta cji badacza są to te m aty w sztuce Schulza o wiele w ażniejsze aniżeli tem at m asochizm u w skazyw any na przy k ład przez W itkacego. Są to też te m aty w skazu jące na bogactw o św iata Schulzowskiego, jego zagadkowość, aluzyjność (odwoła nia zwłaszcza do starożytnej m itologii, Starego T estam entu, Kabały, p an teiz m u Jakuba Böhm e). O becni w opow iadaniach Schulza kobieta i m ężczyzna (szczegól nie postacie A deli i Jakuba) są - podsum ow uje Bolecki - p rzedstaw ieni ta k samo, jak w jego sztuce graficznej: dzieli ich niep rzek raczaln a granica, przy czym m ęż czyzna jest zależny od kobiety, jest przez nią zdom inow any, ale i oczarowany obecną w niej biologiczną ta jem n icą istnienia.
O d reflek sji na te m a t przełom ow ego c h a ra k te ru Pałuby Irzykow skiego i jej m iejsca w polskim m o d ern izm ie rozpoczyna swój arty k u ł G erm an R itz 11, autor dwu prac w om aw ianej antologii. A nalizuje on Pałubę jako tekst będący częścią m odernistycznej dyskusji o seksualności i p łci kształtow anej przez k u ltu rę . In te resuje go przy tym oryginalność tek stu , jego odm ienność stru k tu ra ln a i innow a
11 G . R itz D oes P a lu b a H a v e a S e x ? I r z y k o w s k i’s „ P a lu b a ” in th e L ig h t o f G en d er S tu d ie s , w: G e n d er a n d S e x u a l i t y . , s. 1 2 4 -1 5 4 .
cyjne podejście do p ro b lem aty k i płci na tle innych tekstów epoki. N a początku R itz rozw aża paradoksalność przed staw ien ia m iłości we w stępnej części pow ieści
(Sny M arii Dunin) i bad a złożony typ n arra to ra posługującego się ciągłym i w yjaś
n ie n iam i - i tym sam ym zaciem niającego przekaz o głównej boh aterce - a także opisuje bogatą treść głównej części utw oru. P odkreśla, że w pow ieści kon stru k cja ról b ohaterów i ich poszukiw anie w łasnej tożsam ości są - jego zd a n ie m - zawsze zw iązane z seksualnością. Pojawia się ona w podw ójnej form ie - jako efekt czegoś w ro d za ju sublim acji, ale i jako siła przeciw staw iająca się te m u procesowi. „O sta tecznie w Pałubie u trzy m an y zostaje ironiczny dystans w sto su n k u do każdej for m y seksualności” (s. 144).
R itza in te resu je odczytanie pow ieści Irzykow skiego w kategoriach gender. Jest m u w tym pom ocna „obecność” i w ykorzystanie w Pałubie lite ra tu ry niem ieckiej czy - jak to określa - niem ieckiego „ in te rte k stu ” literackiego (German literary in
tertext). Tak na p rzy k ła d porów nując losy głów nych b ohaterów Pałuby z losam i
b o h ateró w u tw o ru G oethego Powinowactwa z wyboru i dostrzegając zn a m ie n n e różnice m iędzy nim i, R itz z w ielką drobiazgow ością w skazuje na odm ienność i n iu anse ro zu m ien ia przez Irzykow skiego re la c ji m iędzy p łciam i. Z auw aża też, że kształtow ana kulturow o płeć jest ujaw niania w Pałubie nie tyle poprzez zdarzenia, ile raczej w sposobie rozum ienia świata przez głównego bohatera, w idocznym w roz w oju i p row adzeniu n arrac ji. R itzow i udaje się tu dokonać interesujących spo strzeżeń o autotem atyczności pow ieści, k o n stru k cji n arra to ra , języku i konw encji literackiej czy w ysiłkach n arrato ra-au to ra zm ierzających do un ik n ięcia fałszywo- ści w k o n stru o w an iu w ypow iedzi. W k o n k lu zji R itz odnotow uje m .in., że „Pałuba nie jest konstruow aniem , ale d ekonstruow aniem w spółczesnych [Irzykow skiem u] tw ierdzeń o płci, p róbujących u nikać w szelkich związków z k ategorią płci k ształ towanej przez k u ltu rę [gender]”. I jeszcze, że „tekst kończy się nie nową definicją n a tu ry i różnicy pom iędzy p łciam i, ale u zn a n ie m gender, to jest określonej k u ltu rowo tożsam ości płciow ej” (s. 154). Badacz zauw aża rów nież wyjątkowość zam ie rzeń Irzykow skiego polegającą na podjętej przez pisarza krytyce języka i na u n a ocznieniu jej bliskiego zw iązku z psychoanalizą. Irzykow ski w yprzedził swój czas i to zd an iem R itza ta k dalece, że - p rze d F re u d em i L acanem - nie był w stanie „um iejscow ić” swoich spostrzeżeń we właściw ym języku literack im . W tym m ie j scu jed n ak n ie jed e n badacz Irzykow skiego m ógłby z ta k w yrażoną pochw ałą się nie zgodzić.
O ile rozpraw a R itza o Irzykow skim należy do gender studies, o tyle jego druga w antologii praca m ieści się w ram ach b ad a ń n a d hom oseksualizm em - gay stu
dies12. S ugeruje to już jej podtytuł: Homoseksualizm u Iwaszkiewicza, Brezy, Macha i Gombrowicza, jak i szereg uwag o problem atyce tożsam ości hom oseksualnej w róż
12 G . R itz In exp ressib le D esire a n d N a r r a tiv e Poetics. H o m o s e x u a lity in Iw a s z k ie w ic z ,
B r e z a , M a c h a n d G o m b ro w ic z, w: G e n d er a n d S e x u a l i t y . , s. 2 5 4 -2 7 6 . R itz w sk a z u je
w p r z y p is ie , że c z ę ś c i tej p r a c y b y ły d r u k o w a n e u p r z e d n io w ję z y k a c h p o ls k im
8
4
nych częściach rozprawy. R itz staw ia p rze d sobą kontrow ersyjne zad an ie opisania stru k tu ry „polskiego d y skursu hom oseksualnego” i po d ejm u je się to uczynić p o przez zbadanie tego, „jak polscy pisarze «hom oseksualni» tra k tu ją te teksty lite rackie Z achodu [na przy k ład prozę P rousta czy G ide’a], któ re są p ro d u k ta m i h o m oseksualnej w yobraźni” (s. 257). Śledząc proces dojrzew ania prozy Iw aszkiew i cza, we w czesnych jego utw orach R itz w idzi - szkoda, że głębiej tego nie uzasad niając - odbicie hom oseksualnej w yobraźni i hom oseksualnego pożądania, które jest przyw oływ ane w kategoriach nostalgii. W „hom oseksualnym projekcie pow ie ściowym” Zmowa mężczyzn w idzi zm agania pisarza z prozą Prousta i G ide’a, a w łas ną form ę Iw aszkiew icza dostrzega w opow iadaniu Panny z Wilka. W edług R itza k o n ta k t pisarza ze „zróżnicow aną se k su aln ie” lite ra tu rą i k u ltu rą obcą (francuską i niem iecką) prow adził do pew nego dystansu i zróżnicow ania jego poetyki.
Pannami z Wilka i in n y m i późniejszym i opow iadaniam i Iwaszkiew icz, w opi
n ii R itza, zapoczątkow ał pew ną tradycję w polskiej literatu rz e, któ rą re p re z e n tu ją Breza, G om browicz i M ach. C echam i charakterystycznym i tej trad y cji są: te m at „niew yrażalnego p o żą d an ia” i zw iązane z n im przesunięcie narracy jn e oraz łączność z tradycją francuską (głównie z prozą M arcela P rousta), niem ieck ą i an gielską. R itz pokazuje to, co oryginalne w polskiej tradycji: niezryw anie z mimesis, poszerzanie jej m ożliw ości (jak w prozie M acha), u jaw nianie tożsam ości seksual nej p o d m io tu m ówiącego, odrzucenie estetycznej m aski (co R itz w idzi u Iw asz kiewicza). Śledząc w lite ra tu rz e polskiej efektyw ność literackiego k o n ce p tu n ie w yrażalnego p o żądania hom oseksualnego - propozycji in te rp re tac y jn ie in te resu jącej, lecz w ątpliw ej z pow odu niesatysfakcjonujących w yjaśnień „hom oseksual- ności” tego p o żą d an ia13 - R itz dochodzi do w niosku, że polska w ersja konceptu, bardziej trw ała i uniw ersalna od zachodnioeuropejskiej, stała się częścią lite ra c kiego k anonu. Co więcej, stw ierdza z niem ałą, jak sądzę, przesadą, że „prawie żadna inna lite ra tu ra europejska nie m oże poszczycić się p o siad an iem ta k dużej liczby pisarzy «hom oseksualnych» należących do jej k a n o n u ” (s. 261). W chodzący do niego polscy pisarze m ają też reprezentow ać n ajb ard zie j zróżnicow ane odłam y lite ra tu ry polskiej: em igrację (G om brow icz, C zapski, Je leń sk i), „dysydentyzm i k o n fo rm iz m ” (A ndrzejew ski, Iw aszkiew icz, częściowo S tryjkow ski), trad y cję (Lechoń), ek sperym ent (Białoszewski).
R itz staw ia tezę, że k oncept niew yrażalnego p o żądania hom oseksualnego jest najb ard ziej uchw ytny w akcji dzieła literackiego, w k o n stru k cji jego bohaterów , m iejsca i czasu, a najm ocniejszym sygnałem niew yrażalnego jest w ydarzenie, k tó re nie m iało m iejsca, nieurzeczyw istniona zm iana czy niedoszłe spotkanie. Akcja o p arta na tej „zasadzie d e k o n s tru k c y jn e j” w idocznej w p ro zie Iw aszkiew icza, M acha i Brezy. W edług tej zasady b o h ater w yjeżdżający na wieś po d ejm u je po szu kiw anie, które staje się jego w ew nętrzną p rzem ian ą. O środkiem akcji jest dośw iad czenie seksualne b o h atera, jego niew yrażalne pożądanie, które wpływa na n a rra cję i załam anie się opow iadania. E le m en ta m i zasady d ekonstrukcyjnej są też sub
stytut, sym ultaniczność, analogia czy m etonim ia. S tąd w postaw ie głównego b o h atera Panien z Wilka R itz w idzi jego „m etonim iczny stosunek do drugiej p łc i”, jego „m etonim iczne zachow anie wobec p an ie n z przeszłości i późniejszych kobiet z W ilk a” . Je d n ak nie jest to, stw ierdza badacz, zachow anie opisane jako znak n ie w yrażalnego p o żądania hom oseksualnego, ale jako znak otw arcia w sto su n k u do tego, co kobiece14. P odobnie, poszukując śladów niew yrażalnego pożądania, R itz odczytuje opow iadanie Góry nad Czarnym Morzem W ilhelm a M acha i powieść Adam
Grywałd T adeusza Brezy. Tu w skazuje na ta k ie problem y, jak kon stru k cja n a rra to
ra a konstytuow anie się kulturow ej tożsam ości płci, projekcja hom oseksualnego Innego, obecność w n arracji tajem niczych znaków (obrazów i motywów), które kryją zaszyfrow aną k ategorię gender. W p rzy p ad k u tru d n iejszej do odczytania w tak i sposób prozy G om brow icza R itz w skazuje n ato m ia st na obecne w niej odejście od k o n ce p tu niew yrażalnego pożądania. W praw dzie w Pornografii w idzi różne dys k u rsy h om oseksualnej tożsam ości dochodzące do głosu, to jed n ak - jak tw ierdzi - an i autor, ani jego n a rra to r nie id e n ty fik u ją się z nim i. W pow ieści m a m iejsce odrzucenie „kulturow ych form tożsam ości hom oseksualnej w raz z w ysublim ow a n ą form ą niew yrażalnego p o żą d an ia” (s. 274).
N iew yjaśnione w p ełn i znaczenie podstaw ow ego pojęcia niew yrażalnego po żąd an ia czy śm iałe uogólnienia o k u ltu rz e p olskiej15 spraw iają, że rozpraw a R itza nie należy do prac łatw ych w lekturze. N ato m iast porów nyw alna ze w zględu na złożoność pro b lem aty k i rozpraw a w spółredaktora tom u, K nuta A ndreasa G rim - stada nie przedstaw ia ta k ich tru d n o ści, m im o że tra k tu je o skom plikow anych za g ad n ien iach tożsam ości płci w Opętanych G om brow icza16. B ardzo klarow nie autor rozpraw y omawia akcję pow ieści i przedstaw ia jej głów ne te m aty ze w skazaniem na złożoność znaczeń budow anych wokół pojęcia „sobow tór” i konfrontacyjnego wobec siebie zachow ania się dwojga głów nych b ohaterów (M ariana i M ai), po d w ażających swoją tożsam ość ze w zględu na płeć, p rzypisujących sobie naw zajem swoje ukryte p o żądania i u nikających zbliżenia się do siebie. G rim stad tw ierdzi, że zachow anie głów nych bohaterów i relacje m iędzy n im i odzw ierciedlają form o
14 W P a n n a c h z W ilk a R it z d o s tr z e g a p o ż ą d a n ie h o m o s e k s u a ln e w y r a ż o n e g d z ie in d z ie j i p o p r z e z ta j e m n ic z e z n a k i: w lite r a c k ie j tr a n s p o z y c ji m ło d z i e ń c z y c h d o ś w ia d c z e ń I w a s z k ie w ic z a w B y sz e w a c h , u o b e c n ie n i u c z t e r e c h b r a c i Ś w ie r c z y ń s k ic h w a k c ji o p o w ia d a n ia w y łą c z n ie p o p r z e z m n o g o ś ć w y s t ę p u ją c y c h w n im p a n ie n o ra z w o p is ie h o m o e r o ty c z n e g o sn u o z a b ity m ż o łn ie r z u . 15 N i e d la k a ż d e g o c z y t e l n ik a ja sn e są z d a n ia R itz a ty p u : „W o d n i e s i e n i u d o h o m o s e k s u a liz m u k u ltu r a p o ls k a p r z y b ie r a s t a tu s k ra ju n a p o g r a n ic z u (th re sh o ld
c o u n try ), u m ie j s c o w io n e g o p o m ię d z y r e p r e s y jn ą i ja sn o z d e f in io w a n ą k u ltu r ą
E u r o p y Z a c h o d n ie j z je d n e j s tr o n y a n e u t r a ln ą , tj. m n ie j w y r a ź n ie z d e fin io w a n ą , k u ltu r ą E u r o p y W s c h o d n ie j z d r u g ie j ” c z y „ J e d n a k fu n d a m e n t a ln ie h y b r y d y c z n y s ta tu s kra ju ja k o m ie js c a « p o m ię d z y » sp r a w ia , ż e w e w n ę tr z n a str u k tu r a p o ls k ie g o d y s k u r s u h o m o s e k s u a ln e g o je s t tr u d n a d o o p is a n ia ” (s. 2 5 6 i 2 5 7 ).
16 K .A . G r im s ta d G o m b ro w ic z ’s „ G e n d e r Tro u b le” or, th e P ro b lem o f In ti m a c y in
8
6
w anie się podm iotow ości o dwóch połow ach, m ęskiej i żeńskiej, gdzie pojęcie płci przedstaw ione jest jako coś niestabilnego i kruchego.
W celu lepszego zrozum ienia negacji intym ności pom iędzy p odobnym i do sie bie b o h ateram i G rim stad d okładnie analizu je relacje m iędzy n im i z perspektyw y ich tożsam ości płci, tj. iluzorycznego odczuw ania przez n ic h bycia albo m ężczy zną, albo kobietą, oraz z perspektyw y różnych, obciążonych znaczeniem , m iejsc, w których oni w ystępują i gdzie rozgrywa się akcja pow ieści. U naocznia też dzia łania n arrato ra, k tóry poprzez swoistą strategię destabilizacji zaciera różnice okreś lające płeć b ohaterów i pokazuje przek raczan ie przez n ic h granic własnej tożsa mości. W zakończeniu pow ieści, k ied y n a rra to r porzuca swoją strategię, b ohaterzy ulegają dalszej tran sfo rm ac ji i ich stereotypow e role m ężczyzny i k obiety zostają odwrócone (m ężczyzna n ab iera cech żeńskich, kobieta - m ęskich), b u d u ją c - p a rad o k sa ln ie - obraz zgodny z tożsam ością obu p łci określonych przez k u ltu rę . N a rra to r na nowo ustanaw ia tu różnicę ze w zględu na płeć. To w skazuje, zd an iem G rim stada, na bardzo o dm ienny rodzaj kształtow ania się tożsam ości i kończy d ra m at oraz konfrontacyjne zachow anie się dwojga b ohaterów wobec siebie, co jednak nie oznacza powieściowego happy endu.
W uw agach zam ykających rozpraw ę G rim sta d p ró b u je m .in. odnieść w nioski ze swojej le k tu ry Opętanych, „lek tu ry nakierow anej na kategorię gender”, do p o sta ci sam ego autora. W edług badacza w relacjach bohaterów -sobow tórów podw aża jących swoją tożsam ość G om browicz p rez en tu je sam ego siebie, a poprzez swego n arrato ra szuka sposobu p o konania własnego strac h u p rze d innością. W pod ej m ow anych pró b ach w ydostania się poza „fałszywą m ęskość” i zn alezienia m iejsca „poza m ężczyzną i k o b ie tą” G om brow icz - stanow czo stw ierdza G rim stad - nie w p e łn i w ychodzi poza ro zu m ien ie k ategorii gender w sensie b in a rn y m i esencjo- nalnym . Powieść jednak, pad a k onkluzja, zaw iera sform ułow ania „w skazujące na projektow aną neopodm iotow ość” . D w uznaczne poszukiw ania podjęte przez G om browicza w Opętanych stanow ią nie tylko kw estionow anie ograniczających form seksualności i płci kształtow anej przez konw encje k ulturow e, ale dotyczą też „bólu alien a cji” i „niekończącego się p rag n ie n ia p rzekształcenia zw iązków m iędzyludz k ic h ”. To, zdaniem G rim stad a, jest istotą an tropologii G om browicza.
Rozpraw a G rim stada dobrze ilu stru je, jak p roblem atyka seksualności i tożsa m ości p łci obecna w tw órczości au to ra Ferdydurke pow inna być in terp reto w an a w celu dotarcia do sedna zaw iłych, spornych, często ukrytych znaczeń. Ale stu d iu m to, zwłaszcza w sam ym zakończeniu, pokazuje też tru d n o ści, jakie p otrafi spraw iać naw et n a jb ard zie j zręczn em u in te rp re ta to ro w i G om brow icz p o d d an y „lekturze nakierow anej na kategorię gender”. N ie m oże być jed n ak inaczej w p rzy p ad k u pisarza igrającego sobie z k o n stru k ta m i ty p u gender czy płeć. Poza tym wszę dzie tam , gdzie krytyk czy badacz lite ra tu ry podejm uje ryzyko w skazania - a G rim stad m iędzy in n y m i to czyni - bezp o śred n ich pow iązań pom iędzy znaczeniam i zaw artym i w dziele fikcji a osobą autora, zwłaszcza jego p rze k o n an ia m i czy p o glądam i, m uszą w yłonić się tru d n o ści i w ątpliw ości. W p rzy p a d k u p roblem atyki tożsam ości płci i seksualności m oże ich nasu n ąć się szczególnie dużo. D ostrzeże
nie w fikcyjnym świecie dzieła literackiego śladów czy sygnałów odnoszących się do o rien tacji seksualnej autora, do jego skłonności czy p referen cji, gdy chodzi 0 życie płciowe, zazwyczaj prow adzi ku ryzykow nym uproszczeniom w odczyta n iu te k stu i stanow i p rak ty k ę in te rp re tac y jn ą nakierow aną raczej na sensacyjne „odkrycia” lub potw ierdzenie „po d ejrzeń ” n iż dotarcie do prawdy. N a szczęście antologia Gender and Sexuality in Ethical Context zam ieszcza ta k ie rozpraw y i in terp retacje, które tylko w niew ielu p rzy p ad k ach czy frag m en tach uległy pokusie w iązania fikcyjnego św iata, w ym yślonych znaczeń i zabaw w yobraźni z faktycz nym życiem ich twórcy. Zwykle tam , gdzie zainteresow anie biografią czy p ogląda m i pisarzy dochodzi w antologii do głosu, w ydaje się ono u zasadnione i jest raczej dalekie od uproszczonych in te rp re tac ji. N iew ątpliw ie dobrą stroną książki jest to, że artykuły w niej zebrane nie rep rez en tu ją wąskiego, tem atycznie ograniczonego 1 ideologicznie nacechow anego traktow ania literatu ry , a tego m ożna b y się spo dziewać zwłaszcza po będących p rzed m io tem dociekań n iektórych rozpraw te rm i nach „fem in izm ” czy „hom oseksualizm ” . W książce d o m in u ją prace o znacznie szerszym zainteresow aniu, co spraw iło, że lite ra tu ra polska pokazana została i od strony jej w ew nętrznych problem ów form alno-treściow ych, i na rozległym tle eu ropejskiej trad y c ji literackiej, w p ow iązaniu z in n y m i lite ra tu ra m i, zwłaszcza n ie m iecką, angielską, szwedzką czy francuską. A utorzy antologii, poloniści polscy i zagraniczni, pokazali uniw ersalność tem atów polskiej prozy - by raz jeszcze p rzy wołać b ad an e przez n ic h w izeru n k i femm e fatale, zagadnienia psychoanalizy czy charakterystyczne dla m o d e rn izm u europejskiego m otywy zakazanej m iłości, se kretów seksu i zw iązanych z n im i dylem atów etycznych. B adaniu tych tem atów tow arzyszy jednocześnie w skazanie tego, co w lite ra tu rz e polskiej specyficzne - jak choćby ch a rak te r pro b lem aty k i kobiecej czy obraz kobiety-obyw atelki będący m odelem kobiecości w yrosłym z polskiej trad y c ji szlacheckiej.
A ntologia Gender and Sexuality in Ethical Context zaw iera w w iększości ro zp ra wy przetłum aczone na angielski przez U rsulę P hillip s, w spółredaktora książki, badacza lite ra tu ry polskiej i uznanego jej tłum acza. Z biór te n jest n ien ag an n ie opracow aną i cenną książką naukow ą. O bok pouczającego w stępu zaw iera indeks osobowy i biogram y autorów antologii. I choć m oże dziwić w tego ty p u p u b lik a cji b rak osobno zam ieszczonej b ibliografii, to w sta ra n n ie zredagow anych p rzypisach czytelnik i ta k znajdzie bogatą, polską i obcą, lite ra tu rę p rze d m io tu oraz pełne adresy b ibliograficzne dzieł cytow anych. W szystko to potw ierdza rzetelność o pra cow ania om ówionej tu książki.
A n d rz e j KARCZ
8
8
Abstract
A ndrzej KARCZ
In s titu te o f L ite ra ry Research o f th e Polish Academ y o f Sciences (W a rs z a w a )
In Search of Gender, Sexuality, and Ethics in Polish Prose
A re v ie w o f G ender and Sexuality in Ethical Context: Ten Essays on Polish Prose, e dited by Knut Andreas G rim stad and Ursula Phillips (Bergen: D ept. o f Russian Studies, U n ive rsity o f Bergen, 2005).
T h e re v ie w e r observes th a t th e editors and authors o f th e b o o k fulfilled th e ir tasks ou tlin e d in th e in tro d u c tio n , even th o u g h in som e essays th e ir planned descriptions o f ethical program s o f w rite rs are n o t always clear. W h ile discussing each essay, th e re v ie w e r looks at h o w Polish prose is analyzed w ith regard to th e categories o f g e n d e r and sexuality, th e fo rm u la tio n s o f "m aleness” and "fem aleness” , th e presentations o f various sexual prac tices, and th e strategies e m p lo ye d in th e fo rm a tio n o f sexual identity. T h e re v ie w e r finds th a t th e authors o f this w e ll-e d ite d anthology exam ine Polish lite ratu re n o t fro m a n a rro w ideological perspective b u t th ro u g h a broad lens o f its th e m a tic and form al problem s, and against th e background o f European literary trad itio n .
