Ocena podręcznika
Bogumiły Burdy, Bohdana Halczaka, Romana Macieja Józefiaka, Anny Ro- szak, Małgorzaty Szymczak, Historia 2. Czasy nowożytne. Zakres rozszerzo- ny. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, gdynia 20031
Prezentowany podręcznik, zatytułowany Czasy nowożytne, obejmuje okres od początku reformacji (1517) do końca I wojny światowej. Określenie to, w kon- tekście podanych ram czasowych, budzić musi pewne zdziwienie. Pierwsza cezu- ra jest możliwa do zaakceptowania, chociaż nie najbardziej szczęśliwa, tak z per- spektywy dziejów ojczystych, jak i historii politycznej, a nade wszystko zmian kulturowych zachodzących w Europie (renesans, humanizm czy odkrycia geogra- ficzne wykraczają znacznie poza przedstawione ramy czasowe).
Podręcznik podzielony został na 4 działy, odpowiadające z grubsza kolejnym 4 stuleciom. Przedmiotem niniejszej oceny są dwa ostatnie działy, obejmujące okres 1700–1918. Pierwszy z nich ogarnia lata 1700–1815, drugi 1815–1918. Przyjęcie tej wewnętrznej cezury jest oczywiście uprawnione. Jednak biorąc pod uwagę hi- storię Polski, a także dzieje Europy oraz klarowność tekstu, wydaje się, że bardziej trafne byłoby pozostanie przy tradycyjnej cezurze wybuchu rewolucji francuskiej oraz III rozbioru Polski jako granicy pomiędzy XVIII a XIX stuleciem.
W ramach poszczególnych działów mieszczą się rozdziały, które poza nor- malnym tokiem narracji zawierają wykaz najważniejszych poruszanych zagadnień, kapsuły poświęcone konkretnym osobom lub zjawiskom, pytania dla uczniów, wykaz podstawowej literatury i niekiedy krótkie teksty źródłowe.
Początkowe rozdziały poszczególnych działów poświęcone są ogólniejszej charakterystyce epoki, przemianom cywilizacyjnym, gospodarczym, kulturalnym,
1 Por. recenzję podręcznika B. Burdy, B. Halczaka, R. M. Józefiaka i M. Szymczak Od dziejów najdawniejszych do schyłku starożytności. Historia 1 – przy czym cz. 1 zre- cenzowali S. Sprawski i M. Pawlak w Pracach Komisji do Oceny Podręczników Szkolnych, t. III, PAU, Kraków 2005, s. 159 i 165, natomiast recenzję cz. 2 podręcznika przedstawi- ła L. Korczak (ibidem, s. 175). Por. także z recenzją J. Basisty, s. 45 oraz z przedstawioną przez Cz. Brzozę opinią o podręczniku historii najnowszej, s. 51.
a także (w dziale 4) rozwojowi historiografii. Kolejna grupa rozdziałów, w układzie chronologicznym, poświęcona została omówieniu najważniejszych kwestii z hi- storii politycznej, głównie Europy i kontynentu północnoamerykańskiego, a na koniec umieszczone zostały, także w porządku chronologicznym, rozdziały doty- czące historii Polski. Układ ten ma swoje zalety i wady. Jest rzeczą oczywistą, że szersza charakterystyka najważniejszym zmian, typowych dla danej epoki, po- winna znaleźć się, i znalazła się, na początku poszczególnych działów. Ogromne wątpliwości stwarza jednak całkowite wyodrębnienie historii Polski z dziejów Europy. W rezultacie czytelnik najpierw czyta tekst o kongresie wiedeńskim i bi- twie pod Waterloo, by następnie przejść do rozdziału poświęconego panowaniu Wettynów na tronie polskim. Rozdział 14 w dziale III, obejmującym, jak już wspomniano, lata 1700–1815, zatytułowany Życie codzienne w okresie wczesno
nowożytnym (s. 305–314), jest zupełnym nieporozumieniem. Po lekturze posta- nowień kongresu wiedeńskiego odnośnie do spraw polskich, uczeń ma możliwość poznania życia codziennego w Niemczech czy Holandii w XVI i XVII wieku, strojów z czasów Ludwika XIV czy problemu polowań na czarownice. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że przez przeoczenie, zapewne redakcji (?), rozdział ten zawędrował do działu III, zamiast znaleźć się w dziale I. Podobnie podrozdział Życie codzienne w czasach rewolucji francuskiej i w epoce napoleońskiej został umieszczony, nie wiedzieć czemu, w ramach rozdziału 11 działu IV (s. 402–403), już po rozważaniach na temat ukształtowania się nowoczesnych partii politycznych na ziemiach polskich pod zaborami, a bezpośrednio przed rozdziałem poświęco- nym I wojnie światowej. Notabene rozdział dotyczący rewolucji francuskiej znaj- duje się we wcześniejszym dziale sto pięćdziesiąt stron wcześniej.
Pewne wątpliwości budzi nadto zawartość i same tytuły poszczególnych rozdziałów. Rozdział Nowe nurty w chrześcijaństwie na przełomie XIX i XX wie
ku (rozdział 4 działu IV), poświęcony w połowie rozłamom w nurcie protestanty- zmu anglosaskiego, zajmuje niemal tyle samo miejsca, co rozdział VIII tegoż działu Polskie powstania narodowowyzwoleńcze XIX wieku. Abstrahując od mało szczęśliwego tytułu, będącego żywym śladem trwałości nomenklatury historycz- nej PRL-u, brak uwzględnienia takich nazwisk, jak Piotr Wysocki, Józef Sowiński czy Józef Bem, przy jednoczesnym przybliżeniu postaci dziewiętnastowiecznych reformatorów wyznania anglikańskiego czy twórców Kościoła adwentystów lub zielonoświątkowców, musi wprawiać w zdumienie. Na wzmiankę nie zasłużyli także m.in. Edward Dembowski czy Aleksander Wielopolski. We fragmentach do- tyczących historii powszechnej zabrakło postaci Mazziniego, Kossutha, Weyganda, Focha, Petaina czy Trockiego.
Liczba usterek zauważonych w tekście jest stanowczo zbyt duża, jak na poważny podręcznik licealny. Autorzy, czy też redaktorzy, nie mogli się zdecydo- wać, w jakiej formie zapisywać obcojęzyczne imiona. Jean Paul Marat pojawia się obok Jerzego (!) Dantona i Józefa La Fayetta (winno być: Marie Joseph), Dawid (!)
Livingstone obok Henry’ego Stanleya itd. Skrajnym przykładem braku należytej redakcji i korekty jest zdanie: „Jugosławia, zdając sobie sprawę z ogromnej prze- wagi Rosji, poszukiwała kompromisu z carem” (s. 374, dotyczy powstania listo- padowego!). Inny przykład niedociągnięć językowych: „postanowiono i armię polską” (s. 373, dotyczy kongresu wiedeńskiego).
Lista błędów i niedociągnięć jest naprawdę okazała:
s. 203 – Postawienie na jednej płaszczyźnie (XVIII w.) pojęcia racjonalizmu, empiryzmu, deizmu i ateizmu nie jest niczym uzasadnione.
s. 205 – Przeciwstawienie ideału monarchy oświeconego (XVIII wiek) mo- narsze absolutnemu jest daleko idącym uproszczeniem. Przecież istnieje pojęcie
„absolutyzmu oświeconego”, a przytoczona w tekście postać Fryderyka II jest właśnie archetypem suwerena państwa oświeconego absolutyzmu.
s. 208 – Główne inwestycje doby oświecenia skwitowano zdaniem: „wzno- szono przede wszystkim biblioteki, muzea, teatry”, co jest za daleko idącym uproszczeniem.
s. 217 – Zdanie, że w XVIII wieku: „na Wyspy Brytyjskie przybywały liczne wycieczki” stwarza mylne wrażenie masowego ruchu turystycznego w tym okresie.
s. 220 – Wilhelm Orański nie był protoplastą dynastii hanowerskiej, jak stoi w tekście.
s. 224 – Teza, że Piotr I dążył, by całe społeczeństwo rosyjskie umiało czytać, pisać i liczyć, jest niepoważna.
s. 225 – Zdanie: „politycznie i gospodarczo Rosja dogoniła ówczesną Europę”
(panowanie Piotra I) nie jest zgodne z rzeczywistością. Rosja dogoniła wówczas Europę w dziele organizacji sił zbrojnych oraz centralnego aparatu administracyjnego.
s. 227 – Twierdzenie, że ideą sankcji pragmatycznej było postanowienie, iż po śmierci Karola VI „tron cesarski w Austrii objąć miała jego córka” jest nie- prawdziwe, gdyż cesarstwo austriackie powstało w 1804 r., a w XVIII wieku ist- niało Cesarstwo Rzymskie, którego tron był elekcyjny.
s. 228 – Zdanie, że Karol Albrecht w 1740 r. wysunął roszczenia wobec korony cesarskiej jest źle sformułowane, ponieważ został on wybrany przez elek- torów na cesarza rzymskiego, natomiast wysunął roszczenia do dziedzicznych ziem Habsburgów.
s. 229 – Nie było hrabstw: cieszyńskiego, opawskiego i karniowskiego, a księstwa o tych nazwach.
s. 231 – W charakterystyce rządów Józefa II nie znalazła się nawet wzmian- ka o edykcie tolerancyjnym (jednym z głównych osiągnięć doby Oświecenia).
s. 241 – Zdanie: „Ludwik XVI zwołał parlament” (1789) jest błędne, gdyż zwołał on Stany Generalne, natomiast istniejące wówczas parlamenty we Francji nie były przedstawicielstwami narodu. Szkoda, że rozdział dotyczący rewolucji francuskiej pomija milczeniem ekscesy rewolucjonistów przed 1792 r.
s. 250 – Notka, że w 1793 r. Napoleon oblegał Tulon, gdzie znajdowali się
„zbuntowani jakobini”, jest całkowicie błędna. Tulon opanowany był przez roja- listów.
s. 254 – Skład państw I, II i III koalicji potraktowano wybiórczo, mimo że temu zagadnieniu poświęcono odrębny przypis. Pominięto, że w wyniku pokoju w Preszburgu Austria utraciła Tyrol i Vorarlberg, a wymieniono jedynie Wenecję i Istrię.
s. 255, mapka – Błędna data walk pod Zamościem: jest 1818, winno być:
1813.
s. 256 – Zamieszczono błędną datę wybuchu powstania antynapoleońskiego w Hiszpanii: jest 1809, winno być 1808.
s. 274 – Przy opisie konfederacji barskiej podano, że w 1569 r. (!) wybuchła związana z nią wojna turecko-rosyjska; winno być: w 1768.
s. 275 – Wyjaśnienie terminu „Spisz” jako polskiej enklawy w Austrii, liczą- cej 13 miast, jest błędne. Winno być: zastaw węgierski, obejmujący 16 miast, w tym 3 nienależące do historycznego Spiszu. Nadto nie podano przyczyn I rozbioru Polski.
s. 294–295 – Podano dwie różne daty urodzin Bernarda Belotto (Canaletto):
1780 i 1781, winno być: 1780.
s. 297 – Przy omawianiu postanowień kongresu wiedeńskiego na jednej płaszczyźnie postawiono: Królestwo Polskie i Rzeczpospolitą Krakowską, które miały atrybuty odrębnych państw, oraz Wielkie Księstwo Poznańskie, stanowiące integralną część Królestwa Pruskiego. Świadczy to o braku zrozumienia postano- wień kongresu.
s. 297 – W biografii Jana Henryka Dąbrowskiego pominięto rolę, jaką odegrał w 1806 r. w tworzeniu armii polskiej.
s. 298 – Dzieje Legionów Dąbrowskiego przedstawiono bardzo pobieżnie.
Z opisu nie wiadomo, gdzie, kiedy, z kim i o co walczyły. Nie podano łącznej liczby legionistów.
s. 299 – Opis IV wojny koalicyjnej na ziemiach polskich zawiera zdania wyrwane z kontekstu, bez logicznego związku przyczynowo-skutkowego.
s. 300 – Władca Księstwa Warszawskiego był księciem, a nie królem war- szawskim, jak wynika z tekstu. Fryderyk August był królem saskim i księciem warszawskim.
s. 300 – Notka dotycząca wojsk Księstwa Warszawskiego jest całkowicie niejasna dla odbiorcy, a nadto błędna: „Najważniejszymi formacjami były oddzia- ły: kirasjerów, szwoleżerów, huzarów, szaserów, woltyżerów, grenadierów, fizy- lierów i artylerii”. Czytelnik nie wie, co oznaczają te pojęcia, poza terminem
»artyleria«. Szwoleżerów armia Księstwa nie miała (pułk szwoleżerów gwardii był częścią wojsk francuskich), terminu »szaserzy« nie używano, a jedynie »strzel- cy konni«. W wykazie brak najważniejszej formacji jazdy: ułanów. Rozróżnianie
w kompanii piechoty woltyżerów, grenadierów i fizylierów jest całkowicie zbęd- nym szczegółem. Zabrakło za to podstawowej informacji, że armia Księstwa była pierwszą w dziejach Polski siłą zbrojną pochodzącą z poboru, zorganizowa- ną w sposób nowoczesny, na wzór francuski.
s. 301 – Nie podano żadnych przyczyn kampanii 1809 w. w Księstwie Warszawskim, co w kontekście zupełnego wyalienowania historii Polski z dziejów powszechnych powoduje, że nie wiadomo, z jakiego powodu Austriacy zaatako- wali Księstwo Warszawskie.
s. 302 – Zdanie sugerujące, że kres istnienia Księstwa Warszawskiego nastą- pił w wyniku bitew pod Lipskiem i Waterloo, wprowadza w błąd, gdyż rozstrzyg- nięcie losów Księstwa Warszawskiego nastąpiło przed bitwą pod Waterloo.
s. 303 – Podsumowanie postanowień kongresu wiedeńskiego odnośnie do spraw polskich zdaniem: „nadszedł czas walki o niepodległość” jest niezrozumiałe.
s. 325 – Charakterystyka Ludwiga van Beethovena, umieszczona w dziale IV (wiek XIX i początek XX), powinna zostać przeniesiona do działu III (wiek XVIII i początek XIX).
s. 331 – Zdanie: „na początku XX wieku studiowało w Galicji około 30 tys.
osób” jest błędne, gdyż na początku drugiej dekady XX wieku liczba studiujących w Galicji niewiele przekraczała 10 tys., a dekadę wcześniej była jeszcze niższa.
s. 331 – W 1873 r. w Krakowie powstała Akademia Umiejętności, a nie Polska Akademia Umiejętności.
s. 334 – Ustalenie, że w końcu XIX wieku w Anglii w miastach mieszkało 78% ludności, a w Niemczech 61% jest mało precyzyjne. W Niemczech w 1900 r.
w miejscowościach liczacych powyżej 2000 mieszkańców mieszkało 54% całej ludności, dopiero w 1910 r. osiągnięto poziom 60%.
s. 336 – Błędy literowe w datach śmierci Johna Stuarta Milla i Alexisa de Tocqueville’a.
s. 335–336 – Błąd logiczny w ocenie liberalizmu w XIX wieku. Po zdaniu:
„bardzo popularny był liberalizm” pojawiło się nieco dalej stwierdzenie: „w Europie wpływy liberalizmu ograniczały się do stosunkowo niewielkich liczebnie, elitar- nych środowisk”.
s. 341 – Teza, że „do Kościoła protestanckiego w XIX wieku zbliżył się Kościół kalwiński” sugeruje, że kalwinizmu nie zalicza się do wyznań protestan- ckich. Autorowi zapewne chodziło o zbliżenie wyznania ewangelicko-luterańskie- go do ewangelicko-reformowanego.
s. 344 – Teza, że na Soborze Watykańskim I potwierdzono dogmat o nieomyl- ności papieża jest nieścisła. Dogmat ten został wówczas uroczyście ogłoszony.
s. 345 – Stwierdzenie, że „zwycięstwo protestantów mogło osłabić pozycję Kościoła w Europie” podczas I wojny światowej jest absurdem. Co w ogóle Autor rozumie pod pojęciem owych „protestantów”? Protestancko-katolickie Niemcy, katolickie w większości Austro-Węgry, a może anglikańską Wielką Brytanię?
s. 346 – Określenie „patriarchat w Istambule” jest podwójnie błędne. Należało napisać „patriarchat konstantynopolitański”, natomiast prawidłowa nazwa wspo- mnianego miasta brzmi Stambuł.
s. 346 – Teza, że „nowożytny islam zaczął się rozwijać w końcu XVIII wie- ku”, nie została niczym poparta. Autorowi zapewne chodziło o wpływy europejskie w dziele modernizacji Egiptu od 1798 r.
s. 347–349 – Wzmianki o bitwie pod Little Bighorn zawierają dwie datacje tego samego wydarzenia: 1867 i 1876. Prawidłowa jest druga data.
s. 362 – Powstanie Trójprzymierza umieszczono w rozdziale Ekspansja ko
lonialna państw europejskich w XIX wieku, a jako główny powód wzrostu napię- cia w Europie na przełomie XIX i XX wieku podano „spór o kolonie”. Jest to teza niesłuszna, konflikty kolonialne były tylko w niewielkim stopniu powodem wzrostu antagonizmu między państwami europejskimi.
s. 365 – Bardzo pobieżnie scharakteryzowano Wiosnę Ludów, bez próby opisania złożoności problemów politycznych, społecznych i narodowościowych, które złożyły się na wydarzenia lat 1848–1849.
s. 367 – Podpis pod ilustracją sugeruje, że Łuk Triumfalny w Paryżu powstał za panowania Napoleona III. W rzeczywistości budowano go w latach 1806–1836.
s. 370 – Wzmianka dotycząca Irlandii informuje, że w 1912 r. uzyskała au- tonomię, a „w 1916 r. Irlandczycy, wykorzystując nieobecność wojsk brytyjskich, ogłosili proklamację niepodległości”. Na tym tekst się kończy. Teza, że Irlandia zdobyła instytucje autonomiczne w 1912 r., jest nieprawdziwa, gdyż projekt au- tonomii Home rule został w 1912 r. jedynie wprowadzony pod obrady parlamen- tu brytyjskiego, uchwalony w 1914, został zawieszony na czas I wojny światowej.
Niepodległość Irlandia zdobyła po I wojnie światowej, a wzmianka o wydarzeniach z 1916 r. dotyczy „powstania wielkanocnego”, o czym należało wspomnieć.
s. 371 – Podana w tekście data utworzenia Austro-Węgier: 1868 jest błędna, winno być: 1867 r.
s. 371 – Zdanie, że „Polacy, Włosi, Chorwaci i Czesi stopniowo uzyskiwali autonomię” w ramach Austro-Węgier, jest zupełnie błędne. Status autonomiczny zyskała jedynie Chorwacja w rezultacie ugody węgiersko-chorwackiej z 1868 r.
Natomiast konstytucja Austrii z 1867 r. gwarantowała równouprawnienie narodom i językom uznanym w państwie, o czym należało jasno napisać.
s. 371–372 – Na pytania pod tekstem „Wyjaśnij znaczenie pojęcia Wiosna Ludów?”, „Jaką rolę odegrały wydarzenia Wiosny Ludów w dziejach Europy?”
i „Porównaj włoską i niemiecką drogę do zjednoczenia” uczeń nie jest w stanie odpowiedzieć, bo sprawy te nie zostały w tekście wyjaśnione.
s. 374 – We fragmencie dotyczącym powstania listopadowego znalazła się
„Jugosławia” (!).
s. 375 – Mapa Powstanie listopadowe – kolor w legendzie „obszary działania partyzantki polskiej” nie pokrywa się z kolorem zaznaczonym na mapie.
s. 395–397 – W charakterystyce nowoczesnych ruchów politycznych na ziemiach polskich zabrakło takich nazwisk, jak L. Waryński czy W. Witos.
s. 401 – W podrozdziale Miasta Polski zaprezentowano wizerunek Kwidzyna z przełomu XIX i XX wieku. Miasto to nie należało we wcześniejszej epoce do Polski, a końcu XIX wieku miało zdecydowanie niemiecki charakter. Nie jest zatem dobrą ilustracją polskiego miasta doby zaborów.
s. 402 – W podrozdziale Polska wieś zamieszczono ilustrację (jak głosi pod- pis) przedstawiającą budynek szachulcowy we Frille w Niemczech. Związek ilustracji z tekstem jest co najmniej wątpliwy.
s. 402 – W rozdziale Życie codzienne w XIX i na początku XX wieku w dzia- le IV następuje charakterystyka życia codziennego w czasach rewolucji francuskiej, którą należało umieścić w dziale III.
s. 407 – Nie podano istotnych powodów wybuchu I wojny światowej.
s. 415 – Należy dodać pierwsze imię prezydenta USA: Thomas Woodrow Wilson.
s. 426 – Kalendarium: błędna data powstania w Hiszpanii: jest 1809 r., win- no być 1808.
s. 427 – Kalendarium: błędna data zakończenia Wiosny Ludów: zamiast 1848–1851 winno być 1848–1849.
Wątpliwości budzi zawartość indeksu osobowego. Przykładowo nazwisko Kościuszko Tadeusz widnieje w indeksie w odniesieniu do stron 283 i 285, podczas gdy w tekście wymieniony został na stronach 236, 283, 285, 286, 287, 288 i 289.
Problem ten dotyczy także innych postaci, np. Jana Henryka Dąbrowskiego.
Reasumując, w omawianym podręczniku nie widać rzetelnej pracy redak- cyjnej i korektorskiej. Ilość omyłek, błędów stylistycznych, a także rzeczowych jest niepokojąco duża. Można wręcz dojść do wniosku, że wydawnictwo zlekce- ważyło potencjalnych odbiorców dzieła. Zupełne wyodrębnienie dziejów Polski z historii Europy nie wydaje się właściwe, tym bardziej że powoduje to chaos chronologiczny i problemowy. Podręcznik nie jest nadmiernie obciążony balastem informacji, skoro historia lat 1700–1918 zmieściła się na 213 stronach, wliczając w to ilustracje, mapy, pytania dla uczniów, teksty źródłowe i wskazówki biblio- graficzne. Oceniane dzieło mogłoby stać się pomocą dla licealisty dopiero po przeredagowaniu i wyeliminowaniu wskazanych wyżej usterek.
