Joanna Angiel*
Prace i Studia Geograficzne 2008, T. 39, SS. 23-33
RZEKA WISŁA W SZKOLNEJ EDUKACJI GEOGRAFICZNEJ - FAKTY I REFLEKSJE
The Vistula River in teaching geography - facts and reflections
Abstract: This paper presents the perception of the Vistula River by secondary school students from selected towns situated on the Vistula River. The study of the perception of this river, conducted in 2006-2007, looked, among other things, at the symbolism of the Vistula, its role in the nature and landscape of Poland and of their own town, as well as the course of the river flowing through Poland. lt was ascertained that most students perceive the Vistula as a symbol of Poland and the longest river in Poland, but they do not notice its ecological role, and do not know where the Vistula flows (as is proved by mistakes on the maps that they drew). The results of the study determine the direction and topics of teaching geography.
Streszczenie: Wisła nie jest jedynie najdłuższą rzeką w Polsce. Jest dobrem narodowym, co dostrzegali nasi przodkowie. Jest dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym.
W pracy przedstawiono wyniki badań na temat postrzegania Wisły przez licealistów
uczących się w wybranych miastach nadwiślańskich: Krakowie, Sandomierzu, Warsza- wie, Toruniu, Grudziądzu i Gdańsku. Badania przeprowadzono w latach 2006-2007.
Miały one aspekt zarówno ilościowy jak i jakościowy (zastosowano: sondaż diagno- styczny, dyferencjał semantyczny, schematy myślowe, mapy do uzupełnienia, eseje).
Uzyskano w ich wyniku odpowiedzi na pytania: jaką rolę odgrywa Wisła w krajobrazie Polski, w tym - rodzinnego miasta? Czy uczniowie dostrzegają jej rolę ekologiczną i kul-
turową? Czy Wisła ,,lokalna" jest im znana i jaki mają do niej stosunek emocjonalny?
Czy wiedzą przez które miasta i obszary Polski ona płynie? Skąd pochodzi uczniowska wiedza i na podstawie czego rodziły się odczucia dotyczą Wisły?
Wyniki badań świadczą o tym, że Wisła jest najczęściej kojarzona z symbolem Polski. Na dalszych miejscach jest dla uczniów najdłuższą rzeką kraju, literą S na mapie Polski - jej znakiem rozpoznawczym, łącznikiem dziejów Polski (,,a dopóki płynie, Polska nie zaginie").
Większość badanych uważa, że spełnia ona ważną rolę w krajobrazie Polski, a w krajo- brazie rodzinnego miasta jest jeszcze ważniejsza.
• Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Katedra Dydaktyki Geografii i Krajoznawstwa; e-mail: j.angiel@uw.edu.pl
Wisła „lokalna" jest najlepiej znana i doceniana przez uczmow z Krakowa. Także
uczniowie z Sandomierza dostrzegają jej różnorakie walory. Najmniej znają „swoją Wi-
słę" uczniowie z Gdańska.
Generalnie, uczniowie mają znaczne problemy z usytuowaniem Wisły na mapie Polski.
Najwięcej kłopotów przysparza im poprawne zlokalizowanie źródeł Wisły, choć i ujście (ujścia) wielokrotnie jest błędnie zaznaczone. Większość z nich wie, że Wisła płynie
przez Kraków, Warszawę (i oczywiście, w niektórych przypadkach - przez ich miasto).
Często owa wiślana „litera S" zaznaczana była w sposób machinalny, bez namysłu i bez czytania treści mapy. Generalizując, większość badanych licealistów nie opanowała wie- dzy na temat lokalizacji Wisły, a także podstawowej umiejętności korzystania z mapy Polski. Może zatem trzeba powrócić do dawnego sposobu „podróżowania - palcem po mapie'; w tym wypadku - wzdłuż rzeki Wisły, która jest symbolem Polski - jej geografii i historii.
Key words: the Vistula River, national river, symbol of Poland, river perceptions, geo- graphical education, ecological education
Słowa kluczowe: Wisła, rzeka narodowa, symbol Polski, postrzeganie rzeki, edukacja geograficzna, ekologiczna
WPROWADZENIE
Czym powinien się charakteryzować młody człowiek, opuszczający mury polskiego liceum? Wiemy, że powinien patrzeć kompleksowo - dostrzegać ca-
łościowo kwestie przyrodnicze, społeczne, kulturowe i gospodarcze, wszech- stronnie widzieć rozmaite problemy współczesnego świata, a przede wszystkim Polski, posiadać umiejętność korzystania z rozmaitych źródeł informacji. Chcie-
libyśmy, by charakteryzował się postawą patriotyczną, w tym - obywatelską, znał swą rolę społeczną i kulturową, a także miał postawę prośrodowiskową, będącą
wyznacznikiem człowieka świadomego swej roli w przyrodzie i obowiązków względem niej. Czy są to tylko idealistyczne marzenia?
ZARYSOWANIE PROBLEMATYKI
Istnieją tematy kompleksowe, umożliwiające całościowe patrzenie oraz łą
czenie celów i treści kształcenia geograficznego jak również cele i treści ścieżek
edukacyjnych: Edukacji ekologicznej i Edukacji regionalnej - dziedzictwa kultu- rowego w regionie. Jednym z takich tematów jest z pewnością rzeka Wisła. Jest to przysłowiowy „temat rzeka'; ale nie chodzi o to, by mnogością tematów „stra-
szyć" uczniów i nauczycieli. Zazwyczaj autorzy podręczników do geografii do-
strzegają Wisłę jako obiekt hydrologiczny, czasem - przyrodniczy lub widzą ją
jako dawną oś gospodarczą (np. Kop, Kucharska, Szkurłat 2006). Niezauważana
Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej - fakty i refleksje 25
jest ona jako obiekt kulturowy. Dostrzega się najczęściej problemy, a nie poten-
cjał. Traktowana jest w sposób wyrywkowy, czasem przypadkowy. A przecież
jest rzeką niezwykłą dla Polaków. Śpiewamy o niej w hymnie narodowym, jest jednym z polskich symboli, ,,królową polskich rzek'; szczycimy się, że jest jedną
z ostatnich rzek europejskich z takimi walorami przyrodniczymi.
Ważne jest przyjrzenie się rzece Wiśle z punktu widzenia nośnika wartości
takich jak: Polska, polskie krajobrazy, polska przyroda, polska kultura, miasta
nadwiślańskie, dziedzictwo narodowe, jak również - własny region, miejsce
własnego życia (te dwa ostatnie w odniesieniu do regionu, miasta czy wsi, leżą
cych nad Wisłą). Temat „Wisła jako .. :' daje szerokie możliwości edukacji regio- nalnej, patriotycznej, ekologicznej, obywatelskiej. To, czy podejmie się takie wyzwania, zależy od nauczycielskiego postrzegania Wisły i nie chodzi tu wy-
łącznie o wiedzę (tę zawsze można uzupełnić), ale o osobisty stosunek i odpo-
wiedź na pytanie: czym jest ona dla nas? Czy widzimy w niej symbol Polski, polskiego narodu, jego historii, kultury, polskiego krajobrazu, czy jedynie brud-
ną rzeką i problemy komunikacyjne związane z przedostaniem się na jej drugi brzeg? Czy potrafimy spojrzeć na nią kompleksowo? Odpowiedzmy na te i po- dobne pytania, a potem zadajmy je uczniom. W jaki sposób postrzegają oni
Wisłę?
BADANIA DOTYCZĄCE POSTRZEGANIA RZEKI WISŁY
PRZEZ LICEALISTÓW
W latach 2006- 2007 wykonano badania na temat postrzegania Wisły przez uczniów klas drugich wybranych liceów nadwiślańskich w Krakowie, Sando- mierzu, Warszawie, Toruniu, Grudziądzu i Gdańsku. Na wstępie uczniowie albo opisali krótko Zwiq,zek rzeki Wisły ze swoim życiem, wyjaśniając, na czym on polega, albo - jeśli związek taki nie istniał - podali tego przyczyny. Następnie,
wszyscy zanotowali własne skojarzenia dotyczące rzeki Wisły.
Zasadniczą częścią badań był sondaż diagnostyczny, w którym zastosowano kwestionariusz ankiety. Znalazły się w nim pytania zamknięte, półotwarte
i otwarte. Oprócz tego posłużono się dyferencjałem semantycznym (profilami biegunowymi) w celu poznania zróżnicowania ocen (wartościowania) Wisły
w aspekcie jej roli krajobrazowej. Rozdano też uczniom mapy administracyjne Polski (w skali 1: 4 500 OOO), z zaznaczonymi granicami województw i powiatów oraz miastami wojewódzkimi i powiatowymi. Na mapach tych należało nary-
sować przebieg Wisły przez Polskę.
SKOJARZENIA UCZNIÓW Z RZEKĄ WISŁĄ
Jednym z zadań było uzupełnienie zdania: Wisła przepływajq,ca przez Polskę
jest dla mnie .... Uzyskane odpowiedzi pogrupowano w kilka zbiorów - katego- rii. Dotyczyły one bądź cech, symboliki rzeki, bądź jej określeń, wynikających
ze związku emocjonalnego ucznia z rzeką (lub też jego braku). Stwierdzono
duże zróżnicowanie odpowiedzi, jednakże generalnie dominujące jest skojarze- nie Wisły z symbolem Polski, jej historii. Najliczniejszą grupą była w tym przy- padku grupa warszawskich licealistów (ponad 35% odpowiedzi), a następnie
uczniów z Sandomierza (ponad 30%). Podobnie odpowiedział co 5 uczeń z To- runia, Grudziądza i Gdańska. Jedynie około 25% licealistów z Krakowa stwier-
dziło, że Wisła płynąca przez Polskę jest „zwykłą rzeką''. Równocześnie najwię
cej uczniów z tego miasta (prawie 20%) nie umiało w ogóle odpowiedzieć na to pytanie. Dla około 10-15% uczniów ze wszystkich miast Wisła jest „królową
polskich rzek''. Charakterystyczne jest również to, że nie postrzegali oni na ogół Wisły jako rzeki brudnej na całej jej długości, wyraźnie widzieli natomiast taką cechę w odniesieniu do Wisły „lokalnej'; płynącej przez ich miasta.
Uczniom zadano także pytanie otwarte: Czym jest Wisła dla Polaków? We-
dług większości jest ona dla nich symbolem Polski (40-60% odpowiedzi), na drugim miejscu wymieniano Wisłę jako najdłuższą rzekę (ok. 20%). Około
10-20% licealistów nie wiedziało, czym ona jest dla rodaków.
EKOLOGICZNA I KULTUROWA ROLA RZEKI WISŁY
Wisła płynąca przez Polskę jest ważna z ekologicznego punktu widzenia dla ponad 80% uczniów z Sandomierza oraz ponad 50% ich rówieśników z Warsza- wy, Torunia i Gdańska. Natomiast ponad 50% licealistów z Krakowa i Grudzią
dza nie ma zdania na ten temat. Warto zdać sobie z tego sprawę i na lekcjach geografii ową rolę zaprezentować, zwracając uwagę na to, że dolina Wisły środ
kowej i dolnej jest włączona w europejską sieć ekologiczną NATURA 2000 (Gacka-Grzesikiewicz 2003; Chylarecki, Sawicki 2003; Sawicki 2006).
Na pytanie: Czy znasz zwyczaje kulturowe zwiq,zane z rzekami, w tym - Wislq,, 70% uczniów z Krakowa odpowiedziało twierdząco. Jest to m.in. efekt organizowania w tym mieście, co roku, nad Wisłą, imprez kulturowych zwią
zanych z nocą świętojańską. Część uczniów wiedziała o flisie wiślanym, orga- nizowanym przez retmanów m.in. z Ulanowa nad Sanem. Zwyczaj topienia marzanny i puszczania na rzekę wianków w noc świętojańską znany jest ok. 30%
uczniom z Sandomierza. Zdecydowanej większości licealistów z pozostałych
miast Wisła nie kojarzy się z żadnymi tradycjami kulturowymi.
Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej - fakty i refleksje 27
ROLA RZEKI WISŁY W KRAJOBRAZIE POLSKI I WŁASNEGO MIASTA
Zdecydowana większość uczniów ze wszystkich miast (między 55% a 75%)
uważa, że rola Wisły w krajobrazie Polski jest dość ważna i ważna. Jednakże np.
dla około 30-35% z Warszawy i Gdańska jest ona obojętna, podobnie jak dla
około 20% z pozostałych miast. Jako raczej nieważną uważa ją 10% uczniów z Warszawy.
W przypadku pytania dotyczącego roli Wisły w krajobrazie własnego mia- sta, w sumie prawie 80% licealistów z Krakowa stwierdza, że jest ona ważna
i dość ważna. Podobnie ją oceniają młodzi ludzie z Sandomierza. Ważną i dość ważną rolę „królowej rzek" dostrzega także około 70% ich rówieśników z Toru- nia i Grudziądza. Różnią się od tego opinie uczniów z Gdańska, dla których rola Martwej bądź Śmiałej Wisły jest neutralna. W podobny sposób uwidacznia się niedocenianie roli Wisły w Gdańsku w odpowiedziach dotyczących ogólnej jej roli w mieście (ponad 50% odpowiedzi mówiących o braku znaczenia Wisły).
Należy przypomnieć, że przez peryferyjne dzielnice Gdańska (np. Nowy Port),
przepływa tylko Martwa Wisła, wzdłuż której w głównej mierze zlokalizowane
są tereny portowe. Nowy Port nie stanowił i nie stanowi wizytówki turystycznej miasta, nie ma wzdłuż rzeki spacerowych bulwarów, chociaż wygląd przystani
żeglugi w tej dzielnicy oraz na przeciwległym brzegu (Westerplatte) może być
dobrym przykładem drobnych, korzystnych zmian. Nie jest to jednak miejsce
spotkań lub imprez kulturowych przyciągających młodych ludzi.
CZY „LOKALNA" WISŁA JEST ZNANA UCZNIOM I CZY JEST IM BLISKA?
Zapytano uczniów, czy Wisła płynąca przez ich miasto jest im znana. Dla ponad 55% gdańskich licealistów Martwa Wisła, a także Wisła Śmiała, jest nie- znana lub raczej nieznana. Najwięcej uczniów (35-40%) z pozostałych miast
określiło swą znajomość Wisły jako połowiczną. Spośród badanych uczniów najlepiej (wg swojej opinii) znają Wisłę uczniowie z Krakowa (prawie 50%).
Opływa ona Wawel i Skałkę, tworząc wraz nimi historyczną wizytówkę dzie- dzictwa natury i kultury tego miasta, a zarazem Polski.
Dla ponad 50% licealistów z Gdańska Wisła płynąca przez ich miasto jest
obojętna lub raczej obojętna. Nie jest to zaskakujące wobec powyższych stwier-
dzeń, dotyczących jej nieznajomości przez 55% uczniów. Wisłę jako element miasta ani obojętny, ani też bliski, określiło od 30% do 38% uczniów ze wszyst- kich miast. Dość bliska i bliska jest ona ponad 50% młodzieży z Grudziądza,
50% - z Krakowa, ponad 40% - z Grudziądza.
CZY WEDŁUG UCZNIÓW, WISŁA PŁYNĄCA PRZEZ ICH MIASTO JEST PIĘKNA CZY BRZYDKA?
Każdy z nas ma swoją skalę piękna. Na ten temat trudno dyskutować, jednak zdaniem autorki warto to czynić i rola szkoły powinna być niebagatelna pod tym względem. Najostrzejsze oceny wystawiają rzece uczniowie z Warszawy i Gdańska; dla ponad 40-45% jest ona brzydka lub „raczej brzydka''. Jej piękno doceniają tylko nieliczni uczniowie z tych miast (15% z Gdańska, 20% z War- szawy). Najbardziej wrażliwi są pod tym względem licealiści z Sandomierza
(45%), a następnie Krakowa (43%), Grudziądza (40%).
CZY WISŁA „LOKALNA'' JEST UREGULOWANA CZY NIEUREGULOWANA?
We wszystkich miastach, w których przeprowadzono badania, Wisła jest uregulowana. Jest to regulacja przeprowadzona w XIX wieku ro.in. w Krakowie, Sandomierzu, Warszawie. Współcześnie dokonywane były pewne korekty tych regulacji. Widocznymi elementami są opaski brzegowe (np. w Krakowie, w le-
wobrzeżnej Warszawie, na odcinku prawobrzeżnym w Toruniu, na wysokości
Starego Miasta i w lewobrzeżnej części Tczewa) oraz ostrogi (np. w Sandomie- rzu, prawobrzeżnej Warszawie). Brzegi Wisły przepływającej przez miasta są najczęściej umocnione narzutem z kamieni. W Warszawie koryto Wisły na sku- tek regulacji zostało zawężone do około 300-350 m, tworząc tzw. gorset war- szawski (Jacewicz, Kuźniar, 2000).
Pytanie dotyczyło wiedzy uczniów, ale nie musi ona pochodzić z podręcz
ników szkolnych (takiej wiedzy bowiem w nich nie znajdziemy), ale z obserwa- cji lokalnej Wisły. Udzielone odpowiedzi są mocno podzielone, przy czym oko-
ło 40-50% licealistów uważa, że Wisła w obrębie ich miast jest „pół na pół"
uregulowana, co nie jest prawdą.
ŹRÓDŁA WIEDZY UCZNIÓW DOTYCZĄCE WISŁY
Powstaje zatem pytanie - skąd uczniowie czerpią wiedzę na temat Wisły?
Z badań ankietowych wynika, że najczęściej pochodzi ona z własnych obser- wacji (z reguły około 80-90% odpowiedzi, z wyjątkiem Gdańska - około 55%),
a następnie z lekcji, lektury książek oraz z mediów, w tym Internetu. Na dalszym miejscu wiąże się ona z rozmowami z rodzicami i dziadkami. Na pytanie, czy uczniowie dowiedzieli się czegoś o Wiśle od swoich nauczycieli, odpowiedziało twierdząco około 80% uczniów z Sandomierza, Warszawy, Grudziądza oraz 75%
z Gdańska i Torunia. Na ostatnim miejscu znalazła się pod tym względem szko-
Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej - fakty i refleksje 29
ła krakowska. Według tych licealistów, którzy odpowiedzieli twierdząco na po-
wyższe pytanie, najwięcej zdobytej wiedzy pochodzi od nauczycieli geografii (60-70% z Krakowa i Gdańska oraz w przedziale 70-80% w pozostałych mia- stach).
Jedynie około 40% uczniów z Sandomierza i 30% z Grudziądza i Torunia
było na zajęciach terenowych nad Wisłą, przy czym, w tych ostatnich miastach, ze względu na bliskie położenie szkół względem Wisły, były to najczęściej lek-
cje ... wychowania fizycznego. Uczniowie wymieniali również lekcje przyrody
w szkole podstawowej, podczas których penetrowali tereny nadwiślańskie.
W zajęciach terenowych nad tą rzeką nie uczestniczyło ponad 90% badanych uczniów z Gdańska i tyle samo z Krakowa oraz około 90% z Warszawy, pomimo,
że ci ostatni mieli około 300 m od swojej szkoły do brzegów Wisły.
Pewnym źródłem wiedzy dotyczącym Wisły mogą być filmy, pokazujące ją
z punktu widzenia przyrodniczego, społecznego, w tym kulturowego oraz go- spodarczego. Filmy na temat Wisły oglądało około 40% uczniów z Warsza- wy i z Torunia oraz około 30% uczniów ze szkół nadwiślańskich w innych miastach.
Oprócz wiedzy podręcznikowej czy też filmowej, szczególnie ważne, o ile nie najważniejsze, jest osobiste „doświadczenie" Wisły poprzez bezpośredni
kontakt: jej obserwację, a także odbieranie innymi zmysłami, np. usłyszenie
szelestu nadwiślańskich topoli, śpiewu ptaków, szumu lub pluskania wody ude-
rzającej o brzeg, dotyku stopami ciepłego, wiślanego piasku na plaży itp. Szko- da, że na skutek zanieczyszczenia jej wody nie jest wskazane doświadczanie
brodzenia w wiślanej wodzie.
Większość uczniów z Krakowa, Sandomierza, Torunia i Grudziądza
(70-80%) chodziła w dzieciństwie na spacery nad Wisłę. Jedynie w Warszawie
była to tylko połowa badanych dzieci, a w Gdańsku - 40%. Wisła zaistniała we wspomnieniach z tamtych lat u około 70% uczniów z Sandomierza, 60% z Gru-
dziądza, a najmniej - z Warszawy (35%) i Gdańska (40%) .
Obecnie, do spacerów wiślanymi brzegami lub do „bywania" nad nią przy- znaje się ponad 90% uczniów z Krakowa, Torunia i Grudziądza. Dodatkową zachętą do odwiedzania wiślanych brzegów w tych miastach jest istnienie ście
żek rowerowych (Kraków), urządzanie tam przez władze miasta imprez kultu- ralnych (Grudziądz, Kraków), a także istnienie pewnej tradycji w łączeniu spa- cerów po Starym Mieście z zejściem nad Wisłę (Toruń, Grudziądz), gdzie brzegi rzeki są uporządkowane i przystosowane do takiego odpoczynku. Nieco mniej licealistów bywa nad brzegami tej rzeki w Sandomierzu (80%) oraz w Warszawie.
W Sandomierzu dostęp do rzeki jest utrudniony przez drogę przelotową
oraz jest mniej atrakcyjny niż w wyżej wymienionych miastach w wyniku za- niedbania terenów kiedyś spełniających funkcję rekreacyjną. W stolicy do spa-
cerów i jazdy rowerem przystosowany jest lewy brzeg, prawy to prawdziwa oaza dla koneserów przyrody i zapuszczonych terenów w sercu miasta. Licealistom nie polecamy tam samotnych wypraw.
Ponad 65% uczniów z Gdańska napisało, że spaceruje brzegami gdańskiej Wisły, ale z bardziej szczegółowych opisów wynika, że spora ich część myli
Wisłę z Motławą, nad którą rzeczywiście istnieje jeden z najbardziej znanych
ciągów spacerowych.
Obserwacje Wisły i jej brzegów mogą być dokonywane także podczas prze- jazdu przez nią różnymi mostami bądź przeprawami promowymi (np. na Mar- twej Wiśle w Gdańsku). Około 80-90% uczniów ze wszystkich miast (z wyjąt
kiem Gdańska) przyznaje, że przejeżdża przez mosty nad Wisłą. Częstotliwość
tych przejazdów jest różna: w Krakowie, Sandomierzu i Warszawie najczęściej
uczniowie przejeżdżają przez nią kilka razy w tygodniu, w Toruniu i Grudzią
dzu - kilka razy w miesiącu, a w Gdańsku - raz na pół roku. Nie oznacza to automatycznie, że w tym czasie obserwują Wisłę, ale, że wówczas mają do tego
okazję.
PŁYNIE, WISŁA PŁYNIE, PO POLSKIEJ KRAINIE, ALE ... KTÓRĘDY?
Sprawdzono wiedzę uczniów wybranych liceów nadwiślańskich na temat przebiegu Wisły przez Polskę i umiejętności jej narysowania na mapie Polski.
Wyniki naniesiono na mapy zbiorcze prezentujące pracę uczniów w poszcze- gólnych liceach i miastach. Autorka, dobrze znająca realia szkolne, zakładała
pewne odchylenia od rzeczywistości, rosnące w miarę oddalania się Wisły od miejsca zamieszkania czy miejsca edukacji uczniów. Wyniki, z punktu widzenia edukacyjnego, są jednak bardziej pesymistyczne. Na mapie, którą otrzymali uczniowie, były przecież zaznaczone miasta wojewódzkie i powiatowe, przez które płynie Wisła, takie jak Kraków, Sandomierz, Puławy, Warszawa, Płock, Włocławek, Toruń, Grudziądz i in. Ponadto, narysowane były granice admini- stracyjne, a zatem, jeśli uczeń wiedział, że Wisła jest granicą np. między woje- wództwem świętokrzyskim, a podkarpackim oraz w większości lubelskim, to
miał ten odcinek już narysowany.
Na rycinie 1 zaprezentowano efekty pracy uczniów z Krakowa i Gdańska, nakładając przebieg rzeki narysowany przez uczniów na jej bieg rzeczywisty.
Kolorem szarym narysowano te fragmenty biegu, które zostały błędnie naryso- wane. Na rycinie 2 przedstawiono odsetek poprawnie zaznaczonych przebie- gów Wisły, przepływającej przez wybrane miasta nadwiślańskie oraz lokalizacji
źródeł i ujścia.
Edukacja geograficzna wiąże się nie tylko z wiedzą, ale i umiejętnością ko- rzystania z map (ich czytania), a także z umiejętnością lokalizacji różnych obiek-
Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej - fakty i refleksje 31
tów i obszarów na mapie i w przestrzeni. Gdy w grę wchodzi taki obiekt geo- graficzny, jakim jest Wisła - symbol Polski - jest o czym mówić i o co zabiegać.
Z przedstawionych wyników widać, że uczniowie generalnie wiedzą, że Wisła przepływa przez ich miejscowość, Kraków i Warszawę. Widoczne jest to na rycinach jako charakterystyczne „węzły''. Jednak i tego nie wiedzą wszyscy, np.
Wisłę płynącą przez Warszawę zaznaczyło tylko 30% uczniów z Sandomierza i 56% z Grudziądza. Tylko 95% uczniów z Warszawy narysowało ją płynącą
przez stolicę! Być może, pozostałych 5% wie, że rzeka ta płynie przez Warszawę,
ale wykonało zadanie „byle jak'; niedokładnie. Często narysowana przez nich linia Wisły przechodziła bowiem nie przez sygnaturę miasta, ale przez jego
nazwę na mapie. Takich przypadków było więcej w odniesieniu do uczniów z innych miast nadwiślańskich, umieszczających na mapie Wisłę na napisie KRAKÓW, czy TORUŃ. Świadczyć to może o braku umiejętności lokalizacji obiektów geograficznych na mapie, a niekoniecznie o braku wiedzy odnoszącej się do miast nadwiślańskich.
Im dalej od miejsca zamieszkania (i miejsca edukacji), tym częściej błędnie ry- sowano Wisłę płynącą przez dany obszar. Decyduje o tym także wielkość miasta - im mniejsze miasto nadwiślańskie tym mniejsza liczba poprawnych zaznaczeń.
Generalnie, licealiści nie wiedzą, gdzie się znajdują źródła Wisły. Często
lokalizowali je w Tatrach. Najmniej błędów popełnili pod tym względem lice-
aliści z Torunia, ale i tak co czwarty tamtejszy uczeń wykonał źle to zadanie.
Wart uwagi jest fakt, że w Krakowie, skąd do źródeł Wisły nie jest daleko (ok.
100 km drogą), tylko 12% uczniów właściwie je zaznaczyło, a znaczna część
licealistów umieszczała je również w Tatrach. Zdarzały się wypadki, że źródła
lokalizowano w Beskidzie Niskim, Bieszczadach, na Roztoczu oraz pod Racibo- rzem, w okolicach Nysy itp. Nieco lepiej uczniowie zaznaczali ujściowy odcinek
Wisły, choć także istnieją takie jego lokalizacje, jak w okolicy Łeby, Jastrzębiej
Góry, Tolkmicka, Fromborka czy nawet Helu. Ujście Wisły umieszczali tam niektórzy uczniowie z Krakowa. Charakterystyczne jest, że najczęściej błędy
pod tym względem popełniali uczniowie z Gdańska (tylko 44% poprawnych
umieszczeń ujścia), najlepiej zaś to zadanie wykonali licealiści z Grudziądza
i Warszawy (nieco mniej niż 65% wskazań właściwych).
Najwięcej problemów mieli uczniowie z Gdańska i Grudziądza z popraw- nym narysowaniem Wisły środkowej (płynie ona, zdaniem niektórych, przez
Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, ale także i jeden z krakowskich uczniów
poprowadził ją przez ... Nizinę Wielkopolską). Według kilkunastu uczniów z Grudziądza Wisłę środkową można odnaleźć w woj. łódzkim.
Na odcinku między Warszawą a ujściem Wisła często płynie, zdaniem uczniów, przez Płońsk, Rypin, ale mamy też i takie przykłady, że płynie ona
według nich przez Mławę, Ostródę, a nawet Olsztyn i Elbląg (uczniowie z Gdań
ska, Grudziądza, Krakowa).
O 100km l.-J.._J
Ryc. 1. Przebieg rzeki Wisły przez Polskę według uczniów z Krakowa i Gdańska
1ea 1
I
"" j !
l
i -' i:,:u -- -- -- - J Hila -----I
~ f
'.i;j ~
l
! I jl
f! "'I ,
i
„I : l
i: . 1- J[ , l t I i
O Knk<I"
• Sandc:uni,-r;, ll\\':aruaw~
• Jorvll
li'IGrudd~dL
■Gdańsk
Ryc. 2. Poprawne zaznaczenie przez uczniów Wisły przepływającej przez dane miasta i przekroje
Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej - fakty i refleksje 33
ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI
Nauczyciele przygotowują uczniów w liceum do egzaminu maturalnego,
wchodząc czasem na wysoką, edukacyjną „półkę'; nie mając czasu na powtórzenie
materiału oraz na stwierdzenie, czy uczniowie wiedzą rzeczy podstawowe. Zakła
da się bowiem, że wiedzą. Można np. powiedzieć uczniom, że Wisła przepływa
przez Włocławek, w którym zbudowano tamę na rzece i powstał w ten sposób Zbiornik Włocławski, z którym obecnie są niemałe problemy. I może się wyda-
wać, że się wywiązało z nauczycielskich obowiązków. Tyle tylko, że nasi uczniowie nie mają pojęcia, gdzie jest ów Włocławek - może w Wielkopolsce, a może pod
Łodzią? Brak im umiejętności przestrzennego poukładania obiektów geograficz- nych na mapie Polski. To wymaga licznych ćwiczeń.
Uczniowie mieli znaczne problemy z usytuowaniem Wisły na mapie Polski.
Najwięcej kłopotów przysparzało im poprawne zlokalizowanie źródeł Wisły, choć i ujście (ujścia) wielokrotnie błędnie zaznaczano. Większość z nich wie,
że Wisła płynie przez Kraków, Warszawę i przez ich miasto. Często wiślana
„litera S" zaznaczana była w sposób machinalny, bez namysłu i bez czytania
treści mapy. Wynika z tego, że większość badanych licealistów nie opanowała
wiedzy na temat lokalizacji Wisły, a także podstawowej umiejętności korzysta- nia z mapy Polski. Może zatem trzeba powrócić do dawnego sposobu „podró-
żowania palcem po mapie'; w tym wypadku - wzdłuż rzeki Wisły, która jest symbolem Polski - jej geografii i historii
Zapytani o skojarzenia z Wisłą młodzi ludzie odpowiadają najczęściej, że
kojarzy się ona z symbolem Polski, najdłuższą rzeką w naszym kraju, z literą S na mapie Polski, z historią Polski (cud nad Wisłą), z nadwiślańskimi miastami, z brudem i brzydkim zapachem (cecha ogólnopolska), ale i z relaksem - waka- cjami, łowieniem ryb (np. z dziadkiem), wspomnieniami, krajobrazami, mosta- mi, powodziami, a także z legendami i piosenkami. Nie sposób z owych słów
- strzępków wyłowić znaku serdecznego związku uczniów z tą rzeką, czy też
nuty niechęci lub obojętności względem niej. Prawie wszystkie skojarzenia
brzmią jak suche hasła. Inaczej jest, gdy czyta się uczniowskie eseje. Oto frag- ment jednego z nich:
„Wisła przywodzi mi na myśl wszelkie wspomnienia - zarówno te dobre, jak i te złe. Moja przygoda z rzeką, zaczyna się od najmłodszych lat, kiedy na lekcjach muzyki uczono mnie słów piosenki E. Wasilewskiego „Płynie Wisła, płynie': Wy-
woływała ona we mnie pozytywne uczucia. Budziła we mnie patriotyzm, choć
wtedy jeszcze nie zdawałem sobie z tego sprawy. Wisła zawsze była zwiq,zana z Polską, - nie tylko terytorialnie ale duchowo. Jestem świadomy, iż Wisła jest nie tylko częścią, krajobrazu i zdobi nasz kraj, ale czymś, co istnieje w sercach Polaków. Z niq, wiq,żq, się tradycja i obyczaje. (. .. ) Pierwsze wyprawy nad Wisłę zawdzięczam rodzicom. Wisła była wówczas dla mnie czymś pięknym, tajemni-
czym. Z Wislq, jestem zwiq,zany w sposób szczególny, bo przepływa ona przez
miejscowość, w której mieszkam. Tak jak Witold Korczyński w „Nad Niemnem~
kochajq,cy „domową, rzekę~ tak i ja nie wyobrażam sobie, aby przez Polskę nie
płynęła wspaniała i tajemnicza rzeka - Wista:'
Jakub Gawlak, Sandomierz
Choćby dla jednego takiego ucznia warto uczyć w szkole ... Dla wszystkich natomiast uczniów szkół nadwiślańskich warto prowadzić lekcje geografii w te- renie, nad brzegami Wisły. Równocześnie powinna to być edukacja ekologiczna i regionalna - lekcje geografii i przyrody, kultury i patriotyzmu nad Wisłą -
rzeką niepowtarzalną, zarówno polską jak i „domową''. Odnajdywanie i pogłę
bianie poczucia tożsamości jest istotne, zwłaszcza teraz, gdy coraz więcej mło
dych ludzi opuszcza Polskę. Mogą oni być ambasadorami Polski, chociażby
przez podstawową znajomość jej geografii (i historii) oraz umiejętność prezen- towania jej symboli, takich jak np. Wisła - rzeka narodowa.
Literatura:
• Chylarecki P., Sawicki G., 2003, Ostoja ptaków. Dolina środkowej Wisły. Obszary specjalnej ochrony, Wyd. Askon, Warszawa
• Gacka-Grzesikiewicz E., 2003, Koncepcja zrównoważonego rozwoju i ochrony doliny Środkowej Wisły, WWF, Warszawa
• Jacewicz A.R., Kuźniar P., 2000, Zarys historyczny kształtowania się doliny i koryta
Wisły na odcinku warszawskim [w:] Matuszkiewicz J.M., Roo - Zielińska E., (red.),
Międzywale Wisły jako swoisty układ przyrodniczy (odcinek Pilica - Narew), "Do- kumentacja Geogr:; nr 19. IGiPZ PAN, Warszawa
• Kop J., Kucharska M., Szkurłat E., Geografia, cz.l, zakres podstawowy, szkoły
ponadgimnazjalne, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa
• Sawicki G., 2006, Ostoja ptaków. Dolina dolnej Wisły. Obszary specjalnej ochrony, Wyd. Askon, Warszawa
