Ewa Stawicka1
Katedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa Wydziaá Ekonomiczno-Rolniczy
SGGW Warszawa
Uwarunkowania rozwoju kapitaáu ludzkiego na obszarach wiejskich
Determinants of human capital development in rural areas
Abstract. Meaning of knowledge and information as a factor of a rise of productivity and economic growth is discussed. The human capital level in rural areas and knowledge and information level are rather poor. The low level of general education and insufficient agricultural qualifications of those working in farms are a significant barrier hampering the introduction of modern means of production, and depressing economic growth. Increasing the education level of farm population might be instrumental in intensifying the process of structural changes. The most important role in changes belong to specialised institutions which can fund many useful programs.
Key words: education, knowledge of agriculture, lifelong learning, human capital
Synopsis. Celem pracy jest ukazanie waĪnoĞci wiedzy w rozwoju gospodarstw rolnych. Zobrazowano poziom wyksztaácenia polskich rolników oraz moĪliwoĞci podejmowania przez nich edukacji, zdobywania nowej wiedzy i informacji. Zwrócono równieĪ uwagĊ na rosnące zainteresowanie rolników zdobywaniem nowej wiedzy.
Sáowa kluczowe: edukacja, wiedza zawodowa, ksztaácenie ustawiczne, kapitaá ludzki
WstĊp
Wiedza i umiejĊtnoĞci rozstrzygają o tempie ogólnego rozwoju, poziomie dobrobytu, jakoĞci Īycia, wpáywają teĪ na rozwój gospodarki. Podnoszenie kwalifikacji i zdobywanie nowej wiedzy w znacznej mierze pozwala ludziom uniknąü ubóstwa i Īyü mądrzej.
Golinowska [1999] twierdzi, Īe „ludzie lepiej wyksztaáceni i pogáĊbiający wiedzĊ o otaczającym Ğwiecie czĊĞciej i lepiej zabezpieczają siĊ przed ryzykami socjalnymi (są przezorni), bardziej mobilni i aktywni. Prowadzą zdrowszy styl Īycia, umieją wspóádziaáaü z innymi w zabezpieczaniu siĊ przed problemami socjalnymi oraz w walce z ich przezwyciĊĪaniem”. RównieĪ Wierzboáowski [2006] potwierdza, Īe „edukacja wpáywa na rozwój cech osobowoĞciowych takich jak: samodzielnoĞü, odpowiedzialnoĞü, kreatywnoĞü, umiejĊtnoĞü wspóápracy, zdolnoĞü szybkiego przystosowywania siĊ do dynamicznie zmieniającego siĊ otoczenia oraz, co wypada uzupeániü, umiejĊtnoĞü wyszukiwania wáaĞciwej informacji wĞród rosnącej liczby dostĊpnych komunikatów i jej wykorzystania w Īyciu osobistym i spoáecznym”. Sáabo wyksztaácone spoáeczeĔstwa są maáo otwarte na innowacje, cechują siĊ niską aktywnoĞcią, a to jest wrĊcz przeszkodą w budowaniu nowej gospodarki. Natomiast szybkie zmiany na globalnym rynku stawiają nowe wyzwania dla wszystkich mieszkaĔców, wymagają pracy „nad sobą” a równieĪ dostosowywania mentalnoĞciowego.
1 Dr inĪ.
Poziom wyksztaácenia polskich rolników
Dane liczbowe dotyczące poziomu wyksztaácenia ludnoĞci z obszarów wiejskich, w dáuĪszym przekroju czasowym potwierdzają, Īe wystĊpuje poprawa wyksztaácenia, a kapitaá ludzki na polskiej wsi roĞnie (tabela 1). Stopniowa poprawa wyksztaácenia osób pracujących w rolnictwie jest jednak spowodowana naturalnym procesem odchodzenia najstarszych, którzy zazwyczaj posiadali wyksztaácenie podstawowe lub niepeáne podstawowe, rzadziej zaĞ podnoszeniem kwalifikacji. Odsetek osób w wieku 15 lat i wiĊcej posiadającej wyksztaácenie ponadpodstawowe zwiĊkszyá siĊ z okoáo 15% w 1960 r. do okoáo 60% w 1995 r. i do okoáo 67% w 2002 roku. Odsetek osób, które ukoĔczyáy zasadniczą szkoáĊ zawodową zwiĊkszyá siĊ oĞmiokrotnie, natomiast osób, które posiadaáy wyksztaácenie Ğrednie lub wyĪsze okoáo trzykrotnie. Relatywnie szybsze na wsi niĪ w mieĞcie tempo wzrostu odsetka osób z wyksztaáceniem wyĪszym i Ğrednim doprowadziá do pewnego zmniejszenia siĊ luki edukacyjnej miĊdzy miastem a wsią. Jest ona jednak nadal bardzo gáĊboka, zwáaszcza w odniesieniu do wyksztaácenia wyĪszego, a poziom wyksztaácenia mieszkaĔców wsi jest ciągle niĪszy w porównaniu z ludnoĞcią miast [Frenkiel 2003].
Pozytywnym zjawiskiem jest fakt coraz wiĊkszej liczby uczącej siĊ i studiującej máodzieĪy pochodzącej z obszarów wiejskich. Edukacja staáa siĊ jednym ze sposobów na znalezienie pracy, z jednej strony pozwala wzbogacaü wiadomoĞci i umiejĊtnoĞci, a z drugiej strony jest warunkiem koniecznym znalezienia dobrej pracy. Obecnie na studiach wyĪszych máodzieĪ wywodząca siĊ ze wsi stanowi 23,9% ogóáu studentów. MáodzieĪ wiejska wybiera jednak szkoáy o niĪszym prestiĪu i jakoĞci ksztaácenia, najczĊĞciej uczelnie niepubliczne oraz tradycyjne kierunki studiów. Natomiast máodzieĪ z miast wybiera czĊĞciej publiczne i renomowane uczelnie, które ksztaácą na wysokim poziomie, oraz kierunki aktualnie modne i bardziej przyszáoĞciowe [Fedyszak-Radziejowska 2005]. Lepiej wyksztaácona máodzieĪ z obszarów wiejskich rzadko natomiast pozostaje w swoich rodzinnych stronach, problemem jest wiĊc opuszczanie wsi przez najzdolniejszych, którzy w najwiĊkszym stopniu mogliby peániü rolĊ inicjatorów zmian. DuĪą pomyáką ze strony wáadz rządzących byáo przekazanie nadzoru nad szkoáami rolniczymi Ministerstwu Edukacji, co spowodowaáo, Īe szkoáy te przestawaáy istnieü lub bardzo czĊsto zmieniaáy profil i sposób ksztaácenia máodzieĪy. W efekcie coraz mniej osób, które wykonują zawód rolnika, ma przygotowanie rolnicze. Obecnie, aby zapobiec temu zjawisku Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ponownie przejmuje szkoáy rolnicze, ale nie wszystkie.
[Ministerstwo… 2006].
Analizując wyksztaácenie mieszkaĔców obszarów wiejskich, naleĪy zwróciü uwagĊ na edukacjĊ kobiet, szczególnie máodszych, które charakteryzują siĊ wyĪszym poziomem wyksztaácenia niĪ mĊĪczyĨni. MoĪna nawet mówiü o przewadze kobiet nad mĊĪczyznami w posiadaniu wyksztaácenia wyĪszego, policealnego i Ğredniego. Ciekawym jest jednak, Īe stopieĔ wykorzystania tych kwalifikacji nie przejawia siĊ w sposób praktyczny w gospodarstwach rolnych. Zasadnicze funkcje decyzyjne w indywidualnych gospodarstwach rolnych naleĪą do mĊĪczyzn [Szemberg 1996].
Alarmująco záa jest natomiast sytuacja dotycząca wyksztaácenia osób kierujących gospodarstwem rolnym, wedáug ostatniego Spisu Rolnego jedynie 19,9% rolników posiadaáo wyksztaácenie o kierunku rolniczym, 29,9% posiadaáo tylko kurs rolniczy, natomiast osoby bez Īadnego przygotowania rolniczego stanowiáy odsetek równy 50,2%.
Niski poziom wyksztaácenia kierowników gospodarstw moĪe staü siĊ barierą w
poszukiwaniu rozwiązaĔ dla poprawy funkcjonowania gospodarstw oraz poszukiwaniu alternatywy poza rolnictwem.
Tabela 1. LudnoĞü wiejska w wieku 15 lat i wiĊcej wedáug aktywnoĞci ekonomicznej, poziomu wyksztaácenia i związku z gospodarstwem rolnym, tys.
Table 1. Rural population of 15 years of age and more by education level and professional activity, thousand
Wyksztaácenie Ogóáem Razem aktywni zawodowo
IV kwartaá 2001
LudnoĞü wiejska związana z gospodarstwem rolnym
Ogóáem 6328 4120
WyĪsze 157 141
ĝrednie zawodowe 986 825
ĝrednie ogólnoksztaácące 256 162
Zasadnicze zawodowe 2074 1764
Gimnazjum, podstawowe i niepeáne podstawowe 2855 1227
LudnoĞü wiejska niezwiązana z gospodarstwem rolnym (bezrolna)
Ogóáem 5120 2368
WyĪsze 236 193
ĝrednie zawodowe 848 598
ĝrednie ogólnoksztaácące 232 120
Zasadnicze zawodowe 1589 1059
Gimnazjum, podstawowe i niepeáne podstawowe 2215 398
I kwartaá 2006 (w tys.)
LudnoĞü wiejska związana z gospodarstwem rolnym
Ogóáem 5712 3610
WyĪsze 253 226
ĝrednie zawodowe i policealne 1087 893
ĝrednie ogólnoksztaácące 320 189
Zasadnicze zawodowe 1886 1519
Gimnazjum, podstawowe i niepeáne podstawowe 2166 781
LudnoĞü wiejska niezwiązana z gospodarstwem rolnym (bezrolna)
Ogóáem 6068 2828
WyĪsze 447 364
ĝrednie zawodowe i policealne 1063 706
ĝrednie ogólnoksztaácące 408 206
Zasadnicze zawodowe 1835 1160
Gimnazjum, podstawowe i niepeáne podstawowe 2315 392
ħródáo: [AktywnoĞü… 2006 i wczeĞniejsze]
Fakt marginalizowania zawodu rolnika, oraz zachowawcza postawa samych rolników w stosunku do doskonalenia zawodowego, niewielki przepáyw wiedzy i informacji dziaáa na niekorzyĞü polskiej wsi. Rosnącym wymaganiom konkurencji i zawiáych przepisów nie podoáa rolnik, który nie posiada odpowiedniej wiedzy. Tym bardziej, Īe Polscy rolnicy mają i tak pewne opóĨnienia „na samym starcie”. Jak czytamy w
„Agri Future”, w przypadku maáych i Ğrednich przedsiĊbiorstw rolniczych prawie 100% ma problemy z niĪszą wydajnoĞcią oraz sáabszym wyposaĪeniem w sprzĊt techniczny [Agri…
2005]. W prognozach Rady Ministrów, które zostaáy zawarte w „Strategii Finansów Publicznych i Rozwoju Gospodarczego” moĪna zaobserwowaü, Īe pomimo przewidywanej dalszej poprawy wyksztaácenia ludnoĞci wiejskiej, nadal utrzymywaü siĊ bĊdą duĪe róĪnice w wyksztaáceniu miĊdzy miastem i wsią (tabela 2).
Tabela 2. Prognoza wyksztaácenia ludnoĞci Polski w wieku 18-64 w latach 2010-2020, %
Table 2. The prognosis of educational level for population 18-64 years of age in years 2010-2020, % Lata
Wyksztaácenie
2000 (porównawczo) 2010 2020
WieĞ
Podstawowe 75 70 63
ĝrednie 23 27 32
WyĪsze 2 3 5
Miasto
Podstawowe 52 43 34
ĝrednie 38 44 49
WyĪsze 10 13 17
Ogóáem w Polsce
Podstawowe 57 49 40
ĝrednie 35 40 46
WyĪsze 8 11 14
ħródáo: [Strategia… 1997].
Edukacja rolników w systemie pozaszkolnym
Relatywnie niski poziom wyksztaácenia i przygotowania zawodowego rolników powinien ulegaü systematycznej poprawie, naleĪy jednak dodaü, Īe jest to proces dáugotrwaáy i wymaga zaangaĪowania szeregu instytucji. Po pierwsze rolnicy sami muszą rozumieü potrzebĊ zdobywania nowej wiedzy i informacji. W Ğrodowisku rolników brak jest szerokiej i aktywnej dziaáalnoĞci popularyzatorskiej w zakresie upowszechniania informacji o korzyĞciach wynikających z posiadania kwalifikacji zawodowych, nowej wiedzy, a takĪe moĪliwoĞciach jej uzyskania, co Ğwiadczy o wciąĪ niskich aspiracjach edukacyjnych rolników. Tym bardziej istotne staje siĊ ksztaácenie ustawiczne, które wiąĪe siĊ ze zdobywaniem wiedzy i umiejĊtnoĞci przez caáy okres Īycia. Początki oĞwiaty dorosáych siĊgają XVIII wieku, jej rozwój miaá jednak róĪny przebieg historyczny2. Definicja pojĊcia ksztaácenia ustawicznego mówi, Īe „jest to kaĪda forma uczenia siĊ,
2 Ruch oĞwiatowy XVIII wieku wyrósá z kultury nauki i rozumu. Odradzająca siĊ po upadku politycznym Rzeczypospolita, zgodnie z duchem epoki, zwróciáa siĊ ku oĞwiacie. ÓwczeĞnie podstawowym zadaniem byáa walka z analfabetyzmem. Po upadku niepodlegáej Polski zadania ksztaácenia dorosáych koncentrowaáy siĊ na celach patriotycznych i narodowowyzwoleĔczych, budziáy ĞwiadomoĞü narodową, ukierunkowane byáy na obronĊ jĊzyka polskiego, mowy ojczystej, kultury, tradycji. WspóáczeĞnie w drugiej poáowie XX wieku przed ksztaáceniem dorosáych stanĊáy nowe jakoĞciowo cele i zadania, które wiązaáy siĊ z szybkim rozwojem naukowo- technicznym [Kowalewski 2004].
podejmowana w jakimkolwiek momencie Īycia w celu wzbogacenia wiedzy, podniesienia kompetencji lub kwalifikacji zawodowych, obywatelskich lub spoáecznych” [Woáoszyn 2004]. Jak czytamy w dokumencie Recomendation on the Development of Adult Education „edukacja dorosáych oznacza kompleks zorganizowanych dziaáaĔ oĞwiatowych, formalnych lub innych, mających na celu – niezaleĪnie od treĞci, poziomu i metod – kontynuacjĊ lub uzupeánianie ksztaácenia w szkoáach, uczelniach i uniwersytetach, a takĪe naukĊ praktyczną, dziĊki czemu osoby, uznawane za dorosáe przez spoáeczeĔstwa, do których naleĪą, rozwijają swoje zdolnoĞci, wzbogacają wiedzĊ, doskonalą swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego ksztaácenia osobowoĞci oraz uczestnictwa w zrównowaĪonym i niezaleĪnym rozwoju spoáecznym, ekonomicznym i kulturalnym” [za:
Kowalewski 2004, s. 165]. Rozwój czáowieka nie koĔczy siĊ bowiem wraz z ukoĔczeniem nauki na okreĞlonym poziomie, powinien trwaü z taką samą intensywnoĞcią przez caáe Īycie i wiązaü siĊ z samodzielną pracą nad sobą w zdobywaniu i pogáĊbianiu wiedzy.
Warunkiem skutecznoĞci ksztaácenia ustawicznego i samoksztaácenia jest dobrowolnoĞü podejmowania dziaáaĔ, Ğwiadomie zamierzony cel, wytrwaáoĞü i zaradnoĞü w dziaáaniu oraz co jest bardzo waĪne, zdolnoĞü do krytycznej samokontroli. PodkreĞliü naleĪy, Īe koncepcja uczenia siĊ przez caáe Īycie obejmuje rozwój indywidualny i rozwój cech spoáecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach, w systemie formalnym i nieformalnym, w szkoáach, placówkach ksztaácenia zawodowego, uczelniach, placówkach ksztaácenia dorosáych, oraz w ramach ksztaácenia incydentalnego, a wiĊc w domu, w pracy i w spoáecznoĞci [Strategia… 1999].
W Polsce podejmowanie ksztaácenia pozaszkolnego nie jest zbyt powszechną formą poszerzania wiedzy. Osoby dorosáe po ukoĔczeniu ksztaácenia formalnego bardzo rzadko doksztaácają siĊ (tabela 3). Liczba osób doksztaácających siĊ Ğredniorocznie w Polsce w latach 2000-2002 wynosiáa od 1,2 do 1,5 miliona, czyli od 8% do 10% pracujących w gospodarce (w innych krajach UE 20% pracujących). Szacunkowo kaĪdy zatrudniony poĞwiĊcaá na szkolenia w formach zorganizowanych Ğrednio okoáo 2 godziny rocznie, podczas gdy w pozostaáych krajach Europy okoáo 59-70 godzin rocznie [Strategia… 1999].
Szczególnie na obszarach wiejskich dąĪenie do poprawy wyksztaácenia nie jest zagadnieniem zbyt powszechnym, moĪna dodaü jednak, Īe na przestrzeni ostatnich lat wystĊpuje pod tym wzglĊdem nieznaczna poprawa.
Podejmowanie edukacji szkolnej i pozaszkolnej uzaleĪnione jest w duĪym stopniu od juĪ posiadanego wyksztaácenia. Osoby lepiej wyksztaácone chĊtniej podejmują wysiáek dalszego doskonalenia od osób na niĪszym poziomie intelektualnym MoĪna zatem mówiü o pewnej zmianie mentalnoĞci i rozumieniu potrzeby doskonalenia. Edukacja wpáywa na rozwój osobowoĞci, uczy absorbowania i interpretowania informacji oraz motywuje do dalszego ksztaácenia. Ciągáe i systematyczne ksztaácenie jest istotnym czynnikiem wzrostu wydajnoĞci pracy oraz wpáywa na inne aspekty Īycia ludzkiego, na zdrowotnoĞü i dáugoĞü Īycia jednostek, a takĪe determinuje ogólny dobrobyt ludzi.
W Polsce nadal na niskim poziomie pozostaje liczba osób z wyksztaáceniem podyplomowym, choü relatywnie ulega poprawie (znaczna czĊĞü ludzi uzupeánia wyksztaácenie wyĪsze lub podyplomowe w trakcie pracy). WiĊkszoĞü osób podejmujących te formy ksztaácenia to máodzi pracownicy, tendencje wedáug grup wiekowych przedstawiaáy siĊ nastĊpująco (2003 rok): 25-29 lat z wyksztaáceniem podyplomowym 10%, 30-34 lata 35%, 55-59 lat 2,5%.
Ogromną barierą jest natomiast brak wiedzy i nieumiejĊtnoĞü posáugiwania siĊ komputerem, poszukiwania wáaĞciwych informacji w Internecie. Ograniczony dostĊp do
szkoleĔ i moĪliwoĞci pogáĊbiania wiedzy w wielu przypadkach i doĞü czĊsto powoduje niechĊü ludzi do pozyskiwania dodatkowej wiedzy i zachowawczą postawĊ w stosunku do zmian. Przejawia siĊ ona niechĊcią i nieumiejĊtnoĞcią korzystania z nowych informacji, nie reagowaniem na preferencje klientów, bądĨ teĪ reakcją z opóĨnieniem.
Tabela 3. Osoby w wieku 15-64 lata, które w ostatnich 4-ech tygodniach uczestniczyáy w formach ksztaácenia pozaszkolnego, tys.
Table 3. Persons aged 15-64 who participated in the non-school forms education within the last 4 weeks, thousand Miejsce
zamieszkania Ogóáem W tym kursy podjĊte z
wáasnej inicjatywy Samoksztaácen ie IV kwartaá 2003
Ogóáem 407 152 33
Miasto 320 125 26
WieĞ 87 29 8
I kwartaá 2004
Ogóáem 759 388 45
Miasto 549 262 32
WieĞ 210 125 12
II kwartaá 2005
Ogóáem 519 258 28
Miasto 419 211 25
WieĞ 100 47 3
I kwartaá 2006
Ogóáem 601 291 46
Miasto 492 239 41
WieĞ 109 52 5
ħródáo: [AktywnoĞü… 2006 i wczeĞniejsze]
MoĪliwoĞci ksztaácenia ludnoĞci z obszarów wiejskich
Istnieje wiele moĪliwoĞci doskonalenia zawodowego przez dorosáych. Wedáug Kowalewskiego [2004] moĪna wyróĪniü kilka typów ksztaácenia dorosáych, mianowicie:
− uczenie systematyczne, wyraĪa siĊ systematycznym uczestniczeniem w zajĊciach, duĪą czĊstotliwoĞcią spotkaĔ oraz nauką wáasną w domu,
− systematyczne, krótkotrwaáe uczenie, najczĊĞciej za poĞrednictwem kursów,
− powszechne i zwarte tematycznie cykle wykáadów urządzane przez szkoáy wyĪsze, związki zawodowe, instytucje kultury, stowarzyszenia edukacyjne,
− sporadyczne uczestnictwo w odczytach, wykáadach, spotkaniach z profesjonalistami,
− uczenie przez poradnictwo, szczególnie indywidualne,
− edukacja poĞrednia, polega na uczeniu siĊ inicjowanym przez radio, TV,
− uczenie siĊ przez dziaáanie, polega na codziennym wykonywaniu czynnoĞci produkcyjnych, handlowych, administracyjnych, w toku których ludzie doroĞli ksztaátują swoje umiejĊtnoĞci praktyczne.
Obecnie wĞród oferowanych form ksztaácenia pozaszkolnego wyróĪniü moĪna wieczorowe i zaoczne studia podyplomowe, kursy kwalifikacyjne, samoksztaácenie kierowane oraz staĪe zawodowe i specjalistyczne [Witosáaw 2005]. Szkoáy wyĪsze prowadzą ksztaácenie na poziomie wyĪszym, natomiast doksztaácanie w systemie studiów podyplomowych upowaĪnione szkoáy i instytuty badawczo-rozwojowe. Kursy kwalifikacyjne prowadzone są przez placówki szkolne i inne podmioty gospodarcze posiadające do tego stosowne upowaĪnienia wydane przez resort edukacji. WaĪną rolĊ w edukacji ludnoĞci obszarów wiejskich speániają centra ksztaácenia ustawicznego (CKU) oraz centra ksztaácenia praktycznego (CKP), a takĪe niektóre szkoáy ponadgimnazjalne, które mają uprawnienia do prowadzenia kursów kwalifikacyjnych w zawodzie rolnika wykwalifikowanego i mistrza rolnika, mistrza hodowcy i mistrza pszczelarza. Przy placówkach szkolnych funkcjonują komisje egzaminacyjne do prowadzenia egzaminów eksternistycznych na poziomie technika, szkoáy zawodowej oraz wykwalifikowanego rolnika lub robotnika rolnego. àącznie w kraju bardzo niewiele, bo okoáo 22 placówek szkolnych posiada uprawnienia do prowadzenia kursów kwalifikacyjnych i nadawania uprawnieĔ rolniczych dorosáym, najwiĊcej z nich w województwie mazowieckim [Witosáaw 2005].
Usáugi edukacyjne dla rolników Ğwiadczą równieĪ w szerokiej skali Związki Rolników, Kóáek i Organizacji Rolniczych, szkoáy, fundacje, stowarzyszenia, instytuty itp.
Najpopularniejszymi jednostkami Ğwiadczącymi tego rodzaju usáugi są oĞrodki doradztwa rolniczego. Zajmują siĊ one miedzy innymi prowadzeniem róĪnego rodzaju dziaáalnoĞci edukacyjnej skierowanej do rolników, do których zaliczyü moĪna: szkolenia stacjonarne, szkolenia wyjazdowe, pokazy, lustracje-demonstracje, kursy, konkursy, olimpiady, wystawy, seminaria itp. Są poza tym najbardziej znane w Ğrodowisku wiejskim. Jednostki doradztwa rolniczego zatrudniają specjalistów-doradców róĪnych specjalnoĞci zawodowych, dysponują czĊsto dobrze wyposaĪoną bazą dydaktyczną. Ogáoszenia o harmonogramie kursów, szkoleĔ, seminariów są ogólnie dostĊpne na stronach internetowych placówek, bądĨ w innych Ĩródáach przekazu jak gazetki lokalne, informacja u soátysa, ogáoszenia na tablicach ogáoszeĔ itp. Oferty szkoleniowe tych jednostek są, a przede wszystkim powinny byü, dostosowywane do realnych potrzeb edukacyjnych mieszkaĔców obszarów wiejskich. Organizacje doradcze, szczególnie po roku 2004 wdraĪają alternatywne podejĞcia w dziaáalnoĞci doradczej w stosunku do tradycyjnych modeli dziaáania, mianowicie badają potrzeby rolników oraz coraz czĊĞciej starają siĊ wáączaü rolników w proces rozwiązywania problemów. Szkolenia dla rolników są w wiĊkszoĞci bezpáatne, natomiast specjalistyczne kursy są odpáatne. Z roku na rok zwiĊksza siĊ równieĪ liczba organizowanych szkoleĔ przez ODR-y. W samym województwie mazowieckim liczba kursów Ğredniorocznie w latach 1995-2006, ale równieĪ liczba uczestników szkoleĔ zwiĊkszyáa siĊ prawie dziesiĊciokrotnie (tabela 4). Jednak jednostki te nie uzyskaáy uprawnieĔ do przeprowadzania egzaminów paĔstwowych dla osób ubiegających siĊ o uzyskanie kwalifikacji rolniczych na poziomie wykwalifikowanego rolnika i zawodów pokrewnych, a takĪe na poziomie szkoáy zawodowej w zawodach rolniczych. Brak równieĪ Ğrodków finansowych na dofinansowanie ksztaácenia ustawicznego dorosáych.
W ostatnich latach wzrosáy fundusze na wspieranie kapitaáu ludzkiego na obszarach wiejskich, są one w duĪej mierze zasilane z UE. NaleĪy wspomnieü o planie finansowym w
ramach jednego z programów, mianowicie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006, który skierowany byá na rozwój lokalny i regionalny w województwach. Przeznaczony byá on na finansowanie róĪnorodnych priorytetów, w tym na wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach. Celem tego priorytetu byáo stworzenie warunków dla rozwoju zasobów ludzkich na poziomie lokalnym i regionalnym poprzez wzrost poziomu wyksztaácenia, podniesienia umiejĊtnoĞci zawodowych, nabywanie nowych kwalifikacji zawodowych zgodnych z wymaganiami rynku, promocje przedsiĊbiorczoĞci i innowacji. W ramach priorytetu moĪna równieĪ wskazaü na gáówne zadania do speánienia:
− dąĪenie do zwiĊkszenia poziomu wiedzy i kwalifikacji zawodowych mieszkaĔców obszarów wiejskich i obszarów restrukturyzacji przemysáów,
− zmianĊ kwalifikacji zawodowych dla osób odchodzących z rolnictwa,
− umoĪliwienie nauki w szkoáach ponadgimnazjalnych oraz uczelniach wyĪszych dla máodzieĪy z obszarów wiejskich,
− promowanie przedsiĊbiorczoĞci.
W ramach drugiego priorytetu przewidziano szeĞü dziaáaĔ [RosiĔska 2005]:
− rozwój umiejĊtnoĞci powiązanych z potrzebami regionalnego rynku pracy i moĪliwoĞci ksztaácenia ustawicznego w regionie,
− wyrównywanie szans edukacyjnych poprzez programy stypendialne,
− reorganizacjĊ zawodową osób odchodzących z rolnictwa,
− reorganizacjĊ zawodową osób zagroĪonych procesami restrukturyzacyjnymi,
− promocjĊ przedsiĊbiorczoĞci,
− regionalne strategie innowacyjne i transfer wiedzy.
RównieĪ w ramach Narodowej Strategii SpójnoĞci powstaá Program Operacyjny Kapitaá Ludzki (PO KL) na lata 2007-2013, który zakáada realizacjĊ 6 celów horyzontalnych. MiĊdzy innymi znajduje siĊ tam cel 2 dotyczący wzrostu zatrudnienia poprzez rozwój kapitaáu ludzkiego i spoáecznego, cel 5 dotyczący wzrostu konkurencyjnoĞci polskich regionów i przeciwdziaáanie ich marginalizacji spoáecznej, gospodarczej i przestrzennej i cel 6 dotyczący rozwoju obszarów wiejskich. Program Operacyjny Kapitaá Ludzki wpisuje siĊ w cel gáówny NSS 2007-2013 realizując drugi cel horyzontalny, tj. wzrost zatrudnienia poprzez rozwój kapitaáu ludzkiego i spoáecznego.
Program Operacyjny Kapitaá Ludzki realizuje ten cel za poĞrednictwem gáównego celu programu, który zostaá sformuáowany jako „wzrost poziomu zatrudnienia i spójnoĞci”.
Zmieniające siĊ warunki spoáeczno-gospodarcze skutkują potrzebą przygotowywania ludzi do radzenia sobie z nowymi wyzwaniami. WyĪej wymienione placówki i programy przez nie realizowane powinny juĪ niedáugo dawaü efekty, z uwagi na to, Īe wszystkie dziaáania edukacyjne cieszą siĊ coraz wiĊkszym zainteresowaniem rolników. Instytucje pomocowe, które zajmują siĊ poprawą zasobów ludzkich, mają równieĪ duĪo do zrobienia w zakresie wymienionych zaleceĔ i postanowieĔ. Aby osiągaü zamierzone cele konieczna jest wola i ochota zarówno ze strony osób powoáanych do wykonywania tych zadaĔ jak i samych odbiorców wiedzy, czyli rolników. Istnieją jednak bariery wykorzystania moĪliwoĞci edukacyjnych, a przez to rozwoju GOW, które przede wszystkim wypáywają z utrzymującego siĊ wciąĪ niskiego poziomu kapitaáu ludzkiego, gáównie wyksztaácenia i aktywnoĞci mieszkaĔców obszarów wiejskich. Potrzeba zatem odnalezienia wáaĞciwego sposobu postĊpowania, aby wytworzyü pozytywną motywacjĊ i stwarzaü rolnikom dogodne warunki oraz moĪliwoĞci pogáĊbiania wiedzy i zdobywania umiejĊtnoĞci praktycznych.
Tabela 4. Zestawienie form szkoleniowych wykonanych w Mazowieckim OĞrodku Doradztwa Rolniczego w Warszawie
Table 4. Training courses lead by MODR (Mazovian Extension Service Centre) Warsaw
Metody doradcze Planowano Liczba
szkoleĔ Liczba uczestników rok 1995
seminaria gminne 65 82 2085
szkolenia wiejskie 104 108 1803
pokazy 122 131 1160
wyjazdy szkoleniowe 18 18 430
seminaria wojewódzkie 12 16 834
kursy „kwalifikowany rolnik” 1 1
olimpiady 1 217
wycieczki 11 18 430
wystawy 2 14 -
ulotki 22 27 -
razem wszystkie dziaáania 416 6 960
rok 2006
szkolenia z zakresu agrobiznesu 336 318 4581
szkolenia z zakresu technologii produkcji rolniczej
98 1010 21412
szkolenia z zakresu rozwoju obszarów wiejskich
346 337 8090
szkolenia z zakresu gospodarstwa wiejskiego i agroturystyki
225 214 3080
szkolenia z zakresu ekologii 344 392 6714
inne szkolenia 84 89 3077
razem szkolenia 2 322 2 360 46 954
pokazy 748 728 6363
szkolenia wyjazdowe 339 368 7241
kursy 173 335 9172
konkursy 120 101 2322
olimpiady 9 72 1993
wystawy 104 102 -
kiermasze 5 12 -
razem wszystkie dziaáania 3 890 4 078 74 045
ħródáo: sprawozdania za lata 1995 i 2006, przygotowane przez zespóá Mazowieckiego OĞrodka Doradztwa Rolniczego w Warszawie.
Podsumowanie
1. Rosnącej konkurencji w strukturach Unii Europejskiej nie sprosta sáabo wyksztaácony rolnik, który nie posiada aktualnej wiedzy zawodowej i informacji oraz wolno reaguje na zmiany i innowacje.
2. Rolnicy muszą rozumieü sens istnienia pomocy finansowej, tj. przyjmowaü ją jako Ğrodek umoĪliwiający rozwój gospodarstwa a nie jako cel.
3. SáuĪby doradcze, ale równieĪ szkoáy rolnicze, oprócz organizowania szkoleĔ i przekazywania wiedzy powinny skupiü siĊ na ciągáych dziaáaniach motywujących rolników i ich rodziny do pogáĊbiania wiedzy. Rolnicy powinni byü objĊci kompleksowymi dziaáaniami oĞwiatowymi dotąd, dopóki prowadzą gospodarstwo rolne.
4. Szkoáy rolnicze powinny modyfikowaü swoją ofertĊ edukacyjną, lecz nie rezygnowaü z ksztaácenia w kierunkach rolniczych, wrĊcz przeciwnie zachĊcaü máodych ludzi do rozwoju w tym zakresie i pozostawania na wsi przez wskazywanie na ogromne znaczenie sektora rolniczego w gospodarce.
5. Máodzi ludzie charakteryzujący siĊ wysokim poziomem wyksztaácenia i umiejĊtnoĞci są ogromną szansą na inicjowanie zmian na obszarach wiejskich.
6. Rozwój rolnictwa polskiego i gospodarki opartej na wiedzy naleĪy rozpocząü od przygotowania ĞwiadomoĞci spoáecznej, zmiany nastawienia rolników do nauki (osiągniĊü naukowych) i edukacji w ogóle. JeĞli osiągniĊte bĊdą te cele moĪliwe bĊdzie wykorzystanie technik spoáeczeĔstwa informacyjnego do stopniowego unowoczeĞniania tradycyjnego rolnictwa. Brak zmian w podejĞciu do ustawicznego uzupeániania wiedzy powodowaü bĊdzie pogáĊbianie siĊ luki edukacyjnej i zastój w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, co w konsekwencji moĪe spowodowaü jeszcze sáabszą pozycjĊ rolników w konkurowaniu na globalnym rynku
Literatura
Agri Future for European Business Farmers. [2005].
AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski. [2006]. GUS, Warszawa.
Fedyszak-Radziejowska B. [2005]: WewnĊtrzne i zewnĊtrzne czynniki zmian na polskiej wsi. [W:]
Uwarunkowania i kierunki przemian spoáeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich. A. Rosner (red.).
IRWiR PAN, Warszawa.
Frenkiel J. [2003]: LudnoĞü, zatrudnienie i bezrobocie na wsi. IRWiR PAN, Warszawa.
Golinowska S. [1999]: DostĊp do edukacji. Polityka Spoáeczna 3.
Kowalewski T. [2004]: Ksztaácenie dorosáych w dobie zmian rynkowych. [W:] Czáowiek a rynek. Tom II. Prace Wydziaáu Nauk Spoáecznych KUL 92.
Ministerstwo Rolnictwa. [2006]. www.minrol.gov.pl
RosiĔska J. [2005]: Wsparcie rozwoju zasobów ludzkich na obszarach wiejskich w ramach zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego. [W:] Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. M. KáodziĔski i W. Dzun (red.). IRWiR PAN, Warszawa.
Sprawozdania za lata 1995 i 2006, przygotowane przez zespóá Mazowieckiego OĞrodka Doradztwa Rolniczego w Warszawa.
Strategia Finansów Publicznych i Rozwoju Gospodarczego. [1999]. Rada Ministrów, Warszawa.
Szemberg A. [1996]: Rolnictwo cháopskie w Ğwietle wyników Spisu Rolnego 1994. cz. I. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej s. 10.
Wierzboáowski J. [2006]: SpoáeczeĔstwo informacyjne a integracja Polski w ramach Unii Europejskiej.
Ekonomista 1.
Witosáaw K. [2005]: Stan i kierunki ksztaácenia rolniczego oraz doskonalenia zawodowego w Polsce po reformie systemu edukacji. [W:] Zarządzanie wiedzą w agrobiznesie w warunkach polskiego czáonkostwa w Unii Europejskiej. M. Adamowicz (red.). Wyd. SGGW, Warszawa.
Woáoszyn J. [2004]: Wiedza istotnym zasobem w rolnictwie. Problemy rolnictwa Ğwiatowego t. XII.