Mit niestrzeżonej granicy we współczesnej Kanadzie

G

Marcin GABRYŚ Uniwersytet Jagielloński

MIT NIESTRZEZONEJ GRANICY WE WSPÓŁCZESNEJ KANADZIE

This paper focuses on some selected aspects connected with development of a myth of the world's longest undefended border in the contemporary Canada. lt is concentrated on the changing attitudes in Canadian society towards creation of a common external boundary for the North America. The paper shows how the cur rent problems of security and terrorism revive Canada's oldest existential problem: keeping itself separate from the United States. lt also covers the ways Canadians and Americans are beginning to redefine the very meaning of the border.

ft is ph ysicall y invisible, geographically illogical, militarily indefensible, and emotionally inescapable .

(Hugh Keenleyside, 1929) ranice między Kanadą a Stanami Zjednoczonymi Ameryki rozciągają się od Atlantyku na wschodzie do Pacyfiku na zachodzie oraz od cieśniny Dixon En trance na południu do Oceanu Arktycznego na północy. Granice oddzielają osiem kanadyjskich prowincji i terytoriów od trzynastu amerykańskich stanów. Obejmują nie mal wszystkie strefy klim atyczne Kanady. Linia graniczna jest ogromnie zróżn icowana pod względem topograficznym, przebiega wzdłuż równoleżników i południków, dzia łów wodnych, gór, rzek i jezior, tworząc najdłuższą na świecie lądową granicę między dwoma państwami, która liczy 8891 kilometrów i często bywa określana jako „49. rów noleżnik", choć w rzeczywistości taki przebieg ma jedynie jedna czwarta jej długości^1•

A. McEwen, The Value of International Boundary Commissions: The Canadian /American Experience, http ://www.uca lg ary.c a/- amcewe n/ibc.pd f, (IO III 2005), s. l.

1(3)/2005 Mtr NIESTRZEŻONEJ GRANICY... 129

Wysiłek włożony w przeszłości w uregulowanie sporów terytorialnych z USA oraz obawy narosłe w Kanadzie wokół zagrożenia granic są do dziś pamiętane w społeczeń stwie kanadyjskim. Zagadnienie dotyczące granic stało się szczególnie widoczne po wydarzeniach z 11 września 2001 r.: po atakach terrorystycznych oba kraje przykładają ogromną wagę do bezpieczeństwa, wskutek czego powstał pomysł utworzenia wspólnej granicy zewnętrznej, tzw. Obwodnicy Północnoamerykańskiej (North American Perimeter). Ta propozycja prezydenta George'a W. Busha po raz kolejny przypomniała Kanadyjczykom o znaczeniu kwestii granicznych z południowym sąsiadem.

Granica kanadyjsko-amerykańska jest obecnie stabilna, tak w sensie geograficz nym, jak i politycznym. Wrażenie to potęguje ogromna transgraniczna wymiana han dlowa, której wartość jest szacowana na około miliard USD dziennie.

Współczesny obraz zaciera problemy z przeszłości. Niezorientowany obserwator, zbliżając się do granicy, zobaczy tylko sześciometrowy pas pozbawiony wysokiej roślinności, pozwa lający na łatwą lokalizację z powietrza, oraz betonowe słupy graniczne, rozmiesz czone w takiej odległości, by z każdego z nich dało się dojrzeć następny. Tymczasem granica kanadyjsko-amerykańska ma również postać niematerialną. Jest częścią mitu o wyjątkowych stosunkach między dwoma wielkimi państwami w Ameryce Północ nej. Opinia, że jest to - jak napisał kanadyjski historyk Charles Perry Stacey w książce The Undefended Border. The Myth and the Reality2 - najdłuższa „niestrzeżona gra nica" na świecie, stała się ulubionym sloganem używanym przez polityków po obu jej stronach. Ten skrót myślowy mocno zakorzenił się również w świadomości zwy kłych obywateli sąsiadujących ze sobą krajów. Często przytaczana jest słynna fraza premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla wypowiedziana 20 kwietnia 1939 r. w Canada Club w Londynie: Ta długa granica przebiegająca od Oceanu Atlantyckiego do Pacyfiku, strzeżona jedynie dzięki wzajemnemu jej poszanowaniu oraz honorowym zobowiązaniom, jest przykładem dla każdego kraju i wzorem dla świata na przyszłość (przekł. M.G.)3. Ze zdania tego można wnioskować, że taki stan rzeczy jest głęboko zakorzeniony w przeszłości. Jest to jednak nieporozumienie. Cytowany już Stacey słusznie zauważył, że stosunki kanadyjsko-amerykańskie rozwijały się powoli i bo leśnie z zupełnie innego stanu rzeczy⁴ i to czyni je interesującymi i znaczącymi dla dzi siejszego świata.

ZNACZENIE GRANICY

W ostatniej dekadzie XX w. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych tradycyjne i histo ryczne pojęcie granicy straciło jednak na znaczeniu. Dzięki rewolucji informacyjnej,

C. P. Stacey, The Undefended Border. The Myth and the Reality, Canadian Historical Association, Ottawa 1996, s. 3.

M. Kergin, The Canada-U.S. Border, ,,Vital Speeches of the Day" 2001, vol. 67, issue 17, s. 518, http://

search.epnet.com/direct.asp?an== 5 l 24870&db==aph&loginpage==Login.asp&site ==ehost, (28 Il 2005).

C. P. Stacey, The Undefended Border... , s. 3.

powstaniu wielonarodowych przedsiębiorstw i ogromnemu rozwojowi wzajemnych zależności obywatele obu państw są w stanie z łatwością przekraczać barierę, jaką jeszcze do niedawna stanowiła granica. Nie ma ona dla nich znaczenia, jest niedo strzegalna. Z tego względu konieczne jest odróżnienie historycznego i współczesnego znaczenia tej granicy.

W przeszłości Kanadyjczycy postrzegali Stany Zjednoczone jako zagrożenie czysto militarne. Stan taki utrzymywał się od wybuchu amerykańskiej wojny o nie podległość. Najbardziej znanym dowodem na poparcie tych obaw była inwazja Ame rykanów na Quebec w 1775 r. Utrzymanie niezależności od potężnego sąsiada z po łudnia stało się od tej pory najistotniejszą kwestią dla ludności zamieszkującej tereny dzisiejszej Kanady. Wojna lat 1812-1814, a w latach 60. XIX w. wyprawy przygra niczne imigrantów irlandzkich mieszkających w USA były czynnikami, które wpły nęły na utworzenie Dominium Kanady, jako Że integracja kolonii pozwalała na łat wiejszą obronę ich terytorium. Strach przed amerykańską inwazją występował w spo łeczeństwie kanadyjskim aż do początków XX w.

W drugiej połowie poprzedniego wieku pojęcie granicy z USA ewoluowało jednak w Kanadzie, stając się czymś więcej niż barierą złożoną z cegieł i cementu.

Było utożsamiane bardziej z kanadyjską zależnością od amerykańskiej kultury i gos podarki. Znany dziennikarz kanadyjski Paul C. Newman pisał w tygodniku „Mac lean's": Utrzymanie skutecznej granicy pozostaje czymśniezbędnym dla przetrwania Kanady. Jest ona symboliczną barierą, która stworzyła nasJako naród, oddzielając nas od podobnego, ale przecież nie takiego samego narodu amerykańskiego (przekł.

M.G.)5. Po II wojnie światowej premierzy Kanady próbowali wzmocnić kulturalną i gospo darczą niezależność kraju. Przykładem takiego sposobu myślenia mogły być rządy Johna Diefenbakera. Zostając premierem w 1957 r., postanowił on zmniejszyć uza leżnienie kanadyjskiego handlu od USA poprzez rozwój eksportu do Wielkiej Bry tanii. Podobne cele przyświecały Pierre'owi E. Trudeau, który wprowadził w życie przepisy zwiększające udział firm kanadyjskich w sektorze paliwowym (National Energy Program) oraz zacieśniające kontrolę inwestycji zagranicznych (Foreign In vestment Review Agency).

Nie udało się jednak całkowicie spełnić założeń obu programów, a postępująca od lat 80. XX w. globalizacja dodatkowo wzmocniła współzależność Kanady i USA. W 1984 r., wraz z dojściem do władzy Briana Mulroneya, priorytetem stało się od tworzenie dobrych stosunków z południowym sąsiadem. Premier pozbawił National Energy Program najważniejszych z punktu widzenia poprzednika funkcji, a Foreign Investment Review Agency została przemianowana na agencję wspierania inwestycji w Kanadzie (Investment Canada). Odtąd jej głównym celem stało się przyciąganie zagranicznego kapitału. W wyniku tych działań i w obawie przed procesami inte gracyjnymi w Europie, Kanada i USA podpisały w 1988 r. układ o wolnym handlu (Free Trade Agreement), który został następnie poszerzony o Meksyk i zmienił nazwę w 1992 r. na NAFTA (North American Free Trade Area).

Granice w wymia-

P. C. Newman, The Defining Border, ,,Maclean's" 2001, 31 XII, vol. 114, issue 53, s. 55.

1(3)/2005 MIT NIESTRZEŻONEJ GRANICY... 131

rze ekonomicznym przestały w Ameryce Północnej właściwie istnieć, na początku XXI w. ciągle symbolizując różnice kulturowe, choć sami Kanadyjczycy zaczynają się zmieniać. Znany pisarz kanadyjski Douglas Coupland w książce Souvenir of Canada napisał[...] w latach 90. XX wieku Kanada nagle stała się inna niż Stany Zjednoczone[. .. ]. Dziwnym trafem ten proces różnicowania ma miejsce wtedy, kiedy teoretycznie nie powinien się wydarzyć: nasz kraj jest wykupywany na skutek umów o wolnym handlu, a dodatkowo jest zalewany z każdej możliwej strony przez amerykań skie media (przekł. M.G.)6. Tom.in. dzięki takiej zmianie Kanadyjczycy mogą obec nie rozmawiać o zniesieniu granicy i rozpoczynać kolejną debatę o przyszłości pojęcia suwerenności Kanady. Debatę te zintensyfikowało połączenie trzech czynników:

1) przyspieszona integracja obu gospodarek, 2) wydarzenia 11 września 2001 r. i ich skutki,

3) idea utworzenia wspólnej kanadyjsko-amerykańskiej zewnętrznej granicy.

Najistotniejsze pytanie w tej dyskusji dotyczy jednak problemu, czy władze Ka- nady powinny nadal bronić narodowej tożsamości jak zza murów oblężonej twierdzy, czy też podążać za wzorami Unii Europejskiej, otworzyć granice i sprawdzić, czy dzięki temu kultura Kraju Klonowego Liścia ulegnie wzbogaceniu.

HISTORIA GRANICY MIĘD2Y USAA KANADĄ

Rozwiązanie wszystkich kanadyjsko-amerykańskich sporów granicznych zajęło niemal 150 lat i wiązało się z koniecznością zawarcia, pomiędzy rokiem 1783 a 1925, ponad dwudziestu traktatów i porozumień międ zynarodowych^{7 •} Oba kraje były kilkakrotnie na skraju wojny w związku ze sporami terytorialnymi. Dopiero na początku XX w. rozwiązano ostatecznie większość nieporozumień. Od tego czasu granica między USA i Kanadą nie stanowi linii obronnej i jest jedną z najstarszych na świecie o niezmienionym przebiegu. Dla zrozumienia znaczenia przykładanego do tego zagadnienia przez Kanadyjczyków niezbędne jest zaprezentowanie krótkiej historii wzajemnych sporów i konfliktów.

Bunt trzynastu kolonii i powstanie w roku 1783 Stanów Zjednoczonych Ameryki zapoczątkowało wyznaczenie granicy, która dotyczyła wielu sfer. Przede wszystkim po raz pierwszy zostało zakreślone terytorium, które obecnie zajmuje niepodległa Kanada. Wraz z narodzinami USA powstał również problem związany z zasięgiem politycznych i kulturalnych wpływów tego nowego państwa. Był to też pierwszy krok w kierunku ustanowienia odrębnej tożsamości kanadyjskiej. Kwestie graniczne oraz kłopoty z nimi związane stały się od tej chwili jednym z podstawowych składników specyficznych stosunków łączących Kanadyjczyków z Amerykanami. Często okre ślano je jako „miłość-nienawiść" (love-hate). Granica wśród mieszkańców Brytyjskiej Ameryki Północnej urosła do rangi symbolu, a oddzielenie się od potężnego sąsiada

D. Coupland, Souvenir of Canada, Douglas & Mclntyre, Vancouver-Toronto 2002, s. 114.

C. P. Stacey, The Undefended Border... , s. 3.

z południa stało się dla nich, podobnie jak później dla mieszkańców Dominium Ka nady, problemem centralnym i najważniejszym. Nieco później ta polityczna bariera przekształciła się w symboliczną i psychologiczną, oddzielając ludność z północnej części kontynentu od Amerykanów.

Rok 1783 stanowił, choć nic tego nie zapowiadało, początek wielkiej epopei wy znaczania granicy. Nieprecyzyjne zapisy traktatu paryskiego były źródłem długotrwa łych konfliktów między USA, Wielką Brytanią i jej koloniami w Ameryce Północnej. Granice zakreślone w Paryżu były przez 59 lat punktem zapalnym w stosunkach trójstronnych. Między Oceanem Atlantyckim a Jeziorem Leśnym nie było kilometra granic, który nie byłby w tym okresie badany i mierzony. Od lat 90. XVIII w., uży wając różnych sposobów: poczynając od negocjacji, poprzez komisje aż do arbitrażu, starano się uregulować spory terytorialne. John W. Davis, omawiając konflikty gra niczne wyrosłe z traktatu paryskiego, zauważył: Jesli historia granicy [kanadyjsko

-amerykańskiej - przyp. M.G.] przynosijakąślekcję, to powinna ostrzec negocjatorów, aby zawsze byli podejrzliwi w stosunku do granic opartych na niewystarczających pomiarach (przekł. M.G.)8 •

Kosztowne procedury rozpoczęły się w 1794 r., gdy Amerykanie i Brytyjczycy powołali wspólną komisję. Miała ona rozstrzygnąć przebieg odcinka granicy na pół nocnym wschodzie USA, włącznie ze źródłami rzeki St. Croix wymienionej w trak tacie (dzisiaj jest to część granicy między stanem Maine a prowincją Nowy Brun szwik)9. Do roku 1798 komisarzom udało się osiągnąć porozumienie w tej kwestii.

Było to jednak jedynie małe zwycięstwo.

Przebieg następnego odcinka granicy nie został uzgodniony aż do 1842 r. W tym okresie granice były zagrożone w czasie wojny 1812-1814. Traktat gandawski, który zakończył konflikt, nie rozwiązał sporów granicznych. W związku z tym ponownie powołano komisje, które miały dokonać pomiarów i doprowadzić do wytyczenia gra nicy w terenie. W przypadku braku kompromisu, decyzja miała zostać oddana do ar bitrażu 10. W istocie tak się stało w 1828 r. Wybrany na arbitra król Holandii podjął w 1831 r. decyzję przyznającą większość spornego terenu USA. Nie oparł on swego werdyktu na dokumentach przedstawionych przez zainteresowane strony, gdyż uznał je za niewystarczające. W zamian zaproponował przyjęcie rozwiązania kompromiso wego. Decyzji tej nie zaakceptowały jednak amerykańskie stany Maine i Massa chusetts twierdząc, że narusza ona warunki arbitrażu1 1 • Senat USA przychylił się do tej opinii, wskutek czego w następnej dekadzie oba kraje stały na krawędzi wojny.

Cyt. za: S. Whittemore Boggs, International Boundaries: A Study of Boundary Functions and Problems, Columbia University Press, New York 1940, s. 43.

The Paris Peace Treaty of 1783, The University of Oklahoma Law Center, http://www.law.ou.edu/

hist/paris.html, (14 I 2005).

10 Treaty of Ghent 1814, The Avalon Project at Yale Law School, http://www.yale.edu/ lawweb/avalon/

diplomacy/britian/ghent.htm, (5 I 2005).

11 J. W. Davis, The Unguarded Boundary, ,,Geographical Review" 1922, vol. 12, issue 4, s. 592,

http://links.jstor.org/sici?siei= 0016 7428%28192210%2912%3A4%3C585%3ATUB%3E2.0.C0%3B2 O, (IO Il 2005).

1(3)/2005 MIT NIESTRZEŻONEJ GRANICY••• 133

Zbrojne wyprawy Amerykanów na północ w okresie Powstania Mackenzie- Papineau (1837-1838) i wydarzenia w dolinie Aroostook (1839) są najbardziej znanymi przy kładami narastającego napięcia amerykańsko-brytyjskiego w pierwszej połowie XIX w. Tylko dzięki wyjątkowemu splotowi okoliczności udało się uniknąć wza jemnego rozlewu krwi. Stało się tak dzięki temu, że w 1842 r. rządy we wszystkich trzech zainteresowanych krajach przejęli politycy zdecydowani zawrzeć kompromis. Jeszcze w tym samym roku amerykański sekretarz stanu Daniel Webster i brytyjski wysłannik lord Ashburton podpisali traktat, który zakończył konflikty na wschodzie kontynentu.

W 1818 r. oba państwa podpisały konwencję, która ustaliła przebieg dalszych odcinków granicy od Jeziora Leśnego na zachód aż do Gór Skalistych wzdłuż 49. równoleżnika. Za historykiem Johnem W. Davisem można powtórzyć, Że wybór 49. równoleżnika nie wywołał żadnych trudności, gdyż był on już wcześniej uznawany za linię graniczną (przekł. M.G.)^{1 2 •}

Wytyczenie odcinka granicy od Gór Skalistych do Oceanu Spokojnego łączyło się z kwestią zwierzchnictwa nad terytorium Oregonu. W 1844 r. slogan wyborczy nowo wybranego prezydenta Jamesa Polka brzmiał: ,,Pięćdziesiąt-cztery- czterdzieści lub wojna" (Fifty-Jour-forty or fight). USA zgłaszały w ten sposób pretensje do Ore gonu aż do równoleżnika 54 stopnie 40 minut szerokości geograficznej północnej. Na szczęście dwa lata później Wielka Brytania i Stany Zjednoczone zdołały uzgodnić kompromis i na mocy traktatu oregońskiego granica na 49. równoleżniku została przedłużona do[...] środka kanału, który oddziela kontynent od wyspy Vancouver i stamtąd na południe przez środek wspomnianego kanału i Cieśniny [Juan de - przyp. M.G.] Puca to Oceanu Spokojnego[. .. } (przekł. M.G.)¹ 3.

Interesującą częścią historii Ameryki Północnej jest „świńska wojna" (the pig war). Niedługo po podpisaniu traktatu oregońskiego, rozpoczęły się - podobnie jak to miało miejsce w latach 80. XVIII w. - spory dotyczące lokalizacji cieśniny, która oddziela wyspę Vancouver od kontynentu. Wielka Brytania uważała, że jest to cieś nina Rosario, natomiast USA obstawała przy cieśninie Haro. Pomiędzy nimi leżały wyspy, z których największą była Wyspa San Juan. W 1859 r. mieszkający tam Ame rykanin zabił świnię należącą do Kompanii Zatoki Hudsona i został za to aresz towany. Stany Zjednoczone wysłały oddział wojska, który zajął wyspę. Jej okupację zorganizował ten sam generał Scott, który przyczynił się do zachowania pokoju w czasie wydarzeń w dolinie Aroostook. Kontrowersje zostały zakończone dzięki arbitrażowi cesarza Niemiec, który w 1872 r. przyznał wyspę USA14.

Konflikt związany z wyznaczaniem ostatniej części granicy kanadyjsko-ame rykańskiej na Alasce (Alaska Boundary Dispute) przyczynił się do uniezależnienia konfederacji kanadyjskiej od Wielkiej Brytanii. Spory rozpoczęły się w 1867 r.

wraz

12 Tamże.

13 Treaty with Great Bn'tain, in Regard to Limits Westward of the Rocky Mountains, The Avalon Project at Yale Law School, http://www.yale.edu/lawweb/avalon/diplomacy/britian/br-1846.htm, (10 II 2005).

14 J. W. Davis, The Unguarded Boundary ... , s. 594.

z amerykańskim zakupem Alaski od Rosji. Waszyngton utrzymywał od tamtej pory, że granica z Kanadą, zgodnie z traktatem angielsko-rosyjskim z 1825 r., ma biec wzdłuż poszarpanej linii brzegowej, która czasami wcina się głęboko w ląd. Nato miast Kanada uważała, że należy jej się kontrola nad kilkoma fiordami, w tym zwła szcza Lynn Canal, dzięki któremu można było dotrzeć do Jukonu. Sytuacja stała się bardziej skomplikowana po wybuchu gorączki złota na Jukonie w 1897 r.

Negocjacje w Wysokiej Wspólnej Komisji (Joint High Commission) nie doprowadziły do roz wiązania sporu i w 1903 r. został on odesłany do rozpatrzenia przez międzynarodowy trybunał. Rezultat arbitrażu okazał się korzystny dla Amerykanów, ale Kanadyjczycy uznali, Że członkowie owego trybunału nie byli bezstronni (trzech Amerykanów, dwóch Kanadyjczyków i jeden Brytyjczyk popierający USA). Przebieg tego sporu granicznego miał ogromny wpływ na nastroje społeczne w Kanadzie i odcisnął piętno na polityce prowadzonej przez władze. Od 1903 r. Ottawa rozpoczęła proces roz luźniania kontroli Londynu nad polityką zagraniczną Dominium. W rezultacie, w 1909 r., ustanowiono niezależne ministerstwo spraw zagranicznych.

Dopiero na początku XX w. wszystkie ważniejsze spory graniczne między Ka nadą a USA zostały rozstrzygnięte. Nowa era współpracy została zapoczątkowana podpisanym w 1909 r. traktatem o wodach granicznych (Boundary Waters Treaty), który ustanawiał Międzynarodową Wspólną Komisję (International Joint Commi ssion) jako stałe forum rozpatrywania sporów między oboma krajami. Taki sposób myślenia wprowadził Kanadę i Stany Zjednoczone na ścieżkę ścisłej współpracy gos podarczej i militarnej, co zaowocowało w 1940 r. podpisaniem w Ogdensburgu porozumienia zapoczątkowującego scalanie kanadyjskiego przemysłu wojskowego z amerykańskim1 •5 Tom.in. w wyniku tych procesów Kanada i USA podpisały układ o wolnym handlu (1988), następnie NAFTA (1992). Także ostatnio tendencja ta zna lazła odbicie w idei Obwodnicy Północnoamerykańskiej.

WPŁYWWYDARZEŃZ 11 WRZEŚNIA

NA STOSUNKI TRANSGRANICZNE W AMERYCE

Wydarzenia, do jakich doszło w wyniku terrorystycznego ataku na Stany Zjedno czone 11 września 2001 r., przyniosły zmiany w wielu sferach. Przyczyniły się także do wyraźnego zwrotu w stosunkach pomiędzy Kanadą a Stanami Zjednoczonymi.

Bolesne doświadczenia zmusiły oba kraje do przemyślenia znaczenia wspólnej gra nicy. Waszyngton w pierwszym odruchu zdecydował się na jej zamknięcie i odgro dzenie się od potencjalnych niebezpieczeństw^{1 6 •} Początkowo Kanada została nawet oskarżona przez amerykańską administrację federalną o wpuszczenie na teren USA terrorystów. Dopiero później poinformowano, że to był błąd, a zamachowcy dostali się do Stanów Zjednoczonych z różnych kierunków. Po wprowadzeniu zaostrzonych

15 Utworzono wtedy m.in. Stalą Wspólną Radę Obrony (Permanent Joint Board on Defence).

16 M. Kergin, The Canada-U.S. Border... , s. 518.

1(3)/2005 MIT NIESTRZEŻONEJ GRANICY. .. 135

przepisów, na skutek wzmożonej kontroli, dwa dni po atakach, kolejka samochodów czekających na odprawę graniczną na najważniejszym przejściu Detroit, Michigan

- Windsor, Ontario miała 36 kilometrów. Uszczelnienie najdłuższej niestrzeżonej granicy na świecie okazało się zagrożeniem dla wymiany handlowej między Kanadą a USA, która w 2003 r. szacowana była na 475 mld USD17. Obywatele Kanady, któ rych 90% mieszka w pasie 160 km od 49. równoleżnika, musieli na nowo spojrzeć na stosunki z południowym sąsiadem1^{8 •} Kanada nie mogła więc zignorować problemu

i kwestie graniczne ponownie stały się obiektem gorącej debaty. Pojawiły się nawet obawy (dowodem jest list czytelnika do „Toronto Star"), Że Kanadyjczycy będą po trzebowali paszportów, aby przekroczyć granicę19.

Do 11 września 2001 r. granica kanadyjsko-amerykańska była broniona tylko przez 334 strażników i 498 inspektorów imigracyjnych. Dwukrotnie krótsza granica USA z Meksykiem jest strzeżona przez 9000 strażników granicznych i 1300 inspek torów20. Po zamachach terrorystycznych Waszyngton ogłosił, że na północną granicę zostanie skierowanych dodatkowych 400 żołnierzy Gwardii Narodowej, służby celnej oraz oficerów imigracy jnych21. Środki podjęte przez amerykańską administrację zo stały uznane w Ottawie za „propozycję nie do odrzucenia". Tak szybko jak to moż liwe (w grudniu 2001 r.) Kanada podpisała z USA porozumienie graniczne (Smart Border Accord), które miało na celu poprawę bezpieczeństwa i uniknięcie w przy szłosci podobnych ataków terrorystycznych. Trzydziestopunktowe porozumienie zawierało uzgodnienia dotyczące zwiększenia liczby patroli i stosowania nowych technologii na przejściach granicznych 22. Dziennikarz Chris Jaekl ocenił, że celem jest uniknięcie niepożądanych przybyszów próbujących dostać się tylnymi drzwiami

(przekł. M.G.) 23. Następnym krokiem było ogłoszenie projektu Obwodnicy Północ noamerykańskiej (North American Perimeter). Idea stworzenia wspólnej, zewnętrz nej granicy Ameryki Północnej zakłada m.in. prowadzenie wspólnych kontroli granicznych. Jest to jednak dopiero pierwszy etap. Następne zakładają uzgodnienie

17 B. Gorham, Canada Lauded for Safe Border, ,,Toronto Star" 2003, 7 II, s. A3, http://search.

epnet.com/login.aspx?direct= true&db = rch&an = 6FPOl 48655 l 38&loginpage = CpidLogin.asp

?custid=s4274509, (8 II 2005), oraz M. Janigan,An Open Border?, ,,Maclean's" 2001, 24 IX, vol.

114,

issue 39, s. 42, http: //search.epnet.com/direct.asp?an=5190876&db=aph&loginpage=Login.asp

&site=ehost, (10 II 2005).

18 A. Thompson, Canadian passport may ease U.S. border crossing, ,,Toronto Star" 2003, 7 XII, s. K7, http://search.epnet.com/login.aspx? direct= true&db = rch&an = 6FP4254493081&login page

=Cpid Login.asp?custid=s4274509, (6 Il 2005).

19 Tamże.

20 S. Gorman, A Nation Without Borders, ,,National Journal" 2001, 1 XII, vol. 33, issue 48, http://search.epnet.com/direct.asp?an= 57907 I 2&db = f5h&loginpage = Login.asp&site=

ehost, (10 II 2005).

21 Ch. Jaekl, Canada and the USA in Lockstep?, ,,Neue Ziircher Zeitung Online" 2001, 12 XII, http://www.nzz.ch/ english/background/2001/12/12_canada.html, (20 II 2005).

22 Takich jak biometryczna rejestracja danych o osobach wjeżdżających oraz systematyczna wymiana informacji, m.in. uzgodniono dostęp do bazy odcisków palców FBI i policji kanadyjskiej.

23 Ch. Jaekl, Canada and the USA...

jednej polityki imigracyjnej, procedur bezpieczeństwa, ceł i innych wymagań han dlowych.

Projekt wspólnej granicy obronnej dla USA i Kanady przypomniał najstarszy problem Kanadyjczyków: kwestię utrzymania niezależności swojego kraju od Stanów Zjednoczonych. Elity kanadyjskie znalazły się pod presją Waszyngtonu.

Pojawiły się też opinie, że wspólne standardy mogą zagrozić suwerenności. Fakt, że Kanadyjczycy są dużo bardziej zainteresowani wolnym przepływem towarów przez granicę powo duje, Że sytuacja między tymi dwoma krajami stała się jeszcze bardziej skompliko wana. Komentatorzy obawiają się, Że USA będą definiowały standardy np. kanadyj skiej polityki imigracyjnej. Uważa się też, że Kanadyjczycy nie powinni mieć złudzeń na temat znaczenia suwerenności ich kraju dla Amerykanów.

Oczywiście, takie obawy nie dotyczą wyłącznie Kanady, lecz są znakiem naszych czasów. Nawet w Polsce przed wstąpieniem do Unii Europejskiej przeżywaliśmy gorącą dyskusję na temat suwerenności. Jednak zgodnie ze słowami Allana Rocka, byłego ministra przemysłu Kanady, wolny przepływ kapitału i informacji czyni tra dycyjne pojęcie suwerenności przestarzałym (przekł. M.G.)24.

Część Kanadyjczyków obawia się również przygniatającej dominacji jednego mocarstwa w Ameryce Północnej i jego unilateralnych działań. Ich przeciwnicy przy pominają, że Ottawa już ma wspólną „obwodnicę" z USA w kilku dziedzinach, ta kich jak np. wspólna obrona powietrzna dzięki NO RAD (North American Aerospace Defence Com mand)25 , a od jej podpisania w 1957 r. oba kraje mają wspólne dowódz two i strategię. Jak zauważają niektórzy komentatorzy: Te procedury nie zostały jedno stronnie narzucone przez USA i Kanada nie jest ani trochę mniej suwerenna poprzez swoją rolę w tej inicjatywie (przekł. M.G.)26 •

czy GRANICA JEST W OGÓLE POTRZEBNA?

Kanada przechodzi obecnie najgłębszą debatę dotyczącą stosunków ze Stanami Zjednoczonymi od końca lat 80. XX w. Projekt Północnoamerykańskiej Obwodnicy, utworzenia wspólnej kanadyjsko-amerykańskiej zewnętrznej granicy, jest praw dopodobnie nieodwracalny. Elity przemysłowe popierają stały rozwój integracji obu krajów, w tym także unię celną. Projekt cieszył się w 200 l r.

poparciem ponad 85% Kanadyjczyków, a 81% społeczeństwa popierało wprowadzenie wspólnych procedur dotyczących uchodźców i imigrantów ^{27 •}

24 A. Rock, A New Canadian Confidence. Address to the Canadian American Business Council, Industry Canada, http://www.ic.gc.ca/cmb/welcomeic.nsf/503cec39324f7372852564820068b2 l l/

85256a220056c2a485256c54005d8d02!0penDocument, (20 II 2005).

21 R. Fife, Dismantle the border, CEOs say, ,,National Post" 2003, 14 I, http://www.prisonplanet.com/

news_alert_011403_worldgov.html, (15 II 2005).

26 G. Giffin, How to Fix the Border, ,,Maclean's" 2001, 22 X, vol. 114, issue 43, s. 38, http://search.

epnet.com/direct.asp?an= 5345763&db = aph&loginpage= Login.asp&site=ehost, (12 Il 2005).

27 J. Beltrame, Fortress North America, ,,Maclean's" 2001, 15 X, vol. 114, issue 42, s. 23, http://

1(3)/2005 MtT NIESTRZEŻONEJ GRANICY..• 137

Prezydent Meksyku Vincente Fox zaproponował, by w łatach 2020-2025 znieść granicę między USA a Meksykiem. Zachęceni tym Amerykanie i Kanadyjczycy roz poczęli również poważniejszą dyskusję o całkowitej zmianie filozofii granic. Jak mówi Tom D'Aquino, prezes Kanadyjskiej Izby Handlowej, instytucji reprezentu jącej 150 największych firm, to, o czym naprawdę rozmawiamy, to całkowite prze kształcenie granicy i ponowne jej zdefiniowanie.

Granica nie powinna być dłużej postrzegana Jako linia oddzielająca Kanadę od Stanów Zjednoczonych. Powinna być jedynie wewnętrznym punktem kontroli (przekł.

M.G.)28 • Przeciwnicy podkreślają jed nak, Że w rezultacie rząd kanadyjski będzie zmuszony do porzucenia narzędzi uży wanych dotychczas do budowy i utrzymywania suwerenności państwa. Mówią, Że niektóre rozwiązania są niekompatybilne z niewidocznymi granicami. Sugerują, jak Carol Goar, dziennikarka „Toronto Star", że granice mają cele, które wybiegają daleko poza regulację handlu. Definiują gdzie znajduje się dom ojczysty. Pozwalają państwu na uchwalanie praw i wprowadzanie w życie programów regulujących sposoby życia obywateli. Dają narodowi teryton·um, na którym wartości ważne dla danego społeczeń stwa mogą się rozwijać. Tworzą poczucie wspólnoty (przekł. M.G.)^{29 •} Profesor James Laxer z Uniwersytetu York dodaje, że suwerenność nie może byćmierzona w dolarach i centach (przekł. M.G.) 30• Zdaniem byłego premiera Jeana Chretiena, Kanada nie byłaby w stanie podejmować niezależnych decyzji w stosunku do partnera dziesię ciokrotnie silniejszego. A Paul Hellyer, były przewodniczący Canadian Action Party³¹ i były wicepremier, dwa lata temu stwierdził nawet: [. . .] będziemy musieli poświęcić integralność naszego terytorium, nasze prawa, nasze wartości i naszą suwerenność, nie otrzymując nic w zamian (przekł. M.G.)32 • Umiarkowane skrzydło reprezentuje Paul Martin, były minister finansów, a obecnie premier Kanady. Uważa on, Że Północno amerykańska Obwodnica jest w znacznym stopniu projektem handlowym i nie na leży go łączyć z kwestiami suwerenności ^3•3

Zwolennicy pomysłu zniesienia granicy sugerują, że Kanada powinna czerpać inspirację z największej politycznej innowacji we współczesnej historii, ze Wspólnoty EuropeJskiej34 • Wzorem dla przyszłego rozwiązania miałby być układ z Schoengen,

search.epnet.com/login.aspx? direct= true&db = f5h&an = 5307382&login page= cpidlogin.asp

?custid=s4274509, (12 II 2005).

28 R. Fife, Dismantle the border...

29 C. Goar, The Value of Boundaries, http://www.pcdigest.20m.com/whats_new.html, (IO II 2005).

30 A. Dawson, Between Friends, CNews, 2001, 17 XI, http://www.canoe.ca/CNEWSBetween FriendsNews/17_bet-sun.html, (20 II 2003).

31 Partia powstała w 1997 r. w wyniku rozłamu wśród liberałów, por. http://www.canadianactionparty.

ca/ WhoWeAre/OurHistory.asp, (IO III 2005).

32 T. A. Wang, The Debate Over a North American Security Pen·meter, The Century Foundation, http://www.tcf.org/Publications/HomelandSecurity/Security_Perimeter.pdf, s. 9 (20 II 2003).

33 A. Dawson, Between Friends ...

34 A. Gotlieb, A Path to Better Canada-U.S. Ties, ,,Toronto Star" 2003, 28 II, http://search.epnet.com/

direct.asp? an= 6FP4222 l 96630&db = nfh&loginpage = Login.asp&site= ehost.

który zniósł kontrolę graniczną pomiędzy niektórymi krajami członkowskimi Unii^{35 •} Entuzjaści mówią, że UE może hyc postrzegana jako wzór dla Kanady, ponieważ integracja europejska nigdy nie oznaczała pozbycia się dawnych narodowości i tożsa mości. A kiedy polityka dotycząca bezpieczeństwa zostanie uzgodniona (co w znacz nym stopniu już się dokonało) potrzeba fizycznej bariery zniknie. Pozostaną tylko

-jak to ma miejsce w dużej części Unii Europejskiej - znaki na poboczach dróg, na których można przeczytać „Właśnie wjeżdżasz do Austrii/Francji".

PODSUMOWANIE

Znaczenie starego mitu niestrzeżonej granicy zmienia się we współczesnej Kanadzie. Wszystko przemawia za tym, że Kanadyjczycy zaczęli rozumieć, iż otwarcie granic nie musi oznaczać utraty politycznej i kulturalnej autonomii.

Dostrzegają, Że siła gospodarcza, która jest wynikiem pogłębionej integracji ze Stanami Zjednoczonymi, może ułatwić dokonywanie własnych, niezależnych wyborów w dziedzinie polityki społecznej, kulturalnej czy systemów wartości.

Wydaje się, że jeśli Kanada podąży drogą Europy, będzie to ukoronowanie mitu niestrzeżonej granicy. Stanie się ona jedynie granicą w ludzkich umysłach.

Oczywiście, spoglądając na ostatnie zjawiska, takie jak: SARS, problemy wynikające z choroby wściekłych krów w Albercie czy kwestię wojny w Iraku, możliwy wydaje się również odmienny scenariusz. Nikt jed nak nie wyobraża sobie sytuacji, w której niestrzeżona granica może ponownie stać się barierą złożoną z cegieł i cementu.

35 A. Dawson, Between Friends ...

Mgr Marcin GABRYŚ, ur. 1978 r., absolwent politologii i kulturoznawstwa Uniwer sytetu Jagiellońskiego, doktorant w Katedrze Amerykanistyki Instytutu Amery kanistyki i Studiów Polonijnych UJ.