Uniwersytet Jagielloński, Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Zakład Ameryki Łacińskiej
Rynek Główny 34, 31-010 Kraków e-mail: martha.kania@uj.edu.pl
Kolekcjonerstwo, huaquería, archeologia.
Problemy ochrony dziedzictwa archeologicznego Peru z perspektywy początków XXI wieku
Nie bez przyczyny nielegalne wykopaliska i dewastacja stanowisk archeo- logicznych na terenie Ameryki Łacińskiej są określane peruwiańskim mianem huaquero – huaquería, czyli terminem stosowanym wobec rabusiów huacas – miejsc kultu. Ochrona i zabezpieczenie dziedzictwa archeologicznego na terytorium dzisiejszego Peru niemal od początków nie były zadaniem łatwym. Już w okresie kolonialnym w poszukiwaniu skarbów i pięknych przedmiotów, które mogłyby uświetnić szlacheckie i królewskie „kolekcje osobliwości”, rozkopywano grobowce, piramidy czy pozostałości wspomnianych huacas. Niekiedy prowadzono dokumentację znalezisk, nie wykonywano jednak planów ani map stanowisk. W okresie walki z idolatrią (przede wszystkim w XVII wieku) interpretacja tego, co znaleziono, była dodatkowo silnie skażona fanatyzmem religijnym.
Uzyskanie niepodległości wzbudziło wśród elit peruwiańskich chęć posiadania własnej identyfi kacji narodowej, którą starano się wykształcić, wzmacniając sentymenty patriotyczne i pobudzając respekt wobec walo- rów rdzennej kultury amerykańskiej. Zaczęto doceniać wartość „starożyt- ności” znajdujących się na terytorium Republiki Peru. Padły propozycje, by na podstawie wzorów francuskich (nowości legislacyjne wprowadzane po rewolucji) opracować normy prawne odnoszące się do ochrony dzie- dzictwa historycznego i konserwacji zabytków przedhiszpańskich na te- renie całego kraju. Dnia 2 kwietnia 1822 roku wydano pierwsze ofi cjalne rozporządzenie mające moc ustawy (Decreto Supremo, nr 89), w którym
uznano zabytki ruchome i pozostałości architektoniczne okresu przed- hiszpańskiego za własność narodu peruwiańskiego. Tym samym rząd Re- publiki przyjął na siebie obowiązek ochrony i protekcji prekolumbijskie- go dziedzictwa. Ustawa z 1822 roku wprowadziła normy, które stanowiły podstawę późniejszego ustawodawstwa peruwiańskiego, odnoszącego się do ochrony i konserwacji zabytków archeologicznych i historycznych Peru. Mimo podjętych w XIX wieku starań wielokrotnie ujawniała się jego słaba pozycja, jak również nieudolność w egzekwowaniu ustanowionego prawa. Już w 1826 roku należało ponownie wydać okólnik skierowany do rdzennych mieszkańców Peru, który zakazywał im sprzedaży cennych przedmiotów kolekcjonerom lub wywozu zabytków za granicę. Kolejna ustawa z 3 czerwca 1836 roku potwierdzała zakaz prowadzenia wykopa- lisk w poszukiwaniu cennych minerałów i zabytków archeologicznych bez specjalnego pozwolenia wydanego przez odpowiednie władze. Kolekcjo- nerzy zabytków prekolumbijskich czuli się jednak bezkarni. Mimo wyraź- nego zapisu o konieczności uzyskania zgody na prowadzenie poszukiwań i wywóz artefaktów poza granice kraju mało kto zwracał się z prośbą o jej uzyskanie – dokumenty z epoki wykazują, że do 1837 roku o takie po- zwolenie zwróciły się zaledwie trzy osoby, a przecież kolekcje europejskie wzbogacały się nieustannie o nowe okazy sztuki prekolumbijskiej. Łącz- nie w okresie między 1822 rokiem a początkiem XX wieku wydano oko- ło pięciu dekretów i kilka okólników o powtarzającej się treści dotyczącej ochrony, eksploracji i udostępniania zabytków archeologicznych w Peru.
Niestety, same dekrety i zakazy nie wystarczały, potrzebna była również wola utrzymania kontroli nad ich realizacją, a tej zabrakło. Brak odpowied- nich i właściwie wyposażonych instytucji państwowych, brak stosownych struktur w administracji Republiki, niedostatek rodzimej kadry naukowej z odpowiednim wykształceniem i przygotowaniem do prowadzenia badań historycznych, archeologicznych czy antropologicznych przyczyniały się do zaniedbywania i uszczuplania dziedzictwa archeologicznego. Huaque- ría − jeszcze w początkach XIX wieku traktowana niekiedy jak przygo- da, rozrywka, sposób na spędzenie wolnego czasu w niedzielę, związana z określonymi rytuałami skierowanymi do Pachamamy i specyfi cznym kodeksem huaqueros − w ciągu XIX wieku stała się procederem podejmo- wanym na masową skalę. Przyczyniły się do tego dwa istotne elementy:
bieda i marginalizacja ludności rdzennej (która dzięki sprzedaży zabytków mogła poprawić swój byt) oraz wzrost zainteresowania kolekcjonowaniem starożytności peruwiańskich w Europie i Stanach Zjednoczonych.
Jedną z najbardziej znaczących dyrektyw odnoszących się do ochro- ny i zabezpieczenia dziedzictwa kulturowego Peru była ustawa nr 6634 z 13 czerwca 1929 roku, o którą usilnie zabiegał wybitny archeolog pe- ruwiański Julio C. Tello. Ustawa ta aktualizowała postanowienia z 1822 roku, głosząc, że zabytki okresu prekolumbijskiego stanowią własność narodu peruwiańskiego, a przez to należą do państwa i podlegają jego ochronie. Określała zasady konserwacji i zabezpieczenia zabytków dato- wanych na okres przedhiszpański. Na mocy tejże ustawy wielu stanowis- kom archeologicznym nadano rangę obiektów dziedzictwa narodowego Peru (m.in. Sacsahuaman, Ollantaytambo, Pachacamac, Nasca, Chan Chan, Machupicchu). Dzięki niej oraz powołanej na jej mocy instytucji Patronato Nacional de Arqueología, która kontrolowała realizację pro- jektów archeologicznych i prowadziła nadzór nad przyznawaniem kon- cesji na prowadzenie wykopalisk, udało się w niewielkim stopniu ukrócić złodziejską działalność huaqueros oraz zmniejszyć skalę bezprawnego wywozu zabytków prekolumbijskich za granicę. Niestety, w XX wieku nielegalne wykopaliska i rabowanie stanowisk archeologicznych stały się działalnością niemal powszechną, z udziałem zorganizowanych grup, nie- kiedy związanych z mafi ą. Po reformie agrarnej przeprowadzonej w 1969 roku za rządów Juana Velasco Alvarado (zlikwidowano m.in. hacjendy cukrowe, jedną z najważniejszych gałęzi gospodarki peruwiańskiej) z po- wodu kryzysu gospodarczego i chaosu administracyjnego huaquería stała się sposobem na utrzymanie rodziny i lukratywnym zajęciem pozwala- jącym członkom niższych warstw społecznych wyrwać się z biedy. Nie- legalnym wykopaliskom i pozyskiwaniu artefaktów towarzyszył świetnie zorganizowany wywóz zabytków z kraju. Odnajdywane przez służby cel- ne przedmioty były posegregowane, niektóre nawet odrestaurowane, ska- talogowane, starannie zapakowane – przygotowane wprost do zasilenia prywatnych kolekcji czy małych muzeów poza granicami Peru. Nie jest tajemnicą, że w nielegalny handel przedmiotami z okresu prekolumbij- skiego i kolonialnego byli zaangażowani wysocy rangą funkcjonariusze policji, przedsiębiorcy, pracownicy dyplomacji, a nawet przedstawiciele instytucji muzealnych, którzy współpracowali z huaqueros przy identyfi - kowaniu i wycenie zabytków pozyskanych podczas nielegalnych wykopa- lisk w zamian za prowizję z ich sprzedaży. Cenne zabytki znikały nawet z gablot muzealnych. W 1979 roku w Muzeum Narodowym Archeologii i Antropologii w Limie stwierdzono zaginięcie setki cennych przedmio- tów. W latach 1989−1991 skradziono z tegoż muzeum kilka tkanin z okresu
preinkaskiego i inkaskiego. W 1993 roku doszło do kradzieży kolekcji zło- tych i srebrnych przedmiotów z Muzeum Archeologicznego Universidad Nacional San Antonio Abad w Cusco (złodziejami okazali się strażnicy muzeum, a skradzione przedmioty zostały przetopione na sztabki).
Koniec XX wieku i początek XXI wieku to okres, w którym podjęto wiele działań i podpisano liczne dokumenty mające uprawomocnić stara- nia o zachowanie, ochronę oraz restytucję obiektów dziedzictwa archeolo- gicznego Peru. System ochrony opiera się w dużej mierze na tak zwanych Memorandach Zrozumienia, które łączą Peru z największym odbiorcą nielegalnie pozyskiwanych i wywożonych z kraju zabytków – ze Stana- mi Zjednoczonymi. Już w 1972 roku podpisano dokument zwany Pre- -Columbian Monumental and Architectural Sculpture and Murals Law, w którym zakazywano importu fragmentów dekoracji architektonicz- nych i murali na teren Stanów Zjednoczonych. Następnym krokiem było podpisanie w 1981 roku ugody zgodnie z zaleceniami i rekomendacjami przyjętymi w Konwencji UNESCO z 1970 roku (artykuł 9) w sprawie od- zyskania i zwrotu skradzionego mienia archeologicznego, historycznego i kulturowego. Potwierdzono również zakaz wywozu zabytków archeolo- gicznych i z okresu kolonialnego do USA oraz określono zasady zwrotu dóbr archeologicznych i historycznych, które już znalazły się nielegalnie na terytorium amerykańskim. W 1997 roku, kiedy na czarnym rynku ko- lekcjonerskim w USA zaczęły się pojawiać zabytki kultury Moche, wyko- pywane przez huaqueros na terenie północnego Peru (przede wszystkim na stanowisku Sipán), podpisano po raz pierwszy dokument zatytułowany Memorandum Zrozumienia (MOU), który poszerzał prawne możliwości ochrony dziedzictwa kulturowego Peru i wprowadzał radykalne ograni- czenia importu zabytków prekolumbijskich do USA. Do Memorandum dołączono również listę (tzw. Lista Roja) zabytków prekolumbijskich i z epoki kolonialnej skradzionych (także z ekspozycji muzealnych) i nie- legalnie wywiezionych z Peru. W kolejnych latach (2002, 2007, 2012) po- twierdzano postanowienia obustronnych porozumień i dzięki staraniom obu stron udało się odzyskać około 900 zabytków z okresu prekolumbij- skiego i kolonialnego, które powróciły z USA do Peru.
Współcześnie Peru jest przykładem kraju wielu skrajności, także doty- czących ochrony dziedzictwa archeologicznego. Mamy wiele przykładów projektów społeczno-kulturalnych i działań podejmowanych z inicjatywy Ministerstwa Kultury czy prywatnych fundacji, których celem jest uświa- damianie mieszkańcom (przede wszystkim prowincji) społecznej i kul-
turowej wartości dziedzictwa archeologicznego kraju. Istnieje również obowiązek narzucony wszystkim prowadzącym badania archeologiczne na terenie Peru, by nawiązywać współpracę z lokalną ludnością, podkre- ślać społeczny wymiar badań oraz edukować dzieci i młodzież na temat znaczenia dziedzictwa kulturowego. Za przykład mogą tu posłużyć choć- by Proyecto Arqueológico Caral-Supe, w ramach którego od kilku już lat są prowadzone nie tylko ścisłe badania archeologiczne, lecz również pro- gram włączania lokalnej ludności w pracę zespołu dzięki organizowaniu warsztatów tematycznych czy pokazów edukacyjnych, a także zainicjowa- ny w 2001 roku Proyecto Qhapac Ñan, którego celem jest inwentaryzacja całej sieci komunikacyjnej łączącej niegdyś państwo Inków Tahuantin- suyu. W podejmowanych działaniach kładzie się duży nacisk na właści- wą edukację i ciekawy program współpracy na szczeblu lokalnym i re- gionalnym, włączający mieszkańców poszczególnych regionów w proces ochrony, rekonstrukcji i prac konserwatorskich. Mamy również ciekawe przykłady inicjatyw pozainstytucjonalnych, jak choćby funkcjonowanie w Cusco specjalnych miejskich patroli obywatelskich, które pilnują, by w historycznym centrum miasta (tam, gdzie zachowały się konstrukcje z okresu inkaskiego) nie dochodziło do aktów wandalizmu. Nieliczne przypadki pojawiania się graffi ti na inkaskich murach są szeroko komen- towane w prasie, ich wykonawcy piętnowani, a grupy „czyścicieli” bardzo szybkie i sprawne. Warto nadmienić, że nie dzieje się tak w przypadku budynków oddalonych od centrum, które nie mają znaczenia historycz- nego. Peru jest również prawdopodobnie jedynym na świecie państwem, na którego terenie organizowano masowe manifestacje, protesty, strajki i blokady dróg i linii kolejowych oraz „marsze ofi arne” (marchas de sacri- fi cio) w celu ochrony dziedzictwa archeologicznego przed komercjaliza- cją i zniszczeniem. Mam tu na myśli głośną niegdyś sprawę zablokowania budowy kolejki linowej, która miała prowadzić ze stacji Santa Ana-Machu Picchu na szczyt inkaskiego miasta (protesty z lat 1999, 2000, 2001). Jed- nocześnie nadal spotykamy się z aktami bezmyślnego wandalizmu, de- wastacji, brakiem właściwej ochrony oraz złymi decyzjami na szczeblu władz lokalnych, regionalnych i państwowych, które przyczyniają się do ciągłego uszczuplania dziedzictwa archeologicznego Peru.
Współczesne czynniki zniszczeń, które dotyczą stanowisk i obiektów archeologicznych, możemy podzielić na cztery kategorie:
1. Wynik działalności samych mieszkańców Peru na skutek słabości systemu edukacji i niewystarczającej świadomości społecznej oraz bra-
ku odpowiedniej polityki kulturalnej, za którą winny odpowiadać lokalne władze. Przykładem (niestety jednym z bardzo wielu) może być wyda- rzenie ze stycznia 2010 roku, kiedy to grupka chłopców w czasie zabawy celowo zniszczyła Huaca del Dragón (kultura Chimu), rzucając w sanktu- arium kamieniami i kopiąc jego ściany. Całe wydarzenie zostało nagrane i umieszczone w internecie. Zaskakuje sposób, jak sami chłopcy i ich ro- dzice tłumaczyli swój „wyczyn” – otóż miała to być zabawa w hiszpańskich konkwistadorów, którzy niszczą świątynie indiańskie, ot, wybryk młodo- ści (travesura) gimnazjalistów, którzy w taki sposób organizują sobie czas w trakcie popularnych wycieczek de promoción po zakończeniu szkoły.
2. Wynik działalności prywatnych przedsiębiorstw, które realizując własne projekty (najczęściej związane z budową nowej infrastruktury), nie przestrzegają norm prawnych dotyczących ochrony i zabezpieczenia stanowisk i obiektów archeologicznych. Jednym z ostatnich przykładów może być zniszczenie w czerwcu 2013 roku sanktuarium na stanowisku preceramicznym w El Paraíso w dystrykcie San Martín de Porres (pół- nocne Peru). Mimo że cała strefa archeologiczna El Paraíso znajduje się na liście obiektów należących do narodowego dziedzictwa kulturowego Peru (Resolución Directoral Nacional Nº 233/INC z 2002 roku), pracow- nicy prywatnej fi rmy budowlanej Alisol S.A.C. zniszczyli jedną z piramid w sektorze 12, burząc kamienne konstrukcje spychaczami i koparkami, niwelując całe sanktuarium do poziomu gruntu oraz podpalając pozo- stałości, by zlikwidować wszelkie ślady. Całe wydarzenie tłumaczono ko- niecznością przygotowania terenu pod zabudowę nowej drogi i osiedla domów jednorodzinnych.
3. Wynik złych decyzji podejmowanych na szczeblu państwowym, które przynoszą szkodę integralności stanowisk archeologicznych oraz nie zapewniają właściwego zabezpieczenia obiektów archeologicznych.
Głośnym echem odbiła się ostatnio sprawa międzynarodowego rajdu Paryż−Dakar, który od kilku lat jest organizowany na terenie Ameryki Południowej. Pozwolenie, by zarówno obóz zaplecza technicznego, jak i szlak rajdu w 2013 roku prowadziły przez pustynię Atacama i płasko- wyż Nazca w Peru (zona Pozo Santo, terytorium, na którym znajduje się część słynnych geoglifów, Ocucaje, Palpa i płaskowyż Ica), przyczyniło się do zniszczenia wielu stanowisk archeologicznych i geologicznych oraz uszkodzenia obiektów paleobotanicznych, które zostały rozjechane przez koła samochodów, a kibice wykorzystywali zachowane struktury i ska- mieliny jako podpórki i miejsca do siedzenia, wszędzie pozostawiając
śmieci. Wiele niepokoju wzbudza również proponowana ustawa Decreto Supremo N° 009-2009-ED, na mocy której realizacja inwestycji budowla- nych na terenie Peru nie będzie wymagała nadzoru archeologicznego ani uzyskania specjalnego Certifi cado de Inexistencia de Restos Arqueológi- cos (CIRA).
4. Nadal dużym problemem jest też grabież stanowisk i nielegalny wy- wóz zabytków archeologicznych za granicę. Jest to zagadnienie związane z pracą nad poprawą poziomu życia mieszkańców prowincji, ponieważ hu- aquería to wciąż po prostu świetny sposób na radzenie sobie z biedą i bra- kiem zatrudnienia. Problem się utrzymuje, ponieważ huaquería była, jest i będzie w myśl starej jak świat zasady, że jeśli jest popyt, to jest i podaż.
W początkach XXI wieku głównymi problemami pozostają więc nie- skuteczne prawo, brak odpowiednich instrumentów fi nansowych i kon- troli społecznej, brak dobrze zorganizowanych i kompetentnych struk- tur administracyjnych, wreszcie niewystarczająca informacja i edukacja społeczeństwa peruwiańskiego na temat zagrożenia i charakteru szkód powstałych w wyniku nielegalnych wykopalisk i dewastacji miejsc zwią- zanych z dziedzictwem archeologicznym Peru.
Bibliografi a
El Dakar ha destruido geóglifos y el Camino del Inca, www.vision.nacional.com [data dostępu: 10 grudnia 2013].
Kania M. 2010. La nación que honra su pasado se honra a sí mismo. El difícil ini- cio de la museología nacional peruana y la protección del patrimonio arqueológico del Perú (1822−1911). Studies in Ancient Art and Civilizations, vol. 14. Kraków, Jagiellonian University, s. 207−228.
Kania M. 2013. Machupicchu. Między archeologią i polityką. Studia Latynoamerykań- skie Uniwersytetu Jagiellońskiego, vol. 13. Kraków, Universitas.
www.cultura.gob.pe/es/noticias [data dostępu: 10 grudnia 2013].
