• Nie Znaleziono Wyników

Grody południowo-zachodniej Rusi w okresie od 1240 do 1340 r. w świetle źródeł archeologicznych i historycznych.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Grody południowo-zachodniej Rusi w okresie od 1240 do 1340 r. w świetle źródeł archeologicznych i historycznych."

Copied!
1182
0
0

Pełen tekst

(1)

1 Monika Kamińska

Instytut Archeologii UJ

Grody południowo-zachodniej Rusi w okresie od 1240 do 1340 r.

w świetle źródeł archeologicznych i historycznych.

Praca doktorska

(2)

2

SPIS TREŚCI

I. Wstęp, cel i zakres pracy 5

I.1. Zakres merytoryczny 8

I.2. Zakres chronologiczny 11

I.3. Zakres geograficzny 15

I.3.1. Geografia fizyczna i historyczna południowo-zachodniej Rusi 15

I.3.1.1. Środowisko przyrodnicze 15

I.3.1.2. Regiony geograficzne i krainy historyczne 18 I.3.1.3. Geografia historyczna regionu i podział administracyjny Rusi 28

I.3.2. Granice dzierżawy Romanowiczów 38

I.3.2.1. Granica polsko-ruska, przebieg i metody jej rekonstrukcji 38 I.3.2.2. Granica północna: pogranicze rusko-bałtyjskie, kwestia tzw. Rusi

Czarnej i ziemi pińskiej 47

I.3.2.3. Zasięg władztwa Romanowiczów w innych kierunkach: przebieg granicy północnowschodniej i wschodniej (pogranicze wołyńsko-pińskie

i wołyńsko-kijowskie) 51

I.3.2.4. Południowy zasięg władztwa Romanowiczów: problem granic

politycznych, etnicznych i kulturowych 53

II. Grody południowo-zachodniej Rusi 67

II.1. Zarys dziejów Rusi Halicko-Wołyńskiej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. 67

II.1.1. Kontakty rusko-ordyńskie 69

II.1.2. Kontakty rusko-litewskie 71

II.1.3. Kontakty rusko-polskie 72

II.1.4. Kontakty rusko-węgierskie 73

II.1.5. Stosunki litewsko-polskie a Ruś (i Orda) po 1340 r. 73 II.2. Charakterystyka źródeł pisanych i literatury przedmiotu 75

II.2.1. Źródła ruskie 75

II.2.2. Źródła łacińskie 78

II.2.3. Źródła „wschodnie‖: hebrajskie, arabskie, perskie i greckie 79 II.2.4. Literatura historyczna i archeologiczna poświęcona Rusi

XIII-XIV w. 81

II.2.5. Źródła kartograficzne 84

(3)

3 II.3. Historia badań grodzisk średniowiecznych obszaru historycznej Rusi Halicko-

Wołyńskiej 89

II.3.1. Zainteresowanie grodziskami ruskimi w XVII-XVIII w. 89 II.3.2. Początki i rozwój archeologii w wczesnośredniowiecznych grodzisk

w wieku XIX 90

II.3.3. Okres międzywojenny w badaniach grodzisk 93 II.3.4. Archeologia powojenna w badaniach grodzisk wczesnośredniowiecznej

Rusi w Polsce i Związku Radzieckim 94

II.3.5. Badania grodzisk po roku 1990 96

II.4. Systematyka grodzisk wczesnośredniowiecznych Rusi południowo-zachodniej 98 II.4.1. Najważniejsze prace poświęcone grodom Rusi południowo-zachodniej (katalogi, prace o charakterze syntetycznym, typologie grodzisk) 98

II.4.2. Opracowania regionalne grodów Rusi południowo-zachodniej 100 II.4.3. Zasady opisu grodzisk – kwestionariusz 105 II.5. Podstawy datowania średniowiecznych grodzisk 107

II.5.1. Ceramika 107

II.5.2. Inne zabytki datujące 114

II.5.3. Źródła pisane 123

II.5.4. Dendrochronologia, C14 i inne metody datowania bezwzględnego 124 II.6. Grody Rusi Halicko-Wołyńskiej w świetle analizy źródeł pisanych i

archeologicznych 127

II. 6.1. Obraz grodów Rusi Halickiej i Wołynia w źródłach pisanych

X-XIV w. 127

II.6.2. Charakterystyka staroruskiego budownictwa grodowego do połowy

XIII w. (w świetle badań archeologicznych) 139 II.6.3. Grody ruskie po połowie XIII w. (w świetle badań archeologicznych)

- kryzys czy rozwój? 153

II.7. Losy grodów po połowie XIII w. i po roku 1340 (zamki, cmentarze i inne

elementy przestrzeni osadniczej) 162

II.7.1. Zamki 162

II.7.1.1. Ruskie „zamki‖ typu „motte‖? 163

II.7.1.2. Przegląd stanowisk 168

II.7.2. Klasztory, kościoły i cmentarze 188

II.7.3. Wnioski 190

(4)

4 II.8. Sieć grodów Rusi południowo-zachodniej przed i po najeździe mongolskim

(analiza) 191

II.8.1. Dotychczasowe próby bilansu najazdów w mongolskich w XIII w. 192 II.8.2. Najazd mongolski 1240-1241 r. - źródła pisane a archeologia 193 II.8.3. Pokłosie konfliktu z Burundajem z 1259/1260 r. 195 II.8.4. Grody ruskie - czynniki zastoju i rozwoju w okresie rządów

Romanowiczów 196

II.8.5. Sieć grodowa Rusi południowo-zachodniej w liczbach - analiza

statystyczna 197

II.8.6. Wnioski na temat przemian budownictwa grodowego na Rusi

południowo-zachodniej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. 204

III. Zakończenie 205

IV. Bibliografia 208

V. Tabele stanowisk 339

V.1. Zestawienie głównych danych z katalogu (cz. I i II) 340 V.2. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu brzeskiego 357 V.3. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu chmielnickiego 358 V.4. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu czerniowieckiego 364 V.5. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu iwanofrankowskiego 370 V.6. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu lwowskiego 377 V.7. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu rówieńskiego 390 V.8. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu tarnopolskiego 398 V.9. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu wołyńskiego 407 V.10. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa lubelskiego 418 V.11. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa mazowieckiego 425 V.12. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa podkarpackiego 427 V.13.Tabela grodziskwczesnośredniowiecznych województwa podlaskiego 435

VI. Mapy 438

VII. Katalog stanowisk 482

(5)

5

I. WSTĘP

Na tle ogromnego terytorium Rusi, rozciągającego się od ziemi nowogrodzkiej po Wielki Step, wyjątkowe miejsce zajmowały jej południowo-zachodnie krańce – ziemie wołyńskie i halickie. Próbę ich zjednoczenia pod berłem jednego władcy, podjął protoplasta dynastii Romanowiczów – Roman Mścisławowicz. Wyjątkowość tych terenów na tle krain ruskiej ekumeny wynikała nie tylko z położenia na szlaku handlowym z Europy Zachodniej do Kijowa, ale także z bezpośredniego sąsiedztwa z łacińskim kręgiem kulturowym, z którego zachodnie krańce Rusi czerpały wzorce kulturowe, widoczne np. w unikatowej architekturze monumentalnej, datowanej już od XII w. Dzieje Rusi południowo-zachodniej w XII-1.

połowie XIII w., jej relacje z Zachodem i Wschodem, kultura materialna i sztuka, były przedmiotem wielu studiów. Momentem przełomowym dla ziemi halickiej i Wołynia był koniec 1240 r., gdy również tutaj dotarły wojska mongolskie, po tym, jak zdobyły i zniszczyły Kijów oraz inne ważne grody Rusi Kijowskiej.

Mongołowie przynieśli Rusi długotrwały okres kontroli politycznej, obowiązku płacenia daniny i stałego zagrożenia zakończony umownie w 1480 r. Podkreślić jednak należy, że model relacji rusko-mongolskich różnił się w poszczególnych częściach wielkiej ziemi Rurykowiczów. Jak wyglądało zwierzchnictwo mongolskie w odniesieniu do południowo-zachodniej Rusi? Jakie odzwierciedlenie tego stanu znajdujemy w tak specyficznym elemencie struktury państwowej, jakim jest sieć grodowa? Jakie szkody poczynili Mongołowie w 1240-1241 r. i czy Ruś spadkobierców Romana Mścisławowicza po najeździe mongolskim rzeczywiście „upadła‖? Odpowiedzi na te pytania częściowo udzielili już historycy, posiłkując się więc ich ustaleniami, jak i dokonując analizy źródeł archeologicznych, czyli pozostałości grodów, pisząca te słowa podejmuje próbę zarysowania zmian zachodzących w obrębie zachodnich peryferii Rusi w latach 1240 – 1340, przy uwzględnieniu oczywiście nierównomiernego zaawansowania badań i publikacji ich wyników odnośnie do reliktów poszczególnych grodów

W historii mojego rozwoju naukowego, zainteresowanie kulturą dawnej Rusi pojawiło się już na etapie studiów licencjackich w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, więc jeszcze w ich trakcie podjęłam decyzję o rozpoczęciu studiów na drugim kierunku, na Wydziale Filologii Wschodniosłowiańskiej, który ukończyłam ze stopniem licencjata. Studia licencjackie i magisterskie w Instytucie Archeologii oraz

(6)

6 równoczesne studia filologiczne były dla mnie okresem nie tylko kształtowania warsztatu archeologa „powszechnego‖, ale i archeologa-slawisty. Studia magisterskie na kierunku archeologia ukończyłam pod kierunkiem Promotora niniejszej rozprawy, prof. Jacka Poleskiego, który obdarzył mnie zaufaniem i przyjął mój pomysł na temat pracy doktorskiej.

Wybór ten, przez pierwsze lata, zaowocował długimi kwerendami, podróżami po części wspomnianych w pracy stanowisk, zebraniem obszernej literatury, później zaś satysfakcjonującą, choć niekiedy żmudną, pracą, za nadzorowanie której chciałam serdecznie podziękować Profesorowi.

Niniejsza praca powstawała głównie w latach 2015-2020, po mojej emigracji do Hiszpanii. Jako archeolog odczuwam dyskomfort z powodu niezamieszczenia w prezentowanej pracy większej liczby rycin ilustrujących wyniki badań wykopaliskowych na terenie grodzisk (głównie w katalogu), które były pierwotnie zaplanowane. Jak zazwyczaj bywa w takich przypadkach, skanowanie rycin i ich „wklejanie‖ do tekstu zaplanowane miałam na okres po zakończeniu pisania tekstu rozprawy. Niestety, wybuch pandemii koronawirusa odciął mnie na kilka miesięcy od dostępu do krajowych bibliotek (od kilku lat mieszkam i pracuję w Alicante, lecz dzięki życzliwym osobom zawsze mogłam skorzystać ze zbiorów bibliotecznych). Ostatnie kilka tygodni, które spędzam w Polsce, nie przyniosły radykalnej zmiany w tej sytuacji – w zdecydowanej większości przypadków biblioteki udostępniają swoje księgozbiory w minimalnych zakresie. Tak więc zmuszona byłam wykorzystać w pracy tylko te ryciny (na szczęście są wśród nich plany grodzisk), które zgromadziłam jeszcze przed wybuchem pandemii, jak i pojedyncze, które udało mi się pozyskać poprzez internetowy dostęp do publikacji. Mimo postępującej digitalizacji rozmaitych zbiorów bibliotecznych, przez te kilka lat powstawania pracy do wielu pozycji bibliograficznych dotrzeć mogłam jedynie dzięki pomocy polskich i ukraińskich kolegów, którym serdecznie dziękuję. Szczególne podziękowania w tym zakresie kieruję (w kolejności alfabetycznej) do Bożeny Figieli z Przeworska, Andrija Fylypčuka, Ivanny Papy i Nestora Rybčyns’kiego ze Lwowa, Myroslava Volońčuka z Iwano-Frankowska, Radosława Liwocha, Wiktora Węglewicza i Barbary Żurek z Krakowa oraz Piotra Kotowicza z Sanoka. Za konsultacje naukowe, pomoc w pozyskaniu materiałów bibliograficznych oraz za zaprezentowanie mi zbiorów zabytków z poszczególnych stanowisk dziękuję także T. Verbie z Łucka, S. Panyńce z Włodzimierza, I. Voznemu i A. Fedorukowi z Czerniowców i S.

Ters’kiemu z Lwowa. W miejscu tym chciałabym również wspomnieć zawsze mi życzliwego Ś.p. dr Mychaiłę Fylypčuka ze Lwowa, który zawsze z chęcią gościł mnie na swoich

(7)

7 wykopaliskach i pomagał w zdobyciu potrzebnej literatury. Nieoceniona w kwestii konsultacji z dziedziny historii była pomoc dr hab. Adriana Jusupovića z Warszawy i prof. Dariusza Dąbrowskiego z Bydgoszczy, którym dziękuję nie tylko za uwagi dotyczące posługiwania się źródłami historycznymi, ale i za przyjacielskie wsparcie oraz motywację do pracy. W końcu, za anielską cierpliwość i wyrozumiałość dziękuję narzeczonemu, Bruno.

Kraków, wrzesień 2020

(8)

8

I.1. Cel i zakres merytoryczny pracy

Tematem pracy jest odtworzenie dziejów sieci grodowej i specyfiki budownictwa obronnego południowo-zachodniej Rusi, terenów wchodzących w skład politycznej domeny dynastii Romanowiczów w okresie od 1240 r. do końca rządów dynastii, czyli roku 1340, kiedy to, po śmierci księcia Bolesława Jerzego, państwo Romanowiczów stało się polem politycznej rywalizacji między władcami Litwy i Polski.

Zagadnienia losów ruskich grodów w interesującej nas części Rusi w latach 1240 – 1340 nie sposób omówić bez odniesienia się do lokalnej tradycji budowlanej i rozrostu terytorialnego południowo-zachodniej Rusi, który zapoczątkował podbojem Wołynia Włodzimierz Wielki. Polityka ta wymagała budowy i rozbudowy ośrodków ośrodków grodowych stanowiących ważny element ruskiej administracji państwowej na przyłączonych terenach. Obecnie dostępnych jest już kilka prac katalogujących grodziska ziemi halickiej i wołyńskiej w okresie staroruskim (Ратич 1957; Раппопорт 1967; Kуза 1996; Liwoch 2003;

Kучинко 2009 i in.)1, brak jednak opracowania zbiorczego, ukazującego zmiany zachodzące w południoworuskim budownictwie obronnym po połowie XIII w., gdy warunki rozwoju sztuki fortyfikacyjnej pod względem politycznym stały się niekorzystne, szczególnie na terenach bezpośrednio graniczących z podporządkowanymi Mongołom2 terytoriami ziemi bołochowskiej, Porosia i Ponizia. Rok 1240 r. (lub, bardziej umownie, połowa XIII w.) uznawany jest przez historyków i archeologów za cezurę wczesnego i późnego średniowiecza przede wszystkim w Europie Środkowej (Kajzer 2014, 7-8; Kruppe 1981, 14; Piekalski 2007, 9-18), ale data ta jest znacząca także dla Europy Wschodniej (por. Dzieńkowski 2014, 151;

Макаров 2003). Właśnie wówczas liczna grupa grodów upadła, została porzucona lub zmniejszyło się ich znaczenie. Przyjmuje się zatem w literaturze, iż główną przyczyną upadku większości ruskich grodów był najazd mongolski z końca 1. połowy XIII w. (jak wynika z większości opracowań tematyki grodów południowej Rusi, gros założeń obronnych funkcjonowało umownie „do połowy XIII‖ lub, bardziej ogólnie, „do XIII w.‖; por. np.

Винокур, Телегін 2008, 361-388; Древняя… 60-61; Куза 1989, 72-79, 82-84). Nie zawsze jednak takie ustalenia badaczy poparte są wyrazistymi odkryciami – śladami, jakie pozostawiły ataki Mongołów (takimi, jak zgliszcza, szczątki ofiar najazdów czy znaleziska

1 Zestawienia i klasyfikacje grodzisk południowo-zachodniej Rusi omówione zostaną w kolejnym rozdziale.

2 W odniesieniu do stepowych najeźdźców w XIII w. w literaturze stosuje się zwyczajowo określenie

„Mongołowie‖, zaś szeroko pojętych Ordyńców (stepowców, ale i ludność osiadłą Ordy) od wieku XIV po czasy nowożytne nazywa się już „Tatarami‖ (por. Kamińska 2015, 226-227).

(9)

9 militariów najeźdźсy). Wiele stanowisk wydatowanych zostało na podstawie znalezisk ułamków ceramiki z badań powierzchniowych lub niewielkich sondaży. W tym miejscu należy podkreślić, że zarówno przekazy historyczne, jak i archeologia dostarczają też informacji o grodach, które przetrwały burzliwy wiek XIII w. oraz o zupełnie nowych ośrodkach, założonych właśnie w tym stuleciu. Tematyka dziejów grodów ruskich w stuleciu po najeździe mongolskim z 1240-1241 r. w pierwszej kolejności wymaga zagłębienia się w rozproszone publikacje historyczne i archeologiczne (nierzadko są to tylko krótkie sprawozdania w wykopalisk), następnie uwzględnienia najnowszych badań (wszystko to w celu poszukiwania specyfiki zmian w budownictwie grodowym, które nastąpiły w 2. połowie XIII w.), a w rezultacie zestawienia ich z oddziałującymi na nie zewnętrznymi i wewnętrznymi czynnikami politycznymi.

Na omawianym obszarze, którego dokładne granice nakreślone zostaną w dalszej części pracy, odkryto do tej pory ponad 400 grodzisk datowanych mniej lub bardziej precyzyjnie na okres funkcjonowania Rusi kijowskiej, czyli do najazdu Mongołów, a w niektórych przypadkach nawet do XIV w. Grupą reprezentatywną dla całego obszaru Rusi Halicko-Wołyńskiej, poddaną szczegółowej analizie, będą grody znane z kart źródeł pisanych, przede wszystkim z latopisów ruskich. Wedle szacunków autorki źródła pisane do roku 1240 wspominają ok. 69 grodów, zaś po tej dacie do 1340 r. wymieniają ponad 80 toponimów, które można identyfikować z grodami. Na dokładne przeanalizowanie wszystkich grodzisk średniowiecznej Rusi południowo-zachodniej nie pozwala nierównomierny i niezadowalający stan badań, a sam projekt analizy tak ogromnej liczby stanowisk jest zwyczajnie ponad siły jednego człowieka (mimo, iż takie próby były w przeszłości podejmowane). Oczywistym walorem stanowisk wspomnianych w przekazach pisanych jest przede wszystkim datująca wartość źródeł. Wykaz stanowisk i szczegółowe informacje na temat rozpoznania archeologicznego poszczególnych grodzisk znajdują się w części katalogowej pracy. Kolejnym argumentem za wyborem tej grupy grodów przy użyciu zasady pars pro toto jest fakt, iż grody znane z przekazów źródłowych od X po XIV w. stanowią wcale niemałą (por. katalog) część całości zbioru znanych dotychczas pozostałości wczesnośredniowiecznych grodów państwowych ziemi halickiej i wołyńskiej. Rozważań na temat schyłkowej fazy budownictwa grodowego południowo-zachodniej Rusi nie sposób oddzielić od kontekstu politycznego oraz ogólnej wiedzy na temat tradycji ruskiego budownictwa obronnego, zatem zdaniem autorki niemożliwe byłoby napisanie na ten temat pracy stricte archeologicznej ani stricte historycznej. Autorka, nie będąc z wykształcenia

(10)

10 historykiem, prócz samodzielnego wykorzystywania źródeł pisanych posiłkować się będzie zatem bogatą literaturą historyczną poświęconą dziejom państwa Romanowiczów. Celem prezentowanej pracy jest zatem pokazanie i zdefiniowanie procesów zachodzących w budownictwie obronnym Rusi pod rządami Daniela Romanowicza i jego następców.

Ponadto ważnym elementem studiów będzie uaktualnienie, uzupełnienie, uściślenie oraz korekta informacji zawartych w dotychczasowych studiach nad geografią historyczną średniowiecznej Rusi południowo-zachodniej, poczynając od XIX-wiecznych prac N.

Barsowa (Географический словарь русской земли, Вильно 1865; poprawioną wersję tego wydania stanowią: Очерки русской исторической географіи. Географія начальной (несторовой) летописи, Варшава 1885) i Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (dalej: SGKP) poprzez imienne i geograficzne indeksy wydań latopisów i prace o charakterze historyczno-lingwistycznym (np. zawierający błędy i opuszczenia indeks nazw geograficznych Latopisu ipatijewskiego w t. II ПСРЛ, С.- Петербург 1908; Указатель к восьми томам Полного собрания русских летописей, Отдел 2: Указатель географический (А–Ф), Санкт-Петербург 1907; Етимологічний словник літописних географічних назв Південной Русі, ред. О. С. Стрижак, Київ 1985) po nowsze, lecz również niepozbawione błędów, prace.

(11)

11

I.2.Zakres chronologiczny

Zakres chronologiczny niniejszej pracy obejmuje okres stu lat od niszczycielskiego wtargnięcia Mongołów na teren Wołynia (koniec 1240 r.)3 po oficjalne wygaśnięcie dynastii Romanowiczów (1340 r.)4. Co za tym idzie, podstawą części analitycznej pracy będą założenia grodowe, które przetrwały najazd mongolski i kontynuowały swe istnienie w XIII i XIV w. oraz grody wzniesione w okresie po 1240 r. aż do końca lat 30. XIV w. Dokonana zostanie analiza porównawcza tych grodów ze znanymi ze źródeł pisanych grodami wzniesionymi przed rokiem 1240 (patrz: katalog), podczas której wielokrotnie będę się posiłkowała najnowszą wiedzą na temat budownictwa obronnego na terenie całej Rusi w X- XIV w.

Konsekwencjom najazdu mongolskiego w 1240 r. czoła musiał stawić książę Daniel Romanowicz5, syn wybitnego władcy i założyciela dynastii, Romana, który w 1199 r.

zjednoczył ziemię włodzimierską i halicką. Daniel, od najmłodszych lat zmuszony był walczyć o władzę i o utrzymanie wpływów na rozległym i niejednolitym obszarze Rusi południowo-zachodniej – np. na tronie halickim zasiadał aż 5 razy (Dąbrowski 2012, 207). Po ataku Mongołów, państwo Daniela, choć stało się lennikiem Ordy, było liczącym się graczem na arenie wydarzeń politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej. Ruś Romanowiczów, rządzona przez spadkobierców Daniela trwała do 1340 r. Bolesław Jerzy (Jerzy II), Romanowicz po kądzieli, pozostawił państwo bez spadkobiercy, co wykorzystali władcy państw ościennych.

Do tego krótkiego opisu sztywnych ram chronologicznych zawartych między dwiema datami rocznymi, dodać należy zwięzłe uzupełnienie podkreślające zmiany polityczne i

3 Nastąpić to musiało po zdobyciu przez Mongołów Kijowa. Za datę dzienną upadku miasta powszechnie uznaje się 6.XII.1240 r. Pierwszymi zdobytymi po Kijowie grodami był Kołodjażyn (gród pogranicza kijowsko- wołyńskiego) oraz wołyńskie grody Kamieniec i Izjasławl (Kronika.... przyp. 711-715, 161-162).

4 Za koniec rządów dynastii Romanowiczów uznawana jest śmierć Bolesława Trojdenowicza, który przeszedł do historii jako Jerzy II. Ostatnimi Romanowiczami wywodzący się bezpośrednio z linii Daniela byli zmarli w tajemniczych okolicznościach Andrzej i Lew II. Ze względu na brak źródeł, pewnym jest jedynie, iż w roku 1323 książęta już nie żyli (Bieniak 2000, 387). Bolesław (Jerzy), Romanowicz po matce – siostrze swych poprzedników, był księciem mazowieckim zaakceptowanym przez większość bojarstwa (choć, jak się później okazało, władca próbował zmienić „prawo i wiarę‖ na Rusi) (Бєняк 2001, 82-83), które w ostatnich dekadach istnienia państwa Romanowiczów zdawało się odgrywać jeszcze większą niż dotąd rolę. Rządy władcy przedstawione zostały przede wszystkim w źródłach polskich – jednym z najbardziej istotnym względem niniejszej pracy dokonań władcy było nadanie prawa magdeburskiego Sanokowi.

5 Jak wynika z Opowiadania o najeździe Batu, zawartego w Kronice halicko-wołyńskiej, nie doszło wówczas do otwartego starcia wojsk władcy z Mongołami, bowiem Daniel przebywał wówczas na Węgrzech (Kronika...

162).

(12)

12 kulturowe, jakie przyniósł upadek lokalnej dynastii. Wołyń natychmiast po śmierci Jerzego II przejęty został przez księcia litewskiego Lubarta, zaś obszar Rusi Halickiej po okresie walk zajął Kazimierz Wielki, a wprowadzone przez króla polskiego zmiany organizacyjne i osadnicze zamykały okres funkcjonowania Rusi Romanowiczów w wymiarze politycznym, lecz nie oznaczały one końca kulturowej „ruskości‖ tych ziem. Zagadnieniem historii wykraczającej poza ramy chronologiczne pracy sensu stricto, lecz wartym wspomnienia we wstępie, jest kwestia końca sąsiedztwa terytoriów (podbitej) Rusi Halickiej i Ordy. Ważnym w kontekście datowania znalezisk ordyńskich z tych terenów jest okres tzw. wielkiej zamieci politycznej w Ordzie, który w przypadku Podola kończy się porzuceniem tych ziem przez tatarskie elity. W 1359 r. wskutek rebelii zginął chan Berdi Beg. Śmierć chana rozpoczęła kryzys polityczny, który połączony z głodem i zarazą doprowadził do stopniowego wycofywania się Ordyńców z terenów peryferyjnych. Ostatnią datą, którą należy zatem przywołać we wstępie jest rok 1362, kiedy to wojska litewskie pod wodzą Olgierda pokonały Tatarów w bitwie nad Sinymi Wodami, co uznaje się za kres ordyńskiej kontroli nad znaczną częścią ziem późniejszej Ukrainy: ziemi kijowskiej, czernihowskiej i Podola (Черкас 2013, 137-138, 142).

Ze względu na to, iż prezentowana rozprawa ma charakter dzieła interdyscyplinarnego – historyczno-archeologicznego, na zakończenie opisu zakresu chronologicznego, odnieść należy się do chronologii Rusi w ujęciu archeologicznym (zagadnienie to rozwinięte zostanie w dalszej części pracy) i wymienienia podziałów chronologicznych epoki średniowiecza, jakimi posługują się badacze z różnych państw.

Periodyzacja wczesnego średniowiecza w przypadku Polski środkowo-wschodniej zawarta jest pomiędzy V a połową XIII w. Starszą fazę tego okresu wyznaczają znaleziska związane z kultury wczesnosłowiańskiej, a najmłodszą – głębokie zmiany społeczno- kulturowe spowodowane urbanizacją, migracjami, czy pojawianiem się nowych technologii (np. w garncarstwie; por. Dulinicz 2001; Kruppe 1981, 14; Parczewski 1988; Piekalski 1999, 21, 29; Rzeźnik 1999, 125 i in.). Zdaniem L. Kajzera (2014) zmiany te rozpatrywać należy regionalnie i tak np. w przypadku Mazowsza przemiany kulturowe, charakterystyczne dla wieku XIII rozpoczęły się na tam w 2. ćwierci tego stulecia (jeszcze w okresie rządów Konrada Mazowieckiego), trwały bardzo długo (według badacza zakończyły się dopiero w czasie panowania dwóch największych władców lokalnych, czyli Siemowita IV i Janusza Starszego, żyjących na przełomie XIV i XV w.) i nie można zastosować tych samych obserwacji dla sąsiedniego Podlasia, którego trwały związek z Koroną miał miejsce dopiero

(13)

13 po Unii Lubelskiej (Kajzer 2014, 19). Podobnie było w przypadku Małopolski, której wschodnie partie zajmowało osadnictwo przynależące do wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego, zaś część zachodnia wchodziła w skład państwa polskiego. Połowa XIII w.

stanowiła moment przełomowy również dla Rusi (nazwijmy ją ogólnie, Kijowską)6. Najazd mongolski w 1240 r., uznawany jest nawet niekiedy wręcz za „koniec‖ kultury staroruskiej (Корзухина 1954, 18- 19, 27; Макаров 2003, 5). Przyjmuje się, iż kultura materialna Rusi 2.

połowie XIII-XIV w., prócz zaniku śladów zamieszkiwania na wielu stanowiskach grodowych, charakteryzuje się zanikiem niektórych przedmiotów użytkowanych w czasach przedmongolskich, a także zmniejszeniem się ilości wyrobów rzemieślniczych i ozdób uważanych za elitarne lub związanych z kultem religijnym na tych osadach, na których życie nie ustało (por. Макаров 2003). Podejście takie (w którym uwzględnia się jednak szereg wyjątków i zastrzeżeń) znajduje uzasadnienie w odniesieniu do takich regionów, jak np. spora część Rusi Zaleskiej czy ziemia riazańska (Чернецов 2003, 12-13), lecz już na zachodnich krańcach Rusi zbrojne wtargnięcie Mongołów nie wyznaczało aż tak jednoznacznie końca pewnej epoki (Dąbrowski 2012, 220; Liwoch 2013, 9). Ruś Halicka, z racji swego pogranicznego położenia była regionem szczególne podatnym na wpływy zachodnie (np.

wpływy architektury romańskiej) już od XII w., którym sprzyjały związki dynastyczne i kontakty handlowe. T. Dzieńkowski (2014, 151-152) za moment przełomowy w dziejach regionu Rusi Halicko-Wołyńskiej uznaje śmierć Daniela Romanowicza w 1264 r., jednakże zwraca uwagę na kontynuację działalności inwestycyjnej i ogólnie aktywną politykę jego następców - zdaniem badacza brak cezury 1240 r. widoczny jest np. w funkcjonowaniu na Rusi Romanowiczów struktur o wczesnośredniowiecznym rodowodzie oraz inicjowaniu nowych inwestycji, np. rozbudowy założenia w Stołpiu po 1284 r. czy w powstawaniu nowych obiektów architektury murowanej na przełomie XIII i XIV w.7

Średniowiecze na Rusi, w tradycyjnym ujęciu trwające aż do czasów Piotra I8, dzieli się na wczesne (zwane okresem przedmongolskim)9 i późne. W przypadku południowo-

6 „Ruś Kijowska‖ to termin pomocniczy, gdyż państwo o takiej nazwie nigdy nie istniało (w źródłach ruskich znajdziemy jednie pojęcia „Ruś‖ lub „ziemia ruska‖ – stworzony został przez historyków wieku XIX jako zamiennik „dawnej (starożytnej) Rusi‖ (Войтович 2003, 135-136).

7 Przy okazji architektury murowanej, warto przyjrzeć się również sytuacji murowanej architektury religijnej, bowiem tzw. szkoła halicka łącząca w sobie styl romański z architekturą bizantyjską stanowiła na Rusi zjawisko wyjątkowe. Południowo-zachodnia Ruś, mimo, iż dotkliwie odczuła najazd mongolski, była w stanie wznowić działalność budowniczych już latach 50. XIII w. (dowodem tego miała być np. cerkiew św. Mikołaja we Lwowie; Иоаннисян 1995, 156).

8 Długie trwanie ruskiego (w głównej mierze rosyjskiego) średniowiecza (do XVI-XVII lub nawet początków XVIII w.) przyjmuje się w przekrojowych pracach historycznych (np. Bazylow, Wieczorkiewicz 2005) i

(14)

14 zachodnich rubieży świata ruskiego oraz ziemi kijowskiej w nauce ukraińskiej, zwłaszcza w archeologii, stosowany jest nieco inny podział średniowiecza – są to: okres wczesnosłowiański, okres przedpaństwowy (zwany „słowiańskim‖), okres państwowy (tzw.

княжа доба)10 i okres litewski (lub polsko-litewski) pomiędzy którymi uwzględnia się niekiedy tzw. ciemny wiek lub okres złotoordyński (por. Моця 2017a, 2017b)11, odpowiadający mniej więcej zakresowi chronologicznemu niniejszej pracy. Jest to podział arbitralny, najbardziej widoczny w publikacjach poświęconych archeologii i historii Rusi Halicko-Wołyńskiej i, w pewnym stopniu, ziemi kijowskiej. W podziale tym trudno jednoznacznie określić kiedy zakończyło się średniowiecze (bo był nim wciąż bez wątpienia

„okres litewski‖, za początek okresu polsko-litewskiego przyjmuje się często Unię Lubelską).

Historycy ukraińscy, za Â. Isajevyčem12, proponują doprowadzić historię wieków średnich na ziemiach Ukrainy do końca wieku XV (do przywileju wileńskiego z 1492 r.), co pokrywa się z końcem europejskiego średniowiecza, i podzielić okres ten na: 1. fazę powstania i rozwoju organizmów plemiennych (45413 - 882), 2. fazę „klasycznego‖ średniowiecza (umownie 882- 1240 r.) i 3. średniowiecze późne (1241-1492r./pocz. XVI w.; Войтович 2003, 138).

Zasadność takiego wyboru może być przedmiotem dyskusji, lecz w świetle takiego podziału, zarówno w optyce chronologii polskiej, jak i ukraińskiej zakres chronologiczny niniejszej pracy zamyka się w ramach późnego średniowiecza.

archeologicznych (np. Панова 2004). Ciągłość kultury staroruskiej do XVII w. włącznie, odzwierciedlona jest również w periodyzacji rosyjskie literatury (por. Jakubowski, Łużny 1971). Również w nauce marksistowskiej średniowiecze trwać miało od końca V w. do co najmniej do połowy wieku XVII (w Rosji do 1861 r.), choć tu odniesieniem był „rozwój feudalizmu‖ (Войтович 2003, 134).

9 Przedmongolskie dzieje Rusi dzieli się zazwyczaj na okres Rusi Kijowskiej (względnie zjednoczonej do 1132 r.) i okres księstw udzielnych (zwanego niekiedy rozbiciem dzielnicowym). Koniec okresu udzielnego nie jest jednoznaczny z najazdem mongolskim, gdyż np. w przypadku wielu ziem północnych nie zaważył on na ich historii (Войтович 2003, 138).

10 W opinii T. Dzieńkowskiego (2014, 152) w odniesieniu do badań grodzisk regionu południowo-zachodniej Rusi cezura pomiędzy okresem przedpaństwowym, a wczesnopaństwowym przyjmowana najczęściej na 2. poł.

X w. jest elementem wymagającym weryfikacji.

11 Podział taki jest wyraźnie zauważalny w literaturze naukowej ostatnich dwóch dekad. Co ciekawe, wewnętrznego podziału epoki średniowiecza, poprzedzającego tzw. „dobę kozacką‖ nie zastosowano w podręczniku do archeologii Ukrainy (Винокур, Телегін 2008, 16).

12 W niniejszej pracy w odniesieniu do współczesnych nazwisk zastosowana będzie transliteracja jęz.

ukraińskiego, rosyjskiego i białoruskiego (por. https://sjp.pwn.pl/zasady/318-78-A-Transliteracja-i-transkrypcja- wspolczesnego-alfabetu-ukrainskiego;629711.html;https://sjp.pwn.pl/zasady/Transliteracja-i-transkrypcja- wspolczesnego-alfabetu-rosyjskiego;629695.html;https://sjp.pwn.pl/zasady/325-79-A-Transliteracja-i- transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-bialoruskiego;629720.html), jeśli nie są znane ich polskie warianty.

13 Rok 454 uznano za koniec tzw. okresu huńskiego na ziemiach Ukrainy (Войтович 2003, 138).

(15)

15

I.3. Zakres geograficzny

W najogólniejszym, administracyjnym, ujęciu zakres geograficzny niniejszej rozprawy obejmuje fragmenty terytorium 3 współczesnych państw: Białorusi (zachodnia część obwodu brzeskiego), Polski (wschodnie partie województw: podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego, a także mazowieckiego) oraz przede wszystkim Ukrainy (obwody: lwowski, iwano-frankowski, tarnopolski, czerniowiecki, wołyński oraz częściowo rówieński i chmielnicki) o powierzchni niemal 123 000 km².

I.3.1. Geografia fizyczna i historyczna południowo-zachodniej Rusi I.3.1.1. Środowisko przyrodnicze

Kluczową rolę od początków istnienia Rusi, także na omawianych terenach, pełniły rzeki, będące nie granicami, a łącznikami (głównymi arteriami komunikacyjnymi, drogami kolonizacji, ekspansji, transportu, osiami, wzdłuż których następował rozwój osadnictwa), zaś rolę przeszkód spełniały tereny zabagnione, bory i wysokie wzniesienia (Fastnacht 1962, 31- 32; Grzesik 1999, 61; Ościłowski 2015, 325; Semkowicz 1925, 287-288 i in.). W licznych pracach poświęconych osadnictwu ruskiemu (w tym również grodowemu), poszczególne rejony Rusi rozpatrywane są właśnie pod względem ich ulokowania w basenach głównych rzek (Dniestru, Bugu, Horynia etc.)14, ponieważ grodziska położone w strefach wododziałowych są nieliczne (por. Jakimowicz 1934, 48, mapa; Возний 2009, 1, 60;

Прищепа 2016a, 30, mapa i in.). Wspominane w rozprawie rzeki należą do zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego15 - granica działu wodnego przebiega przez omawiane w pracy tereny takie, jak Karpaty Zachodnie, Roztocze, zachodnią część Wyżyny Wołyńsko- Podolskiej, Polesie Zachodnie oraz Niziny Podlasko-Białoruskie (Kondracki 2002, 19-20;

Природа Львовской области, 7-8).

Analizując znaczenie rzek na omawianym w pracy terytorium od zachodu począwszy, główną rolę należy przypisać Bugowi, w basenie którego położone były nie tylko grody tradycyjnie „wołyńskie‖, ale i „halickie‖. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz rozpoczął od Chorografii - opisu geograficznego znanego sobie świata

14 Taką strukturę posiadają m. in. prace o charakterze zbiorczym pióra M. Kučery (1999) i B. Pryńčepy (2016).

15 Szczególnie interesującą, choć prezentowaną przez niezbyt liczne studia naukowe, kwestią są przewłoki (co do funkcjonowania samych przewłok na interesującym nas obszarze na np. szlaku łączącym Bug z Prypecią nie ma oczywiście wątpliwości; por. Бужанський 1966, 23-25; Skrzyńska-Jankowska 2006a, Siemianowska 2017, 119-120; Козубовський 2015, 50).

(16)

16 i oczywiście Polski, w tym jej siedmiu głównych rzek (i ich dopływów), a więc i Bugu.

Długosz przedstawił Bug następująco cyt. „Piątą rzeką ziem polskich i ruskich jest Bug, płynący czarniawą wodą, nienawistny dla wszystkich Rusinów. Albowiem nad jego nurtem starte zostały przez Polaków pod wodzą Bolesława Wielkiego, pierwszego ich króla, wszystkie siły zbrojne [Rusinów]‖ (Roczniki.... ks. I, 126-127). Ciemna barwa wód rzeki wynikać miała, jak wyjaśnia Długosz w części historycznej swego dzieła, z wielkiej ilości krwi wojów ruskich poległych w potyczce z wojskami Chrobrego nad brzegiem Bugu w 1009 r.

(Wołoszyn 2013, 85-86). Według Długosza rzeka brała swe źródła w okolicach zamku zamku oleskiego (Roczniki.... ks. I, 105), lecz w rzeczywistości jej źródła znajdują się w okolicach Verhobuņa w obwodzie lwowskim. Idąc w dół rzeki nazwany od niej Busk, pogranicze ziemi halickiej i Wołynia. Ważnym dopływem Bugu i osią zachodnich partii Polesia był Muchawiec, u ujścia którego położony był Brześć. Następnie nad środkowym Bugiem położone były wzmiankowane w źródłach ośrodki - Mielnik i Drohiczyn, dalej rzeka wkracza w obszar polskiego Mazowsza, gdzie poprzez Narew zasila wody Wisły. Na terytorium Polski wschodzącym w średniowieczu w skład terytoriów Rusi, znaczenie miały także pomniejsze rzeki należące do zlewiska Morza Bałtyckiego takie, jak Narew, Nurzec, Wieprz i Por oraz Wisłok i San. Rzeki te wspominane są często w kontekście pogranicza polsko-ruskiego, lecz wielkim uogólnieniem byłoby uznać je za granice poszczególnych ziem czy nawet państw, zwłaszcza, iż osadnictwo preferowało brzegi rzek w przeciwieństwie do stref wododziałowych (por. następny rozdział).

Dla ziemi halickiej najważniejszymi rzekami od początku były San i Dniestr (należące do zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego), a na południowych jej peryferiach Prut, Seret16 i Czeremosz. Najważniejszy dla zachodnich rubieży Rusi Halickiej San wypływa z Bieszczadów Zachodnich i płynąc na północny-zachód przepływa przez Przemyśl. Dalej w jego dolinie znajdują się miasta takie, jak Przeworsk i Jarosław. Dopływami Sanu są rzeki takie, jak Wisłok, Szkło, Lubaczówka i Wisznia, nad którymi również powstawały średniowieczne grody. Dniestr („czwarta polska rzeka‖ według Jana Długosza i jeden z najważniejszych, prócz Dniepru, łączników świata ruskiego ze światem koczowniczym oraz, poprzez Morze Czarne, z Konstantynopolem), podobnie jak San, bierze swe początki w

16 Przez tereny zachodniej Ukrainy przepływają 2 rzeki o tej samej nazwie: 1. Seret, dopływ Dunaju, wypływający z Karpat Wschodnich, stanowiący umowną granicę wschodnią Bukowiny i 2. Seret, dopływ Dniestru, przecinający południkowo tereny Podola Zachodniego.

(17)

17 Karpatach. Źródła Dniestru znajdują się okolicach wsi Rozłucz17 (Rozluč, obw. lwowski), skąd rzeka obiera kierunek północny, a następnie kieruje się na południe i przepływa przez obwody iwanofrankowski i czerniowiecki w kierunku Mołdawii. Rzekę od środkowego jej biegu charakteryzują wysokie brzegi i kaniony, a także liczne boczne wąwozy i jary. Na terasie Dniestru powstał szereg ruskich grodów (wśród nich z nazwy znane m. in. są Bykowien, Halicz, Wasiliew i Bakota). Najważniejsze prawe dopływy Dniestru to Stryj i Bystrzyca Tyśmienicka wraz Tyśmiennicą (przez Długosza traktowane jako jedna rzeka;

Roczniki... ks. I, 124), również wypływające z strefy karpackiej. Dość istotną rolę w komunikacji ziemi halickiej odrywały zapewne lewe dopływy Dniestru, przebiegające południkowo rzeki takie, jak Seret (nad którym położone były np. Mikulin i Trembowla) z Hnizną czy Zbrucz. Problematyczny pozostaje wschodni zasięg, którego raczej nie należy rozpatrywać południkowo i opierać o którykolwiek z dopływów Dniestru, gdyż nie ma jednoznacznych dowodów, iż strefa władztwa halickiego sięgała dalej niż po Uszycę (lub jej ujście)18.

Główną rzeką Polesia i historycznego Wołynia jest wypływająca z jego zachodnich krańców Prypeć, stanowiąca prawy dopływ Dniepru. Krajobraz jej początkowego biegu charakteryzują rozległe moczary, trzęsawiska i rozlewiska (występujące na Polesiu Zachodnim, zalegają one na pokładach nieprzepuszczającej wody glinie i pokładach kredowych). Jest to głęboka, żeglowna rzeka, która wraz z siecią dopływów stanowiła główny szlak komunikacyjny Polesia (Бужанський 1966, 5-8). We wczesnym średniowieczu, w swym środkowym biegu Prypeć rozdzielała równoleżnikowo ziemię wołyńską i ziemię pińsko-turowską, nieco później strefy wpływów Polski i Litwy19 (wśród grodów położonych nad Prypecią latopisy wspominają np. ruski Niebl), w późniejszych źródłach spotykamy także niewielkie jak się zdaje, założenia obronne w Wietłach i Lubiażu). Prócz uchodzącego do Wisły Bugu (i jego dopływów: Ługu, Muchawca), osiami wodnymi Wołynia były rzeki należące, za sprawą Prypeci, do zlewiska Morza Czarnego: Turia, Stochód i Styr (wraz z Ikwą i Stubłą). Szczególne miejsce w sieci hydrologicznej Wołynia zajmuje rozległy basem uchodzącego do Prypeci Horynia (z Wilią, i mniejszymi dopływami), w dorzeczu którego położone były grody, takie jak Tychoml, Ostróg, Dorohobuż czy Izjasławl. Rozległy basen

17 Nie jak twierdził Jan Długosz – w pobliżu zamku Sobień w Górach Sarmackich (Karpatach). Z tego samego źródła wypływać miał również San (Roczniki... ks. I, 102, 123-124).

18 Por. katalog: Uszyca, Sokolec.

19 Najprawdopodobniej, przez pewien czas, również Rusi i Litwy. Położone nad górną Prypecią grody Ratno, Wietły i Lubiaż, wspomniane w polsko-litewskim traktacie z 1366 r. (Czuczyński 1890) uznawane są za dawne ruskie grody graniczne.

(18)

18 Horynia zajmuje całą niemal środkową i wschodnią część Wołynia – rzeka bierze swe początki w północnej części Wyżyny Podolskiej, w okolicach wsi Volici w obwodzie tarnopolskim, następnie przecina tereny Małego Polesia, Wyżyny Wołyńskiej i Polesia (Прищепа 2016a, 29). Wschodnie rubieże wczesnośredniowiecznego Wołynia Romanowiczów wyznaczał umownie dopływ Horynia – Słucz (i dopływ Słuczy - Chomora)20.

Rzeźbę terenu omawianego zakątka Rusi można scharakteryzować ogólnie jako stopniowe przejście od nizin wołyńskich po Karpaty. Niemal cały omawiany w pracy teren znajduje się na platformie wschodnioeuropejskiej (jej południowe granice wyznaczają Karpaty). Zachodnie partie płyty, znajdujące się terytorium Polski, to obniżenia podlaskie i nadbużańskie. Północny pas terytorium dawnej Rusi Halicko-Wołyńskiej obejmował zachodnią część Niziny Poleskiej (Polesie Zachodnie i Wołyńskie), wznoszącej się zaledwie 100-250 m.n.p.m. Duża część dzierżawy Romanowiczów znajdowała się na terenie rozległej Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej (dzielonej tradycyjnie na Wyżynę Wołyńską i Wyżynę Podolską), graniczącej od wschodu z Wyżyną Naddnieprzańską. Makroregion Wyżyny Wołyńskiej obejmuje niemal całą historyczną dzierżawę Romanowiczów na linii wschód- zachód, bowiem zachodnimi krańcami sięga terytorium Polski i ciągnie się aż po dorzecze Słuczy na wschodzie. Omawiany w pracy teren obejmuje także zachodnią część Wyżyny Podolskiej. Wśród najważniejszych rejonów orograficznych zachodniej Ukrainy, prócz Karpat, znajdują się wapienne Miodobory (Tołtry) i tzw. góry krzemienieckie, przewyższające nieznacznie wysokość 400 m.n.p.m. (Природа Тернопільської області..., 9-10). Krajobraz typowo górski występował jedynie na południowo-zachodnich krańcach Rusi Halicko-Wołyńskiej. Takiemu układowi regionów fizycznogeograficznych towarzyszą zmiany krajobrazu - od podmokłych równin poprzez bardziej zróżnicowane, pod kątem ukształtowania terenu, obszary zajmowane przez lasy liściaste, mieszane, lasostepy oraz nawet miejscami występującą roślinność stepową (Природа Тернопільської області..., 90), aż po krajobraz górski (zob. podrozdział Karpaty).

I.3.1. 2. Regiony geograficzne i krainy historyczne

Tytułem krótkiego wstępu, uprzedzić należy, iż omówienie regionów fizyczno- geograficznych (i po części krain historycznych) zostało tu dokonane ponad podziałem

20 Wschodnie rubieże Wołynia Romanowiczów omówione zostaną w części polemicznej kolejnego rozdziału.

(19)

19 wytyczonym przez współczesne granice polityczne, gdyż nie pokrywają się one ze średniowiecznym rozgraniczeniem osadnictwa wschodnio- i zachodniosłowiańskiego21. Ustalone w XX w. granice polityczne rzutowały nieraz na stan badań i wiedzy, zwłaszcza archeologicznych i nieznajomość materiałów i literatury publikowanej u sąsiada. W przypadku opracowań archeologicznych, których zakres opiera się o współczesne granice polityczne i administracyjne sprawdza się w niewielkiej, lokalnej skali, ale w przypadku większych jednostek administracyjnych pozostawia wrażenie sztuczności takiego podziału (widać to np. w przypadku obwodu tarnopolskiego leżącego między ziemią halicką, Wołyniem i Podolem). W pracach poświęconych grodom rozległego obszaru południowo- zachodnich krańców Rusi regionalizacja dokonywana jest zazwyczaj ze względu na czynniki geograficzne i historyczne, ze względu na niemal zupełny brak zewnętrznych i wewnętrznych barier naturalnych (prócz łuku Karpat czy zwartych zespołów leśnych, bagien i moczarów22).

Najczęściej stosowane są w regionalnych opracowaniach archeologicznych nazwy jednostek krajobrazowo-geograficznych lub krain historycznych. Regionalizacja fizycznogeograficzna omawianego terenu oparta została głównie na Geografii regionalnej Polski (wyd. 2002) i innych pracach J. Kondrackiego oraz opracowaniach geografii poszczególnych obwodów Ukrainy. Wszystkie najczęściej wyróżniane i omawiane w literaturze historycznej i archeologicznej krainy zostały wymienione i scharakteryzowane w kolejności podyktowanej szerokością geograficzną (z północy na południe):

Podlasie to kraina historyczna ukształtowana stosunkowo późno i z perspektywy studiów nad epoką Romanowiczów jest to pojęcie anachroniczne. Nazwa regionu, jak twierdził A. Kamiński (1953, 22-23) nie miała raczej związku z polskim określeniem Jaćwięgów23 stosowanym przez Wincentego Kadłubka (Pollexiani), którzy zamieszkiwali tereny na północ od Narwi, gdyż brak jest danych źródłowych świadczących o stosowaniu tej

21 Więcej na ten temat w kolejnym rozdziale.

22 W literaturze historycznej często podkreślany jest graniczny, „zaporowy‖ lub neutralny charakter ziemi niczyjej bagien i innych wód stojących (por. np. Semkowicz 1925, 260; Kamiński 1953, 39. 43; Kiersnowski 1960, 260-261; Paszkiewicz 1996, 209 i in.).

23 Kultura jaćwieska, choć dla niniejszej pracy będąca kwestią zupełnie poboczną, powinna zostać pokrótce naświetlona ze względu na najnowsze ustalenia w kwestii jej genezy. Jaćwięgowie, lud sąsiadujący ze Słowianami, znani są ze źródeł pisanych od X w. (Kamiński 1953, 13). W klasyfikacji językowej był to lud bałtyjski, jednakże, w świetle najnowszych badań, w ukształtowaniu się kultury jaćwieskiej w IX w. spory udział miał czynnik normański (w VII w. nastąpił kryzys zajmującej tereny północnowschodniej Polski od okresu wpływów rzymskich kultury sudowskiej, zaś tereny nadbałtyckie stały się we wczesnym średniowieczu obszarem penetracji wikińskiej). I tak np. niezwykle ważny aspekt kultury jaćwieskiej, jakim było budownictwo grodowe, powstać miał pod wpływem drewniano-ziemnego budownictwa obronnego kultury wikińskiej. Kres kulturze jaćwieskiej przyniósł zaś podbój krzyżacki w XIII w. (Engel 2015, 19-26). Temat pogranicza rusko- jaćwieskiego omówiony zostanie w dalszej części rozważań.

(20)

20 nazwy z XII-XIII w. w czasach późniejszych. W ujęciu słownikowym (SSS, t. VI, 172-173) Podlasie stanowi zwarte terytorium o trzech wyraźnych granicach – północnej, wschodniej i południowej (wyznaczonych przez puszcze i bagna), którego osią jest rzeka Bug. Jedną z ważniejszych arterii wodnych regionu, prócz Bugu, była Narew. We wczesnym średniowieczu rzeka odgrywała istotną rolę jako szlak handlowy i była czynnikiem stabilizującym osadnictwo na tym terenie. Region Podlasia cechuje brak trudnych do pokonania przeszkód naturalnych, który powodował, iż przez ziemie te przenikały różne grupy ludnościowe w poszczególnych okresach dziejowych (we wczesnym średniowieczu byli to Mazowszanie, Słowianie Wschodni, Bałtowie) pozostawiając tu swoje ślady, widoczne w materiałach pozyskiwanych podczas badań archeologicznych (por. Bieńkowska 2006). Ze względu na brak barier naturalnych zachodnia granica regionu jest trudna do wyznaczenia (SSS, t. VI, 172-173). Z punktu geograficznego widzenia Podlasie obejmuje niziny:

Północnopodlaską i Południowopodlaską. Północną część Podlasia zalicza się do podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, ze względu na kontynentalne cechy klimatu oraz położenie na rubieży subborealnej strefy leśnej Europy Wschodniej. Teren Podlasia w dużej części pokryty jest lasami i bagnami. Od południa region sąsiaduje z Wyżyną Lubelską, od wschodu z Polesiem. Pod względem ukształtowania terenu Nizina Północnopodlaska przypomina Niziny Środkowopolskie. Część Niziny Północnopodlaskiej, położoną na północ od doliny Narwi cechuje polodowcowa rzeźba terenu, zaś tereny znajdujące się na południe od Narwi prezentują krajobraz nizinny z nielicznymi tylko wyniosłościami, takimi jak Wysoczyzna Drohiczyńska z okolicami Mielnika, gdzie dolina Bugu przechodzi w poprzek moren czołowych (Kondracki 2002, 201-2015). Ruskim grodziskom średniowiecznym z terenu Podlasia poświęcone są przede wszystkim prace A. Kamińskiego (1953, 1956), a także badania M. Dzika, D. Krasnodębskiego, K. Musianowicz, U. Stankiewicz, W. Szymańskiego i in. (zob. katalog, tam wykaz literatury). Zasiedlone przez ludność ruską tereny Podlasia w czasach rządów Giedymina znalazły się pod panowaniem litewskim, zaś nazwa „Podlasie‖

pojawia się w źródłach dopiero od XV w. (Makarski 1996, 105; Maroszek, Tęgowski 2010, 19), zaś od XVI w. występuje w źródłach regularnie, jako nazwa województwa (Kamiński 1953, 23)24.

24 Kamiński (1953, 23) przeczył pojawieniu się nazwy Podlasie już wieku XIII (choć pojawia się ona w późniejszych w źródłach odnoszących się do tego stulecia). Również zdaniem autorów SSS (t. IV, 172) ani Jan Długosz ani źródła ruskie czy krzyżackie odnoszące się do Podlasia w XIII w. nie znały żadnej nazwy własnej tego regionu (tym bardziej nie było Pollexia odnoszące się do części Jaćwieży nad rzeką Łek). Zdaniem historyków nazwa „Podljasze‖ wykorzystywana była w końcu XV w. w kancelarii Wielkiego Księstwa

(21)

21 Kolejnym omawianym w regionem Polesie, którego osią hydrograficzną regionu jest stanowiąca dopływ Dniepru Prypeć. W literaturze archeologicznej poświęconej Rusi pod rządami Romanowiczów spotkać można prace poświęcone różnym partiom tego rozległego regionu. Najogólniej Polesie określane jest jako podmokła kraina pokryta lasami i poprzecinana licznymi rzekami (Бужанський 1966, 9). Pierwszym takim wycinkiem Polesia, wyróżnianym w pracach archeologów białoruskich, jest tzw. środkowe (zwane też białoruskim) Pobuże, tożsame z Polesiem Brzeskim (География Белоруссии... 304). Są to nizinne tereny na prawym brzegu Bugu położone w obrębie obwodu brzeskiego. Ważnymi rzekami regionu są dopływy Bugu – Muchawiec i Leśna, nad którymi powstały najważniejsze grody regionu: Brześć, Kobryń i Kamieniec. Naukowcy podkreślają znaczenie Muchawca, jako łącznika międzynarodowego szlaku handlowego wykorzystującego wodne arterie Prypeci i Bugu (Koробушкина 2004, 28). Kolejną, wyraźnie zaznaczoną w pracach wielu archeologów i historyków ukraińskich, częścią Polesia jest Polesie Wołyńskie (wokół tematyki grodów średniowiecznych tego regionu skupione są prace m. in. Serhija Panyńki, Oleksija Zlatogors’kiego i in.)25. Region Polesia przynależał do księstwa Pińsko- Turowskiego, Wołynia, a także, w późnym średniowieczu Litwy i Polski (o poleskich grodach, takich jak Ratno, Turzysk, Wietły i in. mowa w dokumencie z 1366 r.

wyznaczającym tereny przynależne książętom litewskim i królowi polskiemu (por.

Czuczyński 1890). Według Aleksandra Cynkałowskiego (1984, 23) granicę między Wołyniem i Polesiem Wołyńskim wyznacza pas lasów ciągnący się z zachodu na wschód, od miejscowości Uściług, obiegający od północy Włodzimierz Wołyński, Łuck i Równe, po Korzec i Nowogród Wołyński (d. Zwiahel). Równinny krajobraz Polesia Wołyńskiego (którego niewielki fragment znajduje się także w granicach Polski) cechuje spore zalesienie i obecność bagien. Krajobraz ten urozmaicają nieliczne, lecz stosunkowo wysokie garby zbudowane ze skał okresu kredowego (do jakich należą m. in. Pagóry Chełmskie) lub trzeciorzędowego (Kondracki 2002, 293-295). Terenem sąsiadującym z Polesiem Wołyńskim, jednak znacznie bardziej podmokłym jest położone na północno-zachodnim krańcu makroregionu Polesia (u zbiegu granic Polski, Białorusi i Ukrainy), Polesie Zachodnie, do którego zalicza się m. in. jeziora łęczyńsko-włodawskie (Kondracki 2002, 289-291). Obszar

Litewskiego. Co do genezy nazwy Podlasia, częstym skojarzeniem badaczy były ziemie „pod lasem‖, jednak z lingwistycznego punktu widzenia takie wyjaśnienie budzi wątpliwości. Nazwa „Podljasze‖ pojawiła się już w końcu XV w. w (ruskiej) piśmienności kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego i rozumieć należy ją raczej jako tereny pograniczne - „pod Lachami‖ (SSS, t. IV, 172; Tyszkiewicz 2003, 83; Maroszek, Tęgowski 2010, 19).

25 Por. С. Панишко, Г. Панишко 1997; stan badań archeologicznych poszczególnych grodów poleskich znajduje się w katalogu.

(22)

22 Polesia Zachodniego charakteryzuje występowanie mało urodzajnych gleb rdzawych i rdzawych bielicowych, wytworzonych na piaskach, oraz gleby wykształcone pod wpływem wody stojącej, w związku z czym teren ten jest mocno zalesiony i zabagniony. Ten ogólnie mało przyjazny osadnictwu region charakteryzuje wyspowe występowanie wytworzonych na piaskach i glinach zwałowych gleb płowych i brunatnych, bardziej przydatnych pod uprawę.

W południowej części polskiego Polesia znajduje się Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie - duże skupisko jezior o genezie krasowej. To właśnie w tej części Polesia, na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej odkryto większość stanowisk archeologicznych regionu. Kolejne duże skupisko dawnego osadnictwa odnotowano w środkowej części doliny Bugu, uznawanej za część mezoregionu Polesia Brzeskiego. Rozwojowi osadnictwa w dolinie Bugu, poza dogodniejszymi warunkami środowiskowymi, we wczesnym średniowieczu sprzyjało także korzystne gospodarczo położenie na przebiegającym tędy szlaku handlowym (Chudzik 2017, 288-289).

Wołyń, to wedle Słownika Starożytności Słowiańskich (dalej: SSS, t. VI, 587) cyt.

„region obejmujący ziemie między górnym Bugiem a Słuczą, na północy sięgający Polesia w dorzeczu Prypeci, a na południu graniczący z Podolem w rejonie górnej Ikwy i Horynia‖. W wewnętrznym podziale historycznego Wołynia, którego jako pierwszy dokonał w historiografii Mychajło Hruszewski, wyróżnia się trzy części: Wołyń (rozumiany jako dawne powiaty włodzimierski, łucki, kowelski i częściowo dubieński), Pohorynie (powiaty rówieński, ostrogski, zasławski, krzemieniecki oraz wschodnia część powiatu dubieńskiego) i tzw. ziemię bołochowską26, obejmującą powiaty dawnych guberni wołyńskiej i kijowskiej (powiaty: żytomierski, nowogródzki i częściowo berdyczowski; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008, 25-26). Wyróżniane przez historyków i archeologów Pohorynie (latop. Pohoryna) to kraina znana z kart latopisów od 1097 r. (Ипатьевская... стб 237). „Pohorynie‖ (podobnie jak np. „Porosie‖, „Podeśnie‖ czy „Posejmie‖) to tereny położone w basenie dużej rzeki, w tym przypadku – Horynia (Етимологічний... 102-103; Прищепа 2016a, 5). Najwięcej publikacji na temat staroruskiego Pohorynia wyszło spod pióra Bogdana Pryńčepy (Прищепа 1996; 2007; 2008, 2010; 2012; 2016 i in.). Rejon Pohorynia cechuje krajobraz poleski (bagna, łąki i lasy sosnowe, dębowo-sosnowe lub liściaste) oraz lasostepowy (stepy łąkowe i lasy dębowo-grabowe, obecnie nieliczne ze względu na działalność rolniczą). Basen Horynia na terenie obwodu rówieńskiego to obszar równinny o średniej wysokości ok. 184 m.n.p.m.

26 Omówienie zagadnienia tzw. ziemi bołochowskiej znajduje się w dalszej części wstępu.

(23)

23 Terenem nieco bardziej wyniesionym jest Małe Polesie o wysokościach bezwzględnych sięgających 300-400 m.n.p.m., zaś najwyższymi wzniesieniami regionu są Góry Krzemienieckie sięgające wysokości 408 m.n.p.m. (Природа Тернопільської області... 9, Природа Ровенської області... 7-8; Прищепа 2016a, 29-34). Gleby Wołynia, krainy urodzajnej względem sąsiadującego z nią od północy Podlasia, gdzie występują gleby bagienne, prezentuje pas lessów (i wykształconych na nich w strefie roślinności lasostepowej czarnoziemów) rozciągających się od Bugu po Słucz, którego urozmaiceniem są zabagnione doliny rzeczne przypominające krajobraz poleski (Jakimowicz 1934, 14; Природа Волинської області...). Żyznymi glebami, nizinnym krajobrazem i stosunkowo słabym zalesieniem charakteryzują się wschodnie partie Wołynia: obwód rówieński i międzyrzecze Horynia i Korczyka (Прищепа 2016a, 32).

Zachodnie krańce wpływów książąt wołyńskich sięgały położonej na terenie Polski Lubelszczyzny. Jak to określiła Teresa Wąsowicz (1961, 205), „Lubelszczyzna wczesnośredniowieczna‖ to termin dość umowny, obejmujący takie krainy historyczne, jak tzw. Grody Czerwieńskie czy ziemia chełmska. W wymiarze geograficznym Lubelszczyzna, rozumiana najczęściej jako międzyrzecze Wisły i Bugu, zaś w odniesieniu do podziału administracyjnego Polski to kraina zróżnicowana, gdyż w jej skład wchodzi kilka regionów charakteryzujących się zgoła odmiennymi cechami krajobrazowymi i warunkami glebowymi np. część Polesia Zachodniego i Wołyńskiego ze wspomnianym już Pojezierzem Łęczyńsko- Włodawskim, pokrytym utworami glacjalnymi Wałem Uhruskim oraz usłaną jeziorami niziną Obniżenia Dorohuczy i Obniżeniem Dubieńskim. Dalej na południe rozciągają się kredowe Pagóry Chełmskie, w końcu pokryta lessem Wyżyna Lubelska (w obrębie której wydziela się kilka mezoregionów tj. Wierzchowinę Giełczewską, Wierzchowinę Grabowiecką i poszczególne części Roztocza, sąsiadujące z Grzędą Horodelską, Kotliną Zamojsko- Hrubieszowską27 i Grzędą Sokalską, czyli ziemiami zaliczanymi do historycznej bełskiej, położonej w Kotlinie Pobuża na tzw. Małym Polesiu, będącym już częścią Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej; Rzechowski 1997, ryc. 1 i 2, 1203, 1207; Kondracki 2002, 297).

Częścią rozległej Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej jest położone na terytorium Polski i Ukrainy Roztocze (dzielone bywa na gorajskie, tomaszowskie i rawskie lub po prostu na: zachodnie, środkowe i wschodnie). Roztocze to pas wzniesień w płaskim siodle warstw kredowych, w

27 J. Kondracki (2002, 286-287) rozróżnia Padół Zamojski i Kotlinę Hrubieszowską, która jest jego przedłużeniem. Na obszarze Kotliny Hrubieszowskiej znajduje się jądro tzw. ziemi czerwieńskiej, gdyż to właśnie tutaj znajdują się najbardziej znane jej grody tj. Czerwień i Wołyń.

(24)

24 zachodniej partii regionu pokrytych lessem. Region ten stanowi rodzaj pomostu między Wyżyną Lubelską a Wyżyną Podolską (Kondracki 2002, 287-289). Najwyższych wysokości bezwzględnych (do ok. 400 m. n. p. m.) dosięgają wzniesienia Roztocza położone po stronie ukraińskiej. Grzbietem Roztocza biegnie pas wododziału Wieprza i Bugu (w części północnej) oraz Sanu i Dniestru (w części południowej), czyli granica28 zlewisk Morza Bałtyckiego i Czarnego.

Zasięg terytorialny rozprawy obejmuje częściowo dwie prowincje Karpat, a dokładniej dwie podprowincje tych gór: wschodnią partię Zewnętrznych Karpat Zachodnich i północną część Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Część przynależąca do Karpat Zachodnich znajduje się na terytorium Polski. Są to góry średnie i pagórkowate pogórza.

Położone w większości na terenie Ukrainy Zewnętrzne Karpaty Wschodnie są przedłużeniem Zewnętrznych Karpat Zachodnich, lecz są od nich wyższe i charakteryzuje je wyraźniejsza zwarta budowa pasmowa (Kondracki 1978, 27-29). Najogólniej rzecz ujmując, wyznaczenie granicy dwóch prowincji wynika ze zmiany kierunku pasa fliszowego oraz zaniku w tej części łańcucha Karpat pasa wewnętrznego, zaś w ujęciu biogeograficznym za granicę Karpat Zachodnich i Wschodnich uznaje się dolinę Sanu (Kondracki 1978, 23, 45). Przez omawiany odcinek Karpat przebiega wspomniany już bałtycko-czarnomorski dział wodny. Większość wód karpackich należy do zlewiska Morza Czarnego. Od wschodu ukraiński odcinek Karpat Wschodnich otaczają 2 dopływy Dunaju – Prut i Seret oraz wpadający bezpośrednio do morza Dniestr. Do zlewiska Bałtyku należy północny skłon Karpat z dorzeczem Wisły. W podprowincji Zewnętrznych Karpat Zachodnich interesującym nas obszarem jest wschodnia partia Beskidów Środkowych uznawana za obszar pograniczny29. Do prowincji Karpat Wschodnich zaliczają się położone na pograniczu Polski i Ukrainy Beskidy Lesiste: między dolinami Sanu, Dniestru i Stryja rozciągają się Góry Sanocko-Turczańskie (w skład których wchodzą m. in. Góry Słonne), dalej na wschód ciągną się Beskidy Brzeżne, Bieszczady i

28 Do „granicznego‖ aspektu wspomnianego wododziału odwoływali się różni badacze. Zofia Wartołowska (1958, 40-41) przypuszczała, iż wzniesienia Roztocza mogły być wzmiankowane już przez al-Idrisiego w XII w., jako góry oddzielające Polskę od Rusi, a w opinii ukraińskich badaczy Roztocze początkowo (w X-XI w.) wschodzić miało w skład ziemi przemyskiej (Ляска 2009, 75; Рудий 2003, 35), później zaś był to region

„graniczny‖ obsadzony grodami-strażnicami (por. Ляска 2009, 91-93). Poglądy te wymagają jednak szerszej argumentacji, gdyż trudno uznać np. Roztocze Rawskie za region stricte pograniczny w rzeczywistości XII-XIII w. Jedynym tropem, jaki wydaje się przekonywujący jest hipotetyczny szlak komunikacyjny prowadzący przez Roztocze ku Bełzowi i jego ochrona w postaci (grodu?) Worota w pobliżu Potylicza (por. katalog; Kronika...

222-223) i, być może, innych grodów.

29 Z Beskidu Niskiego, dokładniej z okolic źródeł Jasiołki i Wisłoka wywodzona była granica polsko-ruska (Fastnacht1962, 14), choć, jak już wspomniano, we wczesnym średniowieczu strefa górska zdaje się zamieszkana z rzadka lub wolna od osadnictwa. Od późnego średniowiecza zaś, Beskid Niski stanowił jedyny równoleżnikowy fragment pogranicza Słowiańszczyzny Zachodniej i Wschodniej (Parczewski 1995, 19-20).

(25)

25 Gorgany. Przedłużeniem Gorganów są położone pomiędzy dolinami Prutu i Suczawy Beskidy Pokucko-Bukowińskie. Równolegle do pasa Beskidów Lesistych, w partiach grzbietowych ponad granicą lasu, na omawianym odcinku Zewnętrznych Karpat Wschodnich przebiega pas Beskidów Połonińskich.

Karpaty, a właściwie ich część górska – w zasadzie do późnego średniowiecza stanowiły strefę z rzadka tylko oswojoną i zagospodarowaną (por. Parczewski 2007a), toteż istotną krainę fizyczno-geograficzną omawianą w pracy stanowi wschodnie Podkarpacie polskie (zwane także wschodnią Małopolską), czyli przedgórze Karpat, oraz ukraińskie Przedkarpacie (Przykarpacie, Podkarpacie Wschodnie), które jest przedłużeniem pasa przedgórza polskiego (Kondracki 2002, 299). W pierwszej kolejności omówienia wymaga wschodnia część polskich Karpat (i pasma pogórza), która obejmuje dorzecze górnego i środkowego Sanu oraz jego dopływu – Wisłoka i wyznaczającą zachodnią rubież naszych rozważań Wisłoką. Układ stref glebowych w omawianym regionie odzwierciedla układ stref krajobrazowych – w pasie Pogórza występują pyłowe gleby lessopodobne, wytworzone z fliszu, u progu Karpat dominują gleby lessowe, zaś w strefie górskiej spotykamy gleby gliniaste i szkieletowe (Parczewski 1986, 179). Ukraińską część przedgórza karpackiego charakteryzuje zróżnicowanie gleb od górskich gleb brunatnych, przez gleby bielicowe, po żyzne gleby lasostepowej części regionu (Природа Івано-Франківської області... 93).

Południowa część ukraińskiego Przedkarpacia nazywana jest Pokuciem, czyli sąsiadującą z Mołdawią „najdalej na południowy wschód wysuniętą ziemią Polski‖ (SGKP, t. VIII, 550).

Jest to położony nad Prutem solonośny30 region, za którego główne ośrodki uchodzą dawne ruskie grody Śniatyn i Kołomyja.

W skład prowincji karpackiej wschodzi częściowo położona na południowo- wschodnim krańcu historycznej dzierżawy Romanowiczów Bukowina, która w opracowaniach historycznych tożsama jest z międzyrzeczem Seretu i Dniestru (tereny położone po ukraińskiej stronie granicy z Rumunią). Lesisty krajobraz karpackiego pogórza cechuje międzyrzecze Seretu i Prutu, zaś pas terenu między Prutem i Dniestrem to równina o krajobrazie lasostepowym (Bukowina od południowego wschodu otwarta była na step;

Возний 2009, t. 2, 72). Główną arterię wodną na Bukowinie stanowi Dniestr, nad którym

30 Potwierdzenie „polskości‖ regionu i znaczenia soli kołomyjskiej, znanej z już kart latopisów (Ипатьевская...стб 789), dla „Ukrainy‖ (a wcześniej Rusi) znajdujemy w XVII-wiecznej relacji Wilhelma Beauplana cyt. „Wielką niewygodą na Ukrainie jest to, że brak tu soli. By temu zapobiec przywozi się ją z Pokucia, krainy należącej do Polaków, położonej na pograniczu Transylwanii (....). Sól tę nazywają kołomyjską (...)‖ (Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana… 159).

Cytaty

Powiązane dokumenty