Uniwersytet Jagielloński
Odkrywane dziedzictwo:
przypadek Camino de Santiago
Wprowadzenie
Przeszłość stanowi zasób dóbr materialnych i niematerialnych z konieczności wykorzystywanych selektywnie, a niekiedy także arbitralnie. Łatwo podać setki przykładów rzeczy, miejsc, postaci i wydarzeń, które „nie przedostały się” do świadomości członków konkretnych społeczeństw. Gros osiągnięć i wynalazków, z których korzysta współczesny człowiek, pozostaje „kulturowymi sierotami”.
Z drugiej zaś strony rozpoznawalne rzeczy, miejsca, postaci i wydarzenia koja- rzone z dobrami, ideami, wartościami są utrzymywane w pamięci społecznej dzięki działaniom intencjonalnym, zaplanowanym i powtarzanym w kolejnych pokoleniach1. Na podobne mechanizmy zwrócił uwagę Joseph Campbell, twier- dząc: „tradycję możesz utrzymać przy życiu, tylko odnawiając ją stosownie do aktualnych okoliczności”2. Zdarza się jednak również – i na taki przypadek autor zamierza zwrócić uwagę czytelnika – że jakieś dobro z przeszłości jest przez współczesnych na nowo odkrywane3. Cieszy się ono szczególnym zainte- resowaniem, staje się modne, atrakcyjne i pożądane w kontekście „aktualnych okoliczności”. Dzieje się tak, ponieważ zaspokaja ono konkretne potrzeby, od- powiada aktualnym procesom społeczno-kulturowym, a elementy składające się na ów fenomen są łatwo asymilowane.
Na przełomie XX i XXI wieku przykładem tego są z pewnością drogi św.
Jakuba. Mimo że tradycje pielgrzymek do miejsc świętych przez wieki były
1 Jedną ze skutecznych strategii utrwalania określonych, wybranych treści jest w wymiarze państwowo-narodowym oczywiście edukacja. Por. A. Wnuk, Europejskie dziedzictwo kulturowe we współczesnej dydaktyce polonistycznej, Łódź 2011.
2 J. Campbell, Potęga mitu, tłum. I. Kania, Kraków 2013, s. 40.
3 O takim mechanizmie – ponownego odkrywania – wobec „dziedzictwa wydziedziczonego (np. dziedzictwa kultury żydowskiej)” pisał m.in. Jacek Purchla. Zob. J. Purchla, Europa wobec dzie- dzictwa, [w:] Europa wobec dziedzictwa. Modele mecenatu na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, red. Ł. Galusek, Kraków 2005, s. 31; idem, Wstęp, [w:] Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, red. M.A. Murzyn, J. Purchla, Kraków 2007, s. 10.
podtrzymywane – również na Starym Kontynencie określanym wówczas chri- stianitas – to renesans ruchu pielgrzymkowego do Santiago de Compostela ob- serwowany na przestrzeni ostatnich dekad należy uznać za fenomen kulturowy i religijny, czyli zjawisko szczególnej mobilności, zwłaszcza w kontekście wiesz- czonych na gruncie socjologii teorii skutecznej sekularyzacji. Średniowieczna fala peregrynacji do sanktuarium św. Jakuba Apostoła po osiągnięciu kulmina- cyjnej fazy w XII i XIII wieku traciła impet, by w okresie reformacji i kolejnych wiekach zdecydowanie osłabnąć4. Od czasu rewolucji francuskiej szlaki popadły w zapomnienie – jak podkreśla Agnieszka Jaworska, „nie oznacza to jednak […], że do Composteli przestali przybywać pątnicy […]. Choć infrastruktura dla pieszych pielgrzymów właściwie nie istniała (poza noclegami w niektórych parafi ach czy klasztorach, choć wiele z nich zostało zniszczonych lub odebra- nych Kościołowi), to szlak nie zniknął jednak z ludzkiej pamięci”5. Owszem, tradycja funkcjonowała w pamięci społecznej, podtrzymywana dzięki tekstom, hagiografi i, itinerariom, relacjom i opisom przeżyć pielgrzymów, a także rui- nom szpitali, zajazdów, gospód, miejsc noclegowych lub dobrze zachowanym budowlom, takim jak: katedry, kościoły, przydrożne krzyże wskazujące kierunek, brukowane trakty i mosty6. Dzięki mechanizmom funkcjonującym w kulturze, podmiotowo defi niowanej jako pamięć7, przetrwały i/lub wkomponowane zostały do współczesnego uniwersum fenomeny wartości i idee, nadające sens wielodniowej wędrówce na „krańce świata”. W 2018 roku średniowieczne dzie- dzictwo kulturowe: drogi św. Jakuba, rzecz jasna w przetworzonej formie, cieszy się ogromnym zainteresowaniem nie tylko Europejczyków, lecz i mieszkańców innych kontynentów – zarówno chrześcijan, jak i przedstawicieli innych religii, a nawet niewierzących. Działania, jakie do tego obecnego stanu doprowadziły, można interpretować jako sukcesywne odkrywanie dziedzictwa kulturowego i jego aktualizację.
Szlak jako dziedzictwo kulturowe
Celem artykułu jest prześledzenie wybranych inicjatyw, które – zdaniem autora – na przełomie XX i XXI wieku przyczyniły się do odkrycia na nowo i sukcesu Camino de Santiago. Użycie terminu „sukces” uzasadniają z jednej strony dane
4 J. Purchla, Europa wobec dziedzictwa…, s. 31; idem, Wstęp…, s. 10.
5 A. Jaworska, Camino de Santiago. Tradycja i współczesność, Kraków 2015, s. 94.
6 Por. I. Jimenez, Architektura – świadek Camino de Santiago, [w:] Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, red. P. Roszak, Toruń 2011, s. 141–147.
7 Por. J. Schindler, Kultura jako pamięć, upamiętnianie, pamiętanie i rozpamiętywanie, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Kulturoznawcze” 12 (2011), s. 273–286.
ilościowe, dowodzące postępującego wzrostu liczby pielgrzymów przybywają- cych do Santiago zgodnie z wymaganymi zasadami (100 km pieszo albo 200 km na rowerze lub konno) i rejestrujących się w Biurze Pielgrzyma, z drugiej zaś działania, w wyniku których wytyczane i oznakowywane są kolejne kilometry szlaków Jakubowych w różnych częściach Europy, w tym i w Polsce. Według ofi cjalnych danych w 2018 roku 327 378 pielgrzymów dotarło do galisyjskiego sanktuarium, zgodnie z zasadami wymaganymi do odebrania composteli, de- klarując religijne i niereligijne motywy swojej wędrówki8. Oprócz nich tysiące innych osób z różnorodnych powodów przemierzało odcinki szlaków Jakubowych na Półwyspie Iberyjskim i w innych krajach europejskich, odkrywając w różnej skali i wymiarach dziedzictwo przeszłości.
350 000 300 000 250 000 200 000 150 000 100 000 50 000
0 1970 1982 1989 1999 2000 2004 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
68 1 868 5 760 154 613 55 004 179 944 272 412 183 366 192 488 215 412 237 886 262 459 277 854 301 036 327 378
Serie 1
Rycina 1. Zmiany liczby osób rejestrujących się w Santiago de Compostela w latach 2004–2018.
Źródło danych: Ofi cina de Acogida al Peregrino 2019. Kolorami zaznaczono dane w tzw. latach jubileuszowych świętych:
1982, 1999, 2004, 2010.
Szeroko rozumiane działania promujące drogi św. Jakuba w Europie są waż- nym, ale nie jedynym czynnikiem tak dużego zainteresowania dziedzictwem kulturowym. Należy bowiem pamiętać, że na renesans pielgrzymek do galisyj- skiego sanktuarium złożyło się wiele czynników, do których należą: zauważane i badane nowe trendy w religijności (nowa duchowość) oraz w turystyce (formy turystki kulturowej9), europejskie procesy integracyjne10 sprzyjające łatwiej- szemu przemieszczaniu się ludności, z niezwykle w tym względzie istotnymi
8 Ofi cina de Acogida al Peregrino, https://ofi cinadelperegrino.com/estadisticas/ (10.01.2019).
9 Por. A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Poznań 2010; S.A. Bąk, Działania Unii Europejskiej na rzecz kultury i turystyki kulturowej, Warszawa 2007, s. 125.
10 K. Orzechowska-Kowalska, R. Kowalski, Turystyczne szlaki kultury jako przykład integracji regionów Europy, [w:] Marketing turystyki. Wybrane zagadnienia, red. T. Burzyński i in., Kraków 1999, s. 106–112.
konsekwencjami układu z Schengen (14 VI 1985). W promocji Camino de Santiago niemały udział mają także nowe technologie, przybliżające tę tradycję, a przez zaangażowanie i świadectwa caminowiczów posługujących się tymi tech- nologiami, zachęcające i ośmielające innych do naśladownictwa. Działające na całym świecie stowarzyszenia, bractwa poprzez swoją wielostronną działalność wspierają lub wprost promują tę postać mobilności, dyktowaną pobudkami religijnymi, duchowymi, kulturowymi lub sportowymi. Współczesne formy kultury uczestnictwa pozwalają każdemu na generowanie nowych treści, opi- sywanie indywidualnych doświadczeń z drogi w mediach społecznościowych, na forach, blogach czy internetowych stronach tematycznych11.
Ramy teoretyczne dla opisu i naukowej refl eksji nad współczesnym zjawi- skiem rewitalizacji średniowiecznej tradycji pielgrzymowania do Santiago de Compostela (la revitalización del Camino de Santiago) stanowi młoda dyscypli- na nauki – heritologia12, której przedmiotem jest dziedzictwo kulturowe oraz jedna z jego współczesnych form, za jaką można uznać szlak kulturowy13. Zgodnie z funkcjonującymi defi nicjami dziedzictwo to obejmuje „zabytki, zespoły budowli i miejsca zabytkowe”14, a także „praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umie- jętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i prze- strzeń kulturową – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część”15 takowego. Formułowane defi nicje, jak wiadomo, odpowiadają dwóm wymiarom dziedzictwa kulturowego: materialnemu i niematerialnemu.
Mając to na uwadze, należy jednak zaznaczyć, że badacze w proponowanych ujęciach dziedzictwa kulturowego podkreślają integralność tych wymiarów. Inną cechą tak rozumianego dziedzictwa jest świadomość danej grupy dotycząca przeszłości własnej i innych oraz stosunek wobec owej przeszłości: jej akceptacja lub odrzucenie. Jacek Purchla w wielu miejscach stwierdza, że „dziedzictwo to pamięć, wybór i tożsamość”16. Wskazawszy te komponenty, w odniesieniu do Camino de Santiago należy zauważyć, że funkcjonując w pamięci społecznej, zostało ono wybrane – także przez decydentów politycznych – w celu podtrzy- mywania lub wręcz konstruowania tożsamości tak narodowej (hiszpańskiej), jak i ponadnarodowej, europejskiej (chrześcijańskiej). W pierwszym przypadku mowa o ideologicznym wykorzystaniu kultu św. Jakuba w czasach dyktatury
11 Więcej na ten temat por. P. Plichta, Camino de Santiago w przestrzeni wirtualnej (wybrane aspekty internetowych materiałów polskojęzycznych), [w:] Duchowość i przestrzeń w kontekście Camino de Santiago, red. P. Roszak, F. Mróz, Ł. Mróz, Kraków 2018, s. 221–252.
12 Por. J. Purchla, Europa wobec dziedzictwa…, s. 32.
13 Ł. Gaweł, Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków 2011.
14 Art. 1 Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, UNESCO (1972).
15 Art. 2 Konwencji w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, UNESCO (2003).
16 J. Purchla, Europa wobec dziedzictwa…, s. 31; idem, Wstęp…, s. 10.
generała Francisco Franco (1892–1975), w drugim zaś o przywoływanej w wielu miejscach maksymie: „Europa se hizo peregrinando a Compostela” („Europa narodziła się, pielgrzymując do [Santiago de] Compostela”), przypisywanej Johannowi Wolfgangowi von Goethemu (1749–1832).
Kolejnym komponentem tworzonych defi nicji dziedzictwa jest ich relacja temporalna. Marie-Th eres Albert defi niuje je jako „wynik rekonstrukcji przeszłości określonej potrzebami teraźniejszości”17. Dziedzictwo kulturowe rozumiane jest jako „część przeszłości, którą wybieramy w teraźniejszości dla współczesnych celów – ekonomicznych, kulturowych, politycznych i społecznych – i którą decy- dujemy się przekazać przyszłym pokoleniom”18. W skonkretyzowanej postaci są to zatem nie tylko materialne obiekty, które podlegają ochronie i wykorzystywane są w chwili obecnej, „tworzone, kształtowane i zarządzane w odpowiedzi na aktu- alne zapotrzebowanie”, ale również wytwarzana przez nie warstwa symboliczna, obejmująca ich wymiar niematerialny19. Istotnie – ogromnemu zainteresowaniu analizowanym przykładem, konkretnym dziedzictwem kulturowym, towarzyszy zapotrzebowanie na wartości, których stało się ono współczesnym symbolem.
Szlaki kulturowe stanowią jedną ze współczesnych atrakcyjnych form pozna- wania dziedzictwa kulturowego i obcowania z nim. Po dokonaniu analizy różnych ich defi nicji Łukasz Gaweł zaproponował własną, która – z niewielkimi korekta- mi – bardzo dobrze koresponduje z konkretnym przykładem: szlakiem św. Jakuba.
Wytyczony i oznakowany szlak materialny, łączący obiekty i miejsca wybrane według ustalonego kryterium tematyzacji, będące unikatowym i reprezentatywnym przykładem ilustrującym szeroko pojęty dorobek kulturowy danego regionu, społeczności, grupy et- nicznej, mniejszości narodowej czy narodu. Poprzez prezentację dziedzictwa materialnego szlak powinien umożliwiać poznanie i popularyzować dziedzictwo niematerialne, traktując oba te obszary jako nierozerwalną całość20.
W przypadku szlaków Jakubowych dorobek kulturowy ma charakter również ponadnarodowy, europejski, przynależny do chrześcijańskich wartości jako swo- jego historycznego źródła. Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do aktualnie tworzonych „nowych” szlaków jako innowacyjnych produktów turystycznych21,
17 M.-T. Albert Kultura, dziedzictwo, tożsamość, [w:] Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku.
Szanse i wyzwania, red. M.A. Murzyn, J. Purchla, Kraków 2007, s. 51; Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, red. K. Gutowska, Warszawa 2000; K. Orzechowska-Kowalska, Refl eksje na temat pielgrzyma średniowiecznego i współczesnego, [w:] Jakość życia w kulturowych przestrzeniach podróżowania, red. M. Kazimierczak, Poznań 2012, s. 381–397.
18 K. Jagodzińska, J. Purchla, J. Sanetra-Szeliga, Dziedzictwo kulturowe ma znaczenie dla Europy.
Skrót raportu, http://mck.krakow.pl/images/upload/projekty_badawcze/CHCFE-Raport-PL.pdf (10.07.2018).
19 Ibidem.
20 Ł. Gaweł, Szlaki dziedzictwa kulturowego..., s. 76.
21 Por. A. Stasiak, Produkt turystyczny – szlak, „Turystyka i Hotelarstwo” 10 (2006), s. 9–40.
drogi Jakubowe w znacznej mierze są jedynie „odkrywane”22, podobnie jak ich wieloaspektowy wymiar duchowy, kulturowy, ekonomiczny, społeczny. Odkrywanie to ma sens zarówno dosłowny, jak i metaforyczny. Na rzecz pierwszego przema- wiają odnajdywane na terenie całej Europy artefakty związane z tradycją Jakubową (muszle, pamiątki z symboliką św. Jakuba, ustalanie i rozmieszczenie miejsc kultu apostoła). Natomiast o odkrywaniu szlaków w sensie metaforycznym świadczą zainteresowanie i programy badawcze, szerzej wykorzystywana wiedza o samym zjawisku i jego implikacjach: kulturowych, społecznych, ekonomicznych, poli- tycznych. Rzecz jasna, dawne drogi św. Jakuba mają immanentny związek ze sferą sacrum – religijnymi wyobrażeniami, praktykami, przeżyciami, instytucjami ludzi określonej epoki. W takim ujęciu sam fenomen można uznać za dziedzictwo kul- turowe. Zdając sobie sprawę, że zagadnienie to wykracza poza ramy niniejszego opracowania, warto wszakże zasygnalizować, że w procesie odkrywania religijnych aspektów owego dziedzictwa niejednokrotnie dochodzi również do reinterpretacji przeszłości w konkretnych warunkach teraźniejszości23.
Odkrywanie Camino de Santiago na przełomie XX i XXI wieku
By odpowiedzieć na pytanie dotyczące współczesnego sukcesu dziedzictwa kulturowego24 Camino de Santiago, należy wskazać na inicjatywy, fakty i pro- cesy, w które zarówno w XX, jak i na początku XXI wieku włączani byli i nadal są liczni odbiorcy. Mają one różny charakter: lokalny, regionalny, państwowy, europejski i globalny, religijny i świecki, naukowy i artystyczny, ideologiczny i komercyjny, instytucjonalny i spontaniczny.
22 Por. m.in. E. Mendyk, Droga św. Jakuba w Polsce – nowy początek starej tradycji, [w:] Drogi św. Ja- kuba w Polsce. Stan badań i organizacja, red. A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz, Kraków 2008, s. 67–78.
23 Warto zaznaczyć, że w przypadku fenomenu Camino de Santiago reinterpretacja dziedzictwa staje się w istocie przestrzenią „konfrontacji pomiędzy chrześcijaństwem a synkretycznym ruchem Nowej Ery”, zob. S. Burdziej, „Jedną nogą na chrześcijańskiej ścieżce”. Współczesna pielgrzymka do Santiago de Compostela w perspektywie socjologicznej, [w:] Podróżnicy, fundatorzy, święci, red. T. Ra- tajczak, Prace Komisji Historii Sztuki – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. 35, Poznań 2008.
Na takie przeobrażenia tradycji Jakubowej w swoim studium zwróciła też uwagę Agnieszka Jaworska, proponując nawet aksjologiczny podział na przyczyny „płytkie” i „głębokie”. A. Jaworska, Camino de Santiago…, s. 100-150. Por. P. Roszak, Camino de Santiago a devotio (post)moderna, [w:] Camino Polaco. Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 2, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2015, s. 219–238; E.K. Rowe, Saint and Nation: Santiago, Teresa of Avila, and Plural Identities in Early Modern Spain, University Park, PA 2011.
24 Por. M. Severo, European Cultural Routes: Building a Multi-Actor Approach, „Museum International” 69 (2017), nr 1–2, s. 136–145.
Perspektywa „hiszpańska”
Dziedzictwo związane ze szlakami Jakubowymi obecne jest w polityce kulturalnej Hiszpanii od dawna. Dość nadmienić, że św. Jakub Większy to główny patron tego kraju (podobnie jak Portugalii), o czym przypomina bogata ikonografi a przedstawiająca go jako apostoła, pielgrzyma i rycerza, a uroczystość świętego w kalendarzu liturgicznym tzw. katolickiej Hiszpanii to okazja do barwnych fi est. Współczesny renesans szlaków Jakubowych jest bezpośrednio poprzedzany okresem ideologicznego wykorzystania kultu religijnego i tradycji kulturowej św. Jakuba przez generała Francisco Franco Bahamonde. Związki tego dziedzic- twa i jego odkrywanie dla celów politycznych i nacjonalistycznych przedsta- wił w nieco szerszej perspektywie czasowej Sasha D. Pack25. Okres frankizmu (1936–1975) naznaczony był nie tylko odwoływaniem do mitów i kulturowych wyobrażeń. Santiago Matamoros przedstawiany był z jednej strony jako patron walki w realizacji „słusznego” hiszpańskiego projektu politycznego, z drugiej zaś jako symbol jedności narodowej26. Praktycznym wyrazem tych założeń stały się konkretne działania promujące dziedzictwo katolickie wespół z nakładami fi nansowymi dla uprzywilejowanych zabytków historyczno-artystycznych. Do tych ostatnich już w 1940 roku zaliczono obok Toledo (niegdysiejszej stolicy) także Santiago de Compostela27. Sam Franco, urodzony w Ferrol, kreował się na katolickiego wodza zwyciężającego z pomocą św. Jakuba wrogów i przeciwników
„jedynie słusznego” projektu politycznego. Zbyteczne jest w tym momencie szersze nawiązywanie do hagiografi cznych narracji – w szczególności tej o zwy- cięstwie Ramira I (842–850) i jego wojska pod Clavijo28 – konstytuujących mit św. Jakuba Większego jako Maurobójcy i uzasadniających jego kult jako patrona rekonkwisty, walk z islamem i z wszelką herezją29.
Ważną datą w renesansie tradycji był 1962 rok, kiedy to opisany w Codex Calixtinus szlak (tzw. Droga Francuska) określono jako część hiszpańskiego dziedzictwa artystycznego i historycznego (Conjunto Histórico-Artístico de España). Różnorodne działania przyczyniały się do „odkrywania” dla pamięci
25 S.D. Pack, Revival of the Pilgrimage to Santiago de Compostela: Th e Politics of Religious, National, and European Patrimony, 1879-1988, „Th e Journal of Modern History” 82 (2010), s. 335–367; por.
L. Talbot, Revival of the Medieval Past: Francisco Franco and the Camino de Santiago, [w:] Th e Camino de Santiago in the 21st Century. Interdisciplinary Perspectives and Global Views, red. S. Sánchez y Sánchez, A. Hesp, New York 2015, s. 36–56.
26 Por. A. Jaworska, Camino de Santiago…, s. 98.
27 S.D. Pack, Revival of the Pilgrimage…, s. 357.
28 Por. H.M. Stefaniak, Camino de Santiago między historią, legendą i mitem, Kraków 2018, s. 165–168.
29 Por. Internetowa liturgia godzin, https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/07-25a.php3 (10.12.2018);
F. Obara, Trzy wizerunki świętego Jakuba Większego, PCh24.pl Polonia Christiana, 26 VIII 2018, https://
www.pch24.pl/trzy-wizerunki-swietego-jakuba-wiekszego,4506,i.html (10.12.2018).
społecznej szlaku jako dziedzictwa. W ramach ogłoszonego przez UNESCO Roku Współpracy Międzynarodowej w 1965 roku Félix Ros Cebrián (1912–1974) za swoją książkę pt. De la estrella de Oriente a la estrella del Norte30 otrzymał nad- zwyczajną państwową nagrodę literacką, o znaczącej nazwie: Premio Nacional de Literatura „Camino de Santiago”31.
W obchodzonym w 1956 i 1965 Roku Świętym właśnie 25 lipca Franco ogłaszał amnestię dla więźniów. W wymiarze praktycznym inwestycje drogowe na terenie rodzinnej Galicji umożliwiły lepszą komunikację regionu z innymi częściami kraju, co sprzyjało docieraniu do Santiago z pobudek turystycznych i religijnych.
Już po upadku dyktatury w nowych warunkach politycznych – w 1985 roku – drogi św. Jakuba zostały uznane za dziedzictwo historyczne Hiszpanii (Patrimonio Histórico Español). Szlaki kulturowe w polityce kulturalnej administracji w Madrycie nadal mają znaczenie. Widać to w programach i strategiach wielu ministerstw, zwłaszcza Ministerstwa Rozwoju i Ministerstwa Edukacji, Kultury i Sportu, choć jeszcze wyraźniej w programach władz samorządowych autonomicznych regionów, przez które przebiegają poszczególne odcinki szlaku. Warto w tym miejscu wska- zać, że dotyczy to: Kraju Basków, Katalonii, Galicji, Asturii, Kantabrii, La Rioja, Aragonii, Nawarry oraz Kastylii i Leon. Jednak także w pozostałych odtwarzane lub tworzone są kolejne kilometry oznakowanych dróg. Organem koordynującym współpracę między administracjami różnego szczebla pozostaje Rada Jakubowa (El Consejo Jacobeo) ustanowiona w 1991 roku32. Rada została zreorganizowana w 1997 i 2009 roku – w pierwszym przypadku z uwagi na cele związane z promo- cją, konserwacją, strategią zarządzania dziedzictwem, poprawą warunków krajo- brazowych i środowiskowych w kontekście Roku Jakubowego 199933, w drugim zaś oprócz powyższych, w tym przygotowań do obchodów Roku Świętego 2010, również w celu zapewnienia skuteczniejszych działań na rzecz wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO innych, poza Camino Francés34, odcinków szlaków. W obu przypadkach podjęto działania związane z:
1) zapewnieniem odpowiedniego oznakowania i utrzymania wszystkich historycznych szlaków;
2) konserwacją i zachowaniem zabytków związanych z historyczno-kultu- rowym dziedzictwem Camino de Santiago;
30 F. Ros, De la estrella de Oriente a la estrella del Norte, Barcelona 1965.
31 Nadzwyczajne nagrody literackie przyznawane były w latach 1950–1974. Félix Ros Cebrián – poeta, pisarz, dziennikarz, falangista.
32 Real Decreto 1530/1991, de 18 de octubre, por el que se crea el Consejo Jacobeo, „Boletín Ofi cial Del Estado” 1991, nr 259, s. 34915.
33 Real Decreto 1095/1997, de 4 de julio, por el que se reorganizaba el Consejo Jacobeo, „Boletín Ofi cial Del Estado” 1997, nr 160, s. 20869–20870.
34 Real Decreto 1431/2009, de 11 de septiembre, por el que se reorganiza el Consejo Jacobeo,
„Boletín Ofi cial Del Estado” 2009, nr 235, s. 82093–82096.
3) promocją Camino w jego wymiarach: kulturowym i turystycznym, kra- jowym i międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy dla pielgrzymów;
4) przedsięwzięciami organizowanymi przy okazji obchodów lat Jakubowych (los Años Santos Jacobeos);
5) poprawą krajobrazu i środowiska w otoczeniu Camino de Santiago35. W 2004 roku, w którym obchodzono kolejny compostelański Rok Święty, Szlak Jakubowy został wyróżniony prestiżową Nagrodą Księcia Asturii (Premio Príncipe de Asturias de la Concordia). Przez przyznanie tej nagrody, określanej „hiszpań- skim Noblem”, wskazano na wzorcowy charakter tego fenomenu dziedzictwa kulturowego, uznając go elementem budującym zrozumienie i wpływającym na współistnienie w pokoju między ludźmi z różnych narodów, stanowiącym symbol braterstwa i podstawę świadomości europejskiej36.
Przywołane powyżej wybrane przykłady z dziejów rewitalizacji dziedzictwa kulturowego pokazują ewolucję w promocji Camino de Santiago, która rozsze- rzała perspektywę, od początkowo lokalnej, narodowej, poprzez europejską, aż do współczesnej globalnej.
Perspektywa religijna
Średniowieczne formy kultu św. Jakuba zaakceptowane przez Kościół katoli- cki wzmocnione zostały szczególnymi przywilejami nadanymi sanktuarium.
Obchodzony Rok Święty stawał i – poprzez nawiązywanie doń – staje się nadal dodatkową okazją do promocji miasta, poprzez tradycyjne drogi prowadzące do znajdującego się tu centrum chrześcijańskiego ruchu pielgrzymkowego.
Agnieszka Jaworska, szkicując historyczno-eklezjalny kontekst renesansu szlaków św. Jakuba w Hiszpanii lat 50.–70. XX wieku, konstatuje: „podczas prac nad rewitalizacją Camino siłą napędową odbudowy szlaków pielgrzymich nie był wcale Kościół katolicki. Przeciwnie – działania kościelne podejmowane były nieśmiało i oddolnie, jak gdyby stanowiąc jedynie wsparcie dla szeroko zakro- jonych inicjatyw świeckich”37. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać z jednej strony w przemianach, jakie zachodziły w samym Kościele i w religij- ności Hiszpanów – w tym silnej sekularyzacji społeczeństwa – z drugiej zaś w potencjale tkwiącym i rozpoznanym w religijnym dziedzictwie kulturowym.
35 Por. Ministerio de Cultura y Deporte, Consejo Jacobeo, http://www.culturaydeporte.gob.es/
cultura/areas/cooperacion/mc/consejo-jacobeo/presentacion.html (10.12.2018).
36 Por. Fundación Princesa de Asturias, Camino de Santiago, 2004, http://www.fpa.es/es/premios- princesa-de-asturias/premiados/2004-camino-de-santiago.html?texto=acta&especifi ca=0 (15.12.2018).
37 A. Jaworska, Camino de Santiago…, s. 100.
Kolejne obchody Roku Świętego, zwłaszcza te w latach 1976, 1982, 1993, 1999, 2004, 2010, sukcesywnie wzmacniały zainteresowanie „pierwotnym” religijnym wymiarem szlaków Jakubowych38.
W zgodnej ocenie zarówno wielu badaczy, jak i sympatyków Camino, kluczo- wym dla ponownego odkrycia szlaków św. Jakuba na przełomie XX i XXI wieku była aktywność papieża Jana Pawła II. Kiedy w 1982 roku papież Polak odbywał podróż apostolską do Hiszpanii, w jej planie znalazło się Santiago de Compostela, gdzie m.in. mówił: „raduje mnie także myśl, że podczas całego Roku Świętego Compostelańskiego parę milionów pielgrzymów – więcej niż w poprzednich Latach Świętych – przybyło do Santiago w poszukiwaniu przebaczenia i spotkania z Bogiem”39. Elementem szczególnie akcentowanym, wybranym przez papieża pielgrzyma z bogatej tradycji, była wiara tysięcy pątników przybywających do galisyjskiego sanktuarium: „tym, czego naprawdę szukali pielgrzymi, w postawie pokory i pokuty, było owo świadectwo wiary, […] wiara chrześcijańska, którą zdają się pulsować kamienie Composteli”40. W trakcie spotkania z przedstawicielami świata polityki, nauki i kultury z wielu europejskich krajów padły słowa zna- mienne, ważne nie tylko dla miasta, odwiedzanego kraju, ale także całej Europy.
Przemówienie papieża z 9 listopada 1982 roku przeszło do historii jako „Akt Europejski”, mający znaczące konsekwencje dla zainteresowania i odkrywania szlaków św. Jakuba nie tylko w Hiszpanii, lecz w innych krajach Europy. Papież przypomniał o pielgrzymkach do Santiago, które „były jednym z przemożnych czynników, jakie sprzyjały wzajemnemu zrozumieniu tak różnych ludów europej- skich, jak ludy romańskie, germańskie, celtyckie, anglosaskie i słowiańskie”41. Trzon wywodu stanowiło jednak wskazanie na jednoczący wymiar europejskiej aksjologii, która stanowi o charakterze i buduje jedność Starego Kontynentu, oraz wezwanie do jej ponownego odkrycia. Papież wymienił jako wartości chrześcijańskie oraz ludzkie godność osoby ludzkiej, głębokie przywiązanie do sprawiedliwości i do wolności, pracowitość, ducha inicjatywy, miłość rodzinną, szacunek do życia, tolerancję, pragnienie współpracy i pokoju42. Znamienny pozostaje fragment, w którym papież mówił:
38 Por. A. Granero Gallegos, F. Ruiz Juan, M.E. García Montes, El Camino de Santiago como Sendero de Gran Recorrido en la naturaleza, „efdeportes.com” 10 (2005), nr 87, http://www.efdeportes.
com/efd87/camino.htm (10.07.2018).
39 Jan Paweł II, Homilia podczas Mszy świętej dla pielgrzymów. Świadectwo wiary żyjące w powołaniu służby, Santiago de Compostela, 9 listopada 1982, [w:] idem, Homilie i przemówienia z pielgrzymek.
Europa, cz. 2: Francja, Hiszpania, Portugalia, kraje Beneluksu, red. P. Ptasznik i in. (Dzieła zebrane, t. 10), Kraków 2008, s. 498.
40 Ibidem, s. 500.
41 Jan Paweł II, Akt europejski. Powołanie ludzkie i chrześcijańskie narodów kontynentu europejskiego, Santiago de Compostela, 9 listopada 1982 r., [w:] idem, Homilie…, s. 505.
42 Ibidem, s. 506.
ja, Jan Paweł, syn polskiego narodu, który zawsze uważał się za naród europejski ze względu na swe początki, tradycje, kulturę i żywotne więzy, syn narodu słowiańskiego wśród Latynów i łacińskiego pośród Słowian, ja, następca Piotra na Stolicy Rzymskiej […], ja, biskup Rzymu i pasterz Kościoła powszechnego, z Santiago kieruję do ciebie, stara Europo, wołanie pełne miłości: Odnajdź siebie samą! Bądź sobą! [podkr. P.P.] Odkryj swoje początki. Tchnij życie w swoje korzenie. Tchnij życie w te autentyczne wartości, które sprawiały, że twoje dzieje były pełne chwały, a twoja obecność na innych kontynentach dobroczynna. Odbuduj swoją jedność duchową w kli- macie pełnego szacunku dla innych religii i dla prawdziwych swobód. Oddaj cesarzowi to, co cesarskie, Bogu zaś to, co Boskie. Nie chełp się swoimi podbojami, pomna na ich możliwe negatywne konsekwencje. Nie zniechęcaj się z powodu zmniejszania się two- jego znaczenia w świecie czy też z powodu kryzysów społecznych i kulturalnych, które cię dotykają. Możesz jeszcze być latarnią cywilizacji i bodźcem postępu dla świata. Inne kontynenty patrzą na ciebie i spodziewają się po tobie tej samej odpowiedzi, jaką święty Jakub dał Chrystusowi: „Mogę”43.
Kluczowe, wyróżnione słowa z przytoczonego fragmentu zostały wyryte w miejscu najważniejszym dla pielgrzymów przybywających do Santiago de Compostela, w krypcie pod konfesją, naprzeciwko – jak wierzą chrześcijanie – relikwii św. Jakuba Większego. W ten sposób wezwanie do odnalezienia euro- pejskiej tożsamości, z uwagi na miejsce i kontekst, powiązane zostało z tradycją szlaków Jakubowych i jej religijnym, duchowym wymiarem.
Intencjonalne działanie papieża Polaka sprawiło, że dzięki globalnemu wy- darzeniu, jakim były Światowe Dni Młodzieży44, w 1989 roku uwaga mediów, a dzięki nim także milionów odbiorców, została ponownie zwrócona na główny ośrodek kultu św. Jakuba. W orędziu skierowanym do młodych papież pisał:
„Jestem pewien, że w tym roku wasz młodzieńczy entuzjazm przyczyni się do nowego, bogatego rozkwitu «Drogi św. Jakuba»”; i dalej: „Wędrujcie więc – mówię do was wszyscy, młodzi Pielgrzymi, na «Drodze św. Jakuba». Podczas tej pielgrzymki starajcie się odnaleźć ducha dawnych pielgrzymów, śmiałych świadków wiary chrześcijańskiej”45.
Śladem swojego poprzednika również Benedykt XVI przybył tutaj w Roku Compostelańskim – 6 listopada 2010 roku. Wcześniej w orędziu z okazji inau- guracji Roku Jakubowego papież pisał o wyjątkowości sanktuarium, które „od zamierzchłych czasów jest metą dla pielgrzymów, którzy swymi krokami wy- znaczyli drogę mającą w swej nazwie imię apostoła. Do jego grobu przybywają
43 Ibidem, s. 506–507.
44 Por. W. Wierzbieniec, Santiago de Compostela – miasto pielgrzymów i turystów, [w:] Camino Polaco. Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 1, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2014, s. 121–131.
45 Jan Paweł II, Orędzie na IV Światowy Dzień Młodzieży, [w:] Święty Jan Paweł II, Benedykt XVI, Franciszek do młodzieży (1979–2015). Listy, orędzia, przemówienia, homilie, red. A. Dąbrowska, A. Piętka, Poznań 2015, s. 73.
narody z przeróżnych stron Europy, aby odnowić i umocnić swą wiarę”46. Papież wskazał też na immanentne związki życia religijnego z dziedzictwem kulturowym Camino de Santiago: „Droga ta obsiana jest wieloma dowodami gorącej wiary, pokuty, gościnności, a także pamiątkami kultury i sztuki, które to w sposób wyrazisty mówią nam o duchowych korzeniach Starego Kontynentu”47.
Efektem promocji szlaku jako trasy pielgrzymkowej i związanej z nią jednej z form religijności są tysiące pielgrzymów wskazujących na głównie religijne (motivos religioso – 42,78%) lub religijne i inne (motivos religioso y otros – 47,87%) motywy swej wędrówki. Analiza typu i poziomu religijności pielgrzymów na szlakach Jakubowych wykracza poza ramy tego studium.
Rzecz jasna oprócz religijnego, duchowego wymiaru udział instytucjonalny Kościoła katolickiego w działaniach na rzecz Camino de Santiago zorientowany jest również na takie cele jak ochrona i promocja dziedzictwa materialnego48.
Perspektywa regionalna
Lata 80. i 90. XX wieku to początek wzmożonego zainteresowania i wzrostu świadomości decydentów planujących i realizujących lokalne inwestycje od- wołujące się do potencjału dziedzictwa49.
Kampanie promocyjne regionów, przez które przechodzą szlaki Jakubowe, zwłaszcza Galicji50 oraz miasta Santiago de Compostela51, wykorzystują w zna- czącej mierze analizowane dziedzictwo kulturowe w osiąganiu celów marketin- gowych. W tym zakresie warto wskazać kolejne edycje programów powiązanych z Latami Świętymi obchodzonymi w Santiago de Compostela: „Xacobeo’93”,
„Xacobeo’99”, „Xacobeo 2004” oraz „Xacobeo 2010”52. Dzięki różnorodnemu charakterowi przedsięwzięć, do których należały koncerty, spotkania literackie, wystawy, konferencje, sympozja i seminaria, Camino de Santiago jako oferta tu-
46 Benedykt XVI, Orędzie Benedykta XVI z okazji inauguracji Roku Jakubowego, https://papiez.
wiara.pl/doc/662373.Do-jego-grobu-przybywaja-narody (10.07.2018).
47 Ibidem.
48 D.J. Tilson i in., Religious-Spiritual Tourism and Promotional Campaigning: A Church-State Partnership for St. James and Spain, „Journal of Hospitality & Leisure Marketing” 12 (2005), nr 1/2, s. 9–40.
49 Por. F.J. Sanz Larruga, La protección jurídica del Camino de Santiago, [w:] O Camiño inglés e as rutas atlánticas de peregrinación a Compostela. II Aulas no Camiño, red. J. Leira López-Vizoso, Ferrol 1997, s. 141–174.
50 Zob. Xunta de Galicia, Plan Director del Camino de Santiago 2015–2021, https://www.turismo.
gal/canle-profesional/plans-e-proxectos/plan-director-camino-de-santiago?langId=es_ES (10.01.2019).
51 L.A. Escudero Gómez, La imagen urbana de Santiago de Compostela (España). Un estudio de su representación pública, mediática, promocional y artística, „Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles” 62 (2013), s. 272.
52 Xacobeo, http://xacopedia.com/Xacobeo (1.07.2018).
rystyki kulturowej i religijnej docierała do szerokiego kręgu odbiorców. Działania te przyczyniają się do sukcesu i przyciągają miliony turystów przede wszystkim do samej Galicji – jednego z biedniejszych regionów Hiszpanii. Niemniej jednak z potencjału Camino zaczęły czerpać konkretne korzyści również inne regio- ny, na terenie których odkrywa się dosłownie i metaforycznie coraz bardziej popularne dziedzictwo średniowiecznych szlaków pielgrzymich. Współcześnie w lokalnych biurach informacji turystycznej regułą są prospekty, foldery, mapy szlaku i jego infrastruktury z uwzględnieniem odcinków na terenie regionów autonomicznych, przez które on przebiega. Santiago de Compostela i sieć szla- ków wiodących do niego traktowana jest jako model dla innych inicjatyw na obszarze współczesnej turystyki kulturowej53.
Perspektywa europejska
Jednym z widocznych wymiarów Camino de Santiago jest jego „europejskość”.
Każdemu pielgrzymowi przemierzającemu hiszpańskie szlaki bardzo często o tym wymiarze przypominają znaki, symbole informujące o dotacjach z funduszy europejskich przeznaczanych na zapewnienie miejsc noclegowych, modernizację dróg, konserwację obiektów i inne podobne inwestycje. Obok muszli i żółtych strzałek pojawiają się również europejskie gwiazdy przypominające, że szlak Jakubowy to jednocześnie Europejski Szlak Kulturowy.
Od lat połowy XX wieku w ramach Rady Europy rozpoznawano europejski potencjał dziedzictwa kulturowego i możliwość włączenia go w kulturę wypo- czynku. Program Szlaków Kulturowych (Cultural Route of the Council of Europe) zainicjowany w latach 80. od samego początku formułowany był w kontekście średniowiecznej tradycji Jakubowej. Analizując stadia ewolucji przedsięwzięcia, Kazimiera Orzechowska-Kowalska przywołała cele, jakie postawiono powoły- wanym szlakom: „uświadomienie Europejczykom ich tożsamości kulturowej;
zachowanie i ochrona dziedzictwa jako źródła społecznego, ekonomicznego i kul- turowego rozwoju otoczenia, w którym żyją; przyznanie priorytetu turystyce kul- turowej wśród sposobów spędzania wolnego czasu”54. Symbolicznemu ogłoszeniu w 1987 roku Camino de Santiago pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym towarzyszyło wezwanie do jego rewitalizacji jako „wzorca i przykładu dla
53 R.C. Lois-González, X.M. Santos Solla, New Trends in Urban and Cultural Tourism: Th e Model of Santiago de Compostela, [w:] New Tourism in the 21st Century: Culture, the City, Nature and Spirituality, red. R.C. Lois-González, X.M. Santos-Solla, P. Taboada-de-Zuñiga, Cambridge 2014, s. 209–233.
54 K. Orzechowska-Kowalska, Zasady tworzenia Europejskich Szlaków Kulturowych, „Turyzm” 2 (2003), s. 71; eadem, Europejskie Szlaki Kulturowe Rady Europy, „Turystyka Kulturowa” 12 (2009), s. 6.
przyszłych projektów” (a reference and example for future projects)55. Wdrożonemu w życie procesowi niekonwencjonalnego odkrywania dziedzictwa kulturowe- go w postaci szlaków kulturowych dynamikę instytucjonalną miał zapewnić powołany w tym celu Instytut Szlaków Kulturowych (Th e European Institute of Cultural Routes) z siedzibą w Luksemburgu.
Zarówno w dosłownym, jak i w metaforycznym znaczeniu biegnące ze wschodu, południa i północy na zachód trakty, którymi przez wieki wędrowano, podróżowano i pielgrzymowano, posłużyły zatem do wyrażania współczesnych idei europejskich. Camino de Santiago odkryto jako symbol procesów integracji krajów Starego Kontynentu wokół wartości utożsamianych z europejskim dzie- dzictwem, takich jak: tolerancja, szacunek dla innych, wolność i solidarność56. Obchodzony w Kościele katolickim w 2000 roku Wielki Jubileusz był dla Santiago de Compostela szczególnym czasem. Wówczas to miasto wraz z oś- mioma innymi (Avignon, Bergen, Bolonia, Bruksela, Helsinki, Kraków, Praga, Reykiavik) uhonorowano tytułem Europejskiej Stolicy Kultury (European Capital of Culture). Zgodnie z ideą inicjatywy Meliny Mercouri „wybrane miasto w ciągu całego roku przedstawia obywatelom Europy swój szczególny dorobek kulturowy”57. Wydarzenie kulturalne ma mieć wymiar europejski, winno wią- zać się z taką też tematyką i być realizowane we współpracy z innymi miastami europejskimi58. Oferta kulturalna Santiago, również przy tej okazji, oscylowała wokół dziedzictwa Camino.
Odkrycie szlaków Jakubowych jako dziedzictwa na wskroś europejskiego wiąże się jednak z właściwymi pamięci procesami przypominania i aktualizacji wybranych jedynie elementów przeszłości. Towarzyszy temu – niejako z ko- nieczności – wypieranie i pomijanie innych jego części. Steven Gardner, Carlos Mentley i Lisa Signori, analizując kluczowe słowa występujące w dokumentach i wypowiedziach o „europejskości” Camino de Santiago takie jak: wartości, podzielane doświadczenie, wspólna pamięć, niepodzielne dziedzictwo, zwrócili uwagę na ich odmienne znaczenie w mityzowanej przeszłości i we współczes- nych dyskursach59.
55 Th e Santiago de Compostela Declaration 23 October 1987, https://rm.coe.int/16806f57d6 (10.12.2018). Por. S. Grabow, Th e Santiago de Compostela Pilgrim Routes: Th e Development of European Cultural Heritage Policy and Practice from a Critical Perspective, „European Journal of Archaeology”
13 (2010), nr 1, s. 89–116.
56 Por. Th e Santiago de Compostela Declaration…
57 S.A. Bąk, Działania Unii Europejskiej…, s. 92.
58 Ibidem, s. 92–93.
59 S. Gardner, C. Mentley, L. Signori, Whose Camino Is It? (Re)defi ning Europe on the Camino de Santiago, [w:] Th e Camino de Santiago in the 21st Century. Interdisciplinary Perspectives and Global Views, red. S. Sánchez y Sánchez, A. Hesp, New York 2015, s. 57–77.
Perspektywa globalna
Waloryzowanie dóbr w kulturze dokonuje się zasadniczo poprzez działania symboliczne. Z pewnością do takich zaliczyć można wpis obiektów o wyjątko- wej, uniwersalnej wartości dla wspólnoty ogólnoludzkiej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO60.
Odkrywanie i promocja dziedzictwa Camino de Santiago obejmowały do tej pory kilka etapów również w szerokim, globalnym zakresie. Pierwszym była decyzja odpowiednich gremiów międzynarodowych o wpisaniu na listę w 1985 roku Starego Miasta Santiago de Compostela. Podstawą do wpisu było wskazanie trzech kryteriów61 spełnianych przez historyczne centrum miasta. O wypełnie- niu pierwszego kryterium62 stanowił fakt, że staromiejska katedra od wieków znana jest na całym świecie jako arcydzieło sztuki romańskiej. W wymiarze religijnym zaś przyciąga rzesze pielgrzymów jako jedno z największych świętych ośrodków chrześcijaństwa. Na przestrzeni wieków Santiago stało się miejscem nagromadzenia artefaktów – dzieł sztuki – świadczących o różnych prądach kulturalnych i artystycznych minionych epok. W drugim punkcie uzasadnienia (kryterium II63) wskazano, że w okresie zarówno romańskim, jak i barokowym sanktuarium w Santiago de Compostela wywarło decydujący wpływ na rozwój architektury i sztuki, nie tylko Galicji, ale także terenów na północy Półwyspu Iberyjskiego – co w oczywisty sposób odnosi się do oddziaływań miasta dzięki mobilności przybywających do niego pielgrzymów różnych stanów i zawodów.
Jako trzeci argument (kryterium VI64) podnoszono, że Santiago de Compostela wiąże się z jednym z głównych tematów średniowiecznej historii. Od brzegów Morza Północnego i Bałtyckiego tysiące pielgrzymów niosących symboliczne
60 Por. S. Labadi, UNESCO, Cultural Heritage, and Outstanding Universal Value, Plymouth 2013.
61 Procedura uznawania i wpisywania dóbr kultury i natury na Światową Listę została określona w Wytycznych operacyjnych do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa. Zgodnie z § 77 dane dobro powinno posiadać wyjątkową uniwersalną wartość. W wersji powyższego dokumentu z lutego 2012 roku wskazano dziesięć kryteriów, sześć z nich odnosi się do dóbr kulturowych, natomiast pozostałe cztery do dóbr naturalnych.
62 Dane dobro zgodnie z kryterium I powinno „stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka”. Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, Międzyrządo- wy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa, Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS, luty 2012.
63 Według kryterium II dane dobro powinno „ukazywać znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie lub na danym obszarze kulturowym świata, w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu”. Ibidem.
64 W myśl kryterium VI dane dobro powinno „być powiązane w sposób bezpośredni lub ma- terialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane raczej łącznie z innymi kryteriami)”. Ibidem.
muszelki przez wieki wędrowało do galicyjskiego sanktuarium wzdłuż dróg Jakubowych, by dotrzeć do sanktuarium apostoła.
Kilka lat później, w 1993 roku, na listę wpisano sam Szlak św. Jakuba w jego najpopularniejszej wersji, tj. Camino Francés. Droga Francuska, przemierzana przez współczesnych pielgrzymów, biegnie z Saint-Jean-Pied-de-Port do Santiago de Compostela przez m.in. Pampelunę, Logroño, Burgos i León. Warto dodać, że w 1984 roku na listę UNESCO wpisano katedrę w Burgos i ten obiekt – zgodnie z prośbą przedstawiciela Hiszpanii – jako odrębny wobec szlaku utrzymano w 1993 roku.
W 2015 roku szlaki św. Jakuba znów znalazły się w orbicie zainteresowań de- cydentów UNESCO. Wówczas dotychczasowy wpis poszerzono o szlaki Jakubowe północnej Hiszpanii, łącznie blisko 1500 km65. Należą do nich Camino del Norte, częściowo pokrywające się z nią Camino del Interior (nazywane też Vía de Bayona, Camino del túnel de San Adrián), Camino Lebaniego (lub Camino de Santo Toribio) oraz Camino Primitivo. Ponownie wskazano na trzy kryteria, które uzasadniają decyzję o wyróżnieniu tych szlaków jako dziedzictwa ludzkości. Po pierwsze, zgodnie z II kryterium, szlaki te na obszarze kulturowym, który przecinają, sty- mulowały znaczącą wymianę wartości, dokonującą się przez wieki – szczególnie zaś w średniowieczu – pomiędzy Półwyspem Iberyjskim a pozostałymi częściami Europy. Obejmują unikatowe przykłady romańskich, gotyckich, renesansowych i barokowych dzieł sztuki i architektury. Dawniej zaś, dzięki mobilności pielgrzy- mów, przyczyniały się do powstawania miast i rozwoju lokalnych społeczności.
Po drugie, zgodnie z IV kryterium66, są przykładem najlepiej zachowanych kom- pleksów budowli obejmujących budynki kościelne i świeckie w dużych i małych miejscowościach oraz obiekty inżynierii lądowej i wodnej, ilustrujące dzieje chrześ- cijańskich tradycji pielgrzymkowych. Wreszcie po trzecie, zgodnie z kryterium VI, są one powiązane w sposób bezpośredni i materialny z wydarzeniami i żywymi tradycjami, wierzeniami o wyjątkowym, uniwersalnym znaczeniu.
Oprócz instytucjonalnych i ofi cjalnych czynników wpływających na odkrywanie dziedzictwa kulturowego, a w nim fenomenu szlaków Jakubowych, niebagatelne
65 ICOMOS, Routes of Santiago in Northern Spain (Spain) No 669bis, [w:] Evaluations of Nominations of Cultural and Mixed Proprieties to the World Heritage List, 2015, s. 310–322, http://
whc.unesco.org/archive/2015/whc15-39com-inf8B1-en.pdf (10.04.2017); UNESCO, Convention Concerning Th e Protection Of Th e World Cultural And Natural Heritage World Heritage Committee.
Decisions adopted by the World Heritage Committee at its 39th Session, Bonn 2015, s. 215–217, http://
whc.unesco.org/archive/2015/whc15-39com-19-en.pdf (10.04.2017).
66 Zgodnie z IV kryterium dobro powinno „być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości”. Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, Międzyrządowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, Wytyczne operacyjne…
znaczenie ma wciąż czynnik ludzki. Paradoksalnie doświadczenie konkretnego człowieka, zaskakujące, niejednokrotnie głębokie przeżycia, jakie towarzyszą mu w trakcie drogi, tworzą globalną perspektywę Camino. Dokonuje się to poprzez opowieści, różne w formie i wyrazie świadectwa współczesnych pielgrzymów, którzy chętnie dzielą się z innymi tym, czego sami doświadczyli. Na przełomie XX i XXI wieku obserwuje się wzrastającą liczbę publikacji w różnych językach, przewodników, wspomnień, dzienników, pamiętników, ale też powieści, prac naukowych czy periodyków poświęconych tej pielgrzymce.
Organizowane spotkania, konferencje i sympozja, konkursy fotografi czne czy literackie generują i podtrzymują zainteresowanie odkrywaną na nowo tradycją.
O globalnej perspektywie przesądza rzecz jasna Internet, dzięki któremu wszyst- kie dotychczasowe działania promocyjne, informacyjne oraz poznawcze zostały zwielokrotnione, są multiplikowane i przynajmniej potencjalnie mogą trafi ć do nieograniczonego grona odbiorców67. Liczne blogi, vlogi czy – jak w przypadku Marka Kamińskiego – relacje medialne pozwalają niejednokrotnie na odkrywa- nie Camino wraz z osobami, które pokonują kolejne kilometry, by dotrzeć do Santiago de Compostela. Fora internetowe i media społecznościowe sprawiają, że komunikacja między pielgrzymami, wymiana opinii, doświadczeń, a zatem samo Camino może być przedłużone. W wielu przypadkach odkrywanie dziedzictwa oznacza pierwszy z nim kontakt, a samo Camino rozpoczyna się właśnie w prze- strzeni wirtualnej. Z ankiet Kazimiery Orzechowskiej-Kowalskiej68 oraz badań on-line Piotra Drzewieckiego, Łukasza Śledzieckiego i Pawła Chmielowskiego69 wynika, że odpowiednio 87% i 78% respondentów wskazało Internet jako naj- częstsze źródło, w którym poszukują informacji o Camino.
Gdy przegląda się ogrom materiałów w przestrzeni wirtualnej, widać, że auto- rzy tekstów, próbując uchwycić specyfi kę doświadczenia tej właśnie pielgrzymki, często używają sformułowań synonimicznych do odkrywania: „Zapraszamy do wyruszenia, począwszy od drzwi swojego domu, na tę «najpiękniejszą drogę Europy». Na drogę pozwalającą wrócić do siebie, do Boga, do wewnętrznej har- monii i pokoju oraz do ponownego odkrycia czegoś, o czym może zdążyliśmy zapomnieć. A będzie to Dobra Droga – Buen Camino!”70.
Pasja odkrywania dla innych Camino de Santiago towarzyszy tysiącom wolontariuszy obsługujących miejsca noclegowe wzdłuż szlaków. Wśród wielu
67 Por. P. Plichta, Camino de Santiago w przestrzeni…
68 K. Orzechowska-Kowalska, Współczesny pielgrzym na szlaku do Santiago de Compostela,
„Turystyka Kulturowa” 4 (2013), s. 43.
69 P. Drzewiecki, Ł. Śledziecki, P. Chmielowski, Kim jest polski pielgrzym Dróg świętego Jakuba?
Badanie polskich pielgrzymów na Camino de Santiago, [w:] Camino Polaco. Teologia – sztuka – histo- ria – teraźniejszość, t. 3, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2016, s. 210.
70 Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce, https://www.camino.net.pl/ (1.12.2018).
możliwych do wskazania działań warto zwrócić uwagę na istotny element re- nesansu dróg Jakubowych, jakim były powstające w XX wieku i wciąż działa- jące stowarzyszenia przyjaciół drogi św. Jakuba, braterstwa Jakubowe. Jedno z pierwszych Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle założone zostało w 1950 roku. O ambitnych planach jednego z nich w Nawarze wspominał Jesús Tanco, podając listę kompleksowych działań ukierunkowanych na zwiększenie liczby pielgrzymów: oznaczanie kolejnych etapów szlaku, relacje z administracją samorządową, promowanie konkretnych wydarzeń i wspieranie infrastruktury, promowanie kultury i przygotowywanie schronisk oraz noclegów w warunkach godnych i odpowiednich dla pielgrzymów71. Podobne cele stawiali sobie sym- patycy tradycji w Saragossie, Burgos, La Rioja, Madrycie, Pirenejach, Estelli, ale też w innych zakątkach Europy i świata, m.in. w Londynie72, Australii, Stanach Zjednoczonych czy Polsce. Ważnym bodźcem dla tego typu inicjatyw, niejed- nokrotnie współwystępującym – jak w przypadku paryskiego Centre d’Estudes Compostellanes – są przedsięwzięcia i badania naukowe nad interesującym nas tu fenomenem, mające na celu ukazanie wieloaspektowości i wieloznaczności dziedzictwa Camino de Santiago. Tworzone na całym świecie Jakubowe bra- ctwa, organizacje, fundacje, stowarzyszenia (por. International Fraternity of the Camino de Santiago) z jednej strony manifestują potencjał i siłę oddziaływania dziedzictwa, z drugiej – co niezwykle istotne i ważniejsze – pełnią określone społeczne role w namyśle nad tym masowym ruchem i jego ocenie. Przykładem są rezolucje i deklaracje, w których oprócz pozytywnych skutków tak dynamicz- nego rozwoju szlaków Jakubowych uwzględnia się także ich niekorzystną stronę.
Tematy ignorowane przez interesariuszy branży turystycznej czy lokalne samo- rządy zainteresowane zwielokrotnianiem zysków stanowią przedmiot dyskusji i uzyskują postać konkretnych postulatów do realizacji w gremiach społecznych.
Podsumowanie
Powyższy przegląd – z pewnością niewyczerpujący – wskazuje na wieloaspek- towość i wielowymiarowość procesu rewitalizacji na przełomie XX i XXI wieku dziedzictwa kulturowego, jakim są szlaki Jakubowe. Dynamika działań podej- mowanych przez wiele podmiotów sprawiła, że średniowieczne trakty zapełniły się współczesnymi peregrinos różnie wyjaśniającymi powody swej wędrówki do galisyjskiego sanktuarium. O spektakularnym sukcesie Camino de Santiago
71 J. Tanco, O „kluczach do sukcesu”. Strategia promocyjna Camino de Santiago, [w:] Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, red. P. Roszak, Toruń 2012, s. 301.
72 M. Brykczyńska, Historia i działalność Bractwa św. Jakuba w Wielkiej Brytanii, [w:] Pielgrzymi na drodze św. Jakuba. Przeszłość i teraźniejszość, red. I. Hodorowicz, F. Mróz, Kraków 2009, s. 71–75.
zdecydowało odkrywanie jego potencjału i aktualizacja pod kątem współczes- nych potrzeb. Katalog tych ostatnich mieści zarówno odpowiedzi na pytania metafi zyczne, alternatywne wobec tych merkantylnych formy relacji między- ludzkich, poczucie wspólnoty wartości doświadczane w trakcie pielgrzymki, jak i zindywidualizowane oczekiwania wobec aktywności turystycznej. Na koniec warto zasygnalizować, że dowodem sukcesu Camino de Santiago są tworzone lub odtwarzane szlaki w innych krajach europejskich, odkrywających potencjał we własnym, lokalnym dziedzictwie kulturowym.
Bibliografi a
Albert M.-T., Kultura, dziedzictwo, tożsamość, [w:] Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku.
Szanse i wyzwania, red. M.A. Murzyn, J. Purchla, Kraków 2007.
Bąk S.A., Działania Unii Europejskiej na rzecz kultury i turystyki kulturowej, Warszawa 2007.
Benedykt XVI, Orędzie Benedykta XVI z okazji inauguracji Roku Jakubowego, https://
papiez.wiara.pl/doc/662373.Do-jego-grobu-przybywaja-narody (10.07.2018).
Brykczyńska M., Historia i działalność Bractwa św. Jakuba w Wielkiej Brytanii, [w:] Pielgrzymi na drodze św. Jakuba. Przeszłość i teraźniejszość, red. I. Hodorowicz, F. Mróz, Kraków 2009.
Burdziej S., „Jedną nogą na chrześcijańskiej ścieżce”. Współczesna pielgrzymka do Santiago de Compostela w perspektywie socjologicznej, [w:] Podróżnicy, fundatorzy, święci, red. T. Ratajczak, Prace Komisji Historii Sztuki – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. 35, Poznań 2008.
Campbell J., Potęga mitu, tłum. I. Kania, Kraków 2013.
Drzewiecki P., Śledziecki Ł., Chmielowski P., Kim jest polski pielgrzym Dróg świętego Jakuba? Badanie polskich pielgrzymów na Camino de Santiago, [w:] Camino Polaco.
Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 3, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2016.
Escudero Gómez L.A., La imagen urbana de Santiago de Compostela (España). Un estudio de su representación pública, mediática, promocional y artística, „Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles” 62 (2013).
Fundación Princesa de Asturias, Camino de Santiago, 2004, http://www.fpa.
es/es/premios-princesa-de-asturias/premiados/2004-camino-de-santiago.
html?texto=acta&especifi ca=0 (15.12.2018).
Gardner S., Mentley C., Signori L., Whose Camino Is It? (Re)defi ning Europe on the Camino de Santiago, [w:] Th e Camino de Santiago in the 21st Century. Interdisciplinary Perspectives and Global Views, red. S. Sánchez y Sánchez, A. Hesp, New York 2015.
Gaweł Ł., Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków 2011.
Grabow S., Th e Santiago de Compostela Pilgrim Routes: Th e Development of European Cultural Heritage Policy and Practice from a Critical Perspective, „European Journal of Archaeology” 13 (2010), nr 1.
Granero Gallegos A., Ruiz Juan F., García Montes M.E., El Camino de Santiago como Sendero de Gran Recorrido en la naturaleza, „efdeportes.com” 10 (2005), nr 87, http://www.efdeportes.com/efd87/camino.htm (10.07.2018).
ICOMOS, Routes of Santiago in Northern Spain (Spain) No 669bis, [w:] Evaluations of Nominations of Cultural and Mixed Proprieties to the World Heritage List, 2015, http://whc.unesco.org/archive/2015/whc15-39com-inf8B1-en.pdf (10.04.2017).
Internetowa liturgia godzin, https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/07-25a.php3 (10.12.2018).
Jagodzińska K., Purchla J., Sanetra-Szeliga J., Dziedzictwo kulturowe ma znaczenie dla Europy. Skrót raportu, http://mck.krakow.pl/images/upload/projekty_badawcze/
CHCFE-Raport-PL.pdf (10.07.2018).
Jan Paweł II, Akt europejski. Powołanie ludzkie i chrześcijańskie narodów kontynentu europejskiego, Santiago de Compostela, 9 listopada 1982 r., [w:] Jan Paweł II, Homilie i przemówienia z pielgrzymek. Europa, cz. 2: Francja, Hiszpania, Portugalia, kraje Beneluksu, red. P. Ptasznik i in. (Dzieła zebrane, t. 10), Kraków 2008.
Jan Paweł II, Homilia podczas Mszy świętej dla pielgrzymów. Świadectwo wiary żyjące w powołaniu służby, Santiago de Compostela, 9 listopada 1982, [w:] Jan Paweł II, Homilie i przemówienia z pielgrzymek. Europa, cz. 2: Francja, Hiszpania, Portugalia, kraje Beneluksu, red. P. Ptasznik i in. (Dzieła zebrane, t. 10), Kraków 2008.
Jan Paweł II, Orędzie na IV Światowy Dzień Młodzieży, [w:] Święty Jan Paweł II, Benedykt XVI, Franciszek do młodzieży (1979–2015). Listy, orędzia, przemówienia, homilie, red. A. Dąbrowska, A. Piętka, Poznań 2015.
Jaworska A., Camino de Santiago. Tradycja i współczesność, Kraków 2015.
Jimenez I., Architektura – świadek Camino de Santiago, [w:] Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, red. P. Roszak, Toruń 2011.
Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, UNESCO 2003.
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, UNESCO 1972.
Labadi S., UNESCO, Cultural Heritage, and Outstanding Universal Value, Plymouth 2013.
Lois-González R.C., Santos Solla X.M., New Trends in Urban and Cultural Tourism:
Th e Model of Santiago de Compostela, [w:] New Tourism in the 21st Century: Culture, the City, Nature and Spirituality, red. R.C. Lois-González, X.M. Santos-Solla, P. Taboada-de-Zuñiga, Cambridge 2014.
Mendyk E., Droga św. Jakuba w Polsce – nowy początek starej tradycji, [w:] Drogi św.
Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, red. A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz, Kraków 2008.
Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Poznań 2010.
Ministerio de Cultura y Deporte, Consejo Jacobeo, http://www.culturaydeporte.gob.es/
cultura/areas/cooperacion/mc/consejo-jacobeo/presentacion.html (10.12.2018).
Obara F., Trzy wizerunki świętego Jakuba Większego, PCh24.pl Polonia Christiana, 26 VIII 2018, https://www.pch24.pl/trzy-wizerunki-swietego-jakuba-wiekszego,4506,i.
html (10.12.2018).
Oficina de Acogida al Peregrino, https://oficinadelperegrino.com/estadisticas/
(10.01.2019).
Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, Międzyrządowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa, Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS, luty 2012.
Orzechowska-Kowalska K., Europejskie Szlaki Kulturowe Rady Europy, „Turystyka Kulturowa” 12 (2009).
Orzechowska-Kowalska K., Refleksje na temat pielgrzyma średniowiecznego i współczesnego, [w:] Jakość życia w kulturowych przestrzeniach podróżowania, red. M. Kazimierczak, Poznań 2012.
Orzechowska-Kowalska K., Współczesny pielgrzym na szlaku do Santiago de Compostela,
„Turystyka Kulturowa” 4 (2013).
Orzechowska-Kowalska K., Zasady tworzenia Europejskich Szlaków Kulturowych,
„Turyzm” 2003, nr 2.
Orzechowska-Kowalska K., Kowalski R., Turystyczne szlaki kultury jako przykład integracji regionów Europy, [w:] Marketing turystyki. Wybrane zagadnienia, red.
T. Burzyński i in., Kraków 1999.
Pack S.D., Revival of the Pilgrimage to Santiago de Compostela: Th e Politics of Religious, National, and European Patrimony, 1879-1988, „Th e Journal of Modern History”
82 (2010).
Plichta P., Camino de Santiago w przestrzeni wirtualnej (wybrane aspekty internetowych materiałów polskojęzycznych), [w:] Duchowość i przestrzeń w kontekście Camino de Santiago, red. P. Roszak, F. Mróz, Ł. Mróz, Kraków 2018.
Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, red. K. Gutowska, Warszawa 2000.
Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce, https://www.camino.net.pl/ (1.12.2018).
Purchla J., Europa wobec dziedzictwa, [w:] Europa wobec dziedzictwa. Modele mecenatu na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, red. Ł. Galusek, Kraków 2005.
Purchla J., Wstęp, [w:] Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, red.
M.A. Murzyn, J. Purchla, Kraków 2007.
Real Decreto 1095/1997, de 4 de julio, por el que se reorganizaba el Consejo Jacobeo,
„Boletín Ofi cial Del Estado” 1997, nr 160, s. 20869–20870.
Real Decreto 1431/2009, de 11 de septiembre, por el que se reorganiza el Consejo Jacobeo, „Boletín Ofi cial Del Estado” 2009, nr 235, s. 82093–82096.
Real Decreto 1530/1991, de 18 de octubre, por el que se crea el Consejo Jacobeo,
„Boletín Ofi cial Del Estado” 1991, nr 259, s. 34915.
Ros F., De la estrella de Oriente a la estrella del Norte, Barcelona 1965.
Roszak P., Camino de Santiago a devotio (post)moderna, [w:] Camino Polaco. Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 2, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2015.
Rowe E.K., Saint and Nation: Santiago, Teresa of Avila, and Plural Identities in Early Modern Spain, University Park, PA 2011.
Sanz Larruga F.J., La protección jurídica del Camino de Santiago, [w:] O Camiño inglés e as rutas atlánticas de peregrinación a Compostela. II Aulas no Camiño, red. J. Leira López-Vizoso, Ferrol 1997.
Schindler J., Kultura jako pamięć, upamiętnianie, pamiętanie i rozpamiętywanie, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Kulturoznawcze” 12 (2011).
Severo M., European Cultural Routes: Building a Multi-Actor Approach, „Museum International” 69 (2017), nr 1–2.
Stasiak A., Produkt turystyczny – szlak, „Turystyka i Hotelarstwo” 10 (2006).
Stefaniak H.M., Camino de Santiago między historią, legendą i mitem, Kraków 2018.
Talbot L., Revival of the Medieval Past: Francisco Franco and the Camino de Santiago, [w:] Th e Camino de Santiago in the 21st Century. Interdisciplinary Perspectives and Global Views, red. S. Sánchez y Sánchez, A. Hesp, New York 2015.
Tanco J., O „kluczach do sukcesu”. Strategia promocyjna Camino de Santiago, [w:] Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, red.
P. Roszak, Toruń 2012.
Th e Santiago de Compostela Declaration 23 October 1987, https://rm.coe.int/16806f57d6 (10.12.2018).
Tilson D.J. i in., Religious-Spiritual Tourism and Promotional Campaigning: A Church- -State Partnership for St. James and Spain, „Journal of Hospitality & Leisure Marketing” 12 (2005), nr 1/2.
UNESCO, Convention Concerning Th e Protection Of Th e World Cultural And Natural Heritage World Heritage Committee. Decisions adopted by the World Heritage Committee at its 39th Session, Bonn 2015, http://whc.unesco.org/archive/2015/
whc15-39com-19-en.pdf (10.04.2017).
Wierzbieniec W., Santiago de Compostela – miasto pielgrzymów i turystów, [w:] Camino Polaco. Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 1, red. P. Roszak, W. Rozynkowski, Toruń 2014.
Wnuk A., Europejskie dziedzictwo kulturowe we współczesnej dydaktyce polonistycznej, Łódź 2011.
Xacobeo, http://xacopedia.com/Xacobeo (1.07.2018).
Xunta de Galicia, Plan Director del Camino de Santiago 2015–2021, https://www.
turismo.gal/canle-profesional/plans-e-proxectos/plan-director-camino-de- santiago?langId=es_ES (10.01.2019).
2. San Martin del Camino, 23.07.2014, fot. Paweł Plichta.
4. Santiago de Compostela, 2.08.2014, fot. Paweł Plichta.
