Miron Wolny
«Lex Claudia» a rozwój kariery
politycznej Gajusza Flaminiusza
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 327-334
2007
M i r o n W o ln y O lszty n
L ex C la u d ia a rozw ój k a r ie r y p o lity c z n e j
G aju sza F lam iniusza*
L e x C la u d ia d e n a ve se n a to ru m j e s t p ro b lem e m , k tó ry w z b u d z a w n a uce sporo k o n tro w e rsji. R óżnice z d a ń w y n ik a ją p rz e d e w sz y stk im z e k sp o n o w a n ia o d m ien n y ch celów, ja k ie p rz y p isu je się tej u s ta w ie 1. F a k te m je s t, iż jej p rz e p ro w a d z e n ie doprow ad ziło do kolejnego z a o s tr z e n ia n a s tro jó w w sp o łecz eń stw ie rz y m sk im o ra z w iększej s k a li sk o n fu n d o w a n ia p o szcze gólnych fa ctio n es. Do teg o dołączyła się jeszcze z a p a ln a s y tu a c ja z w ią z a n a z w y b u ch em d ru g iej w ojny p u n ic k ie j2. B o h a te re m n a ro d z in k o n flik tu sp o łecznego s ta ł się h o m o n o v u s G aju sz F la m in iu s z . U s ta w a , k tó r ą p o p arł, w y m ie rz o n a b y ła w je d e n z a s p e k tó w d z ia ła ln o śc i ek on om iczn ej senatorów , a m ian o w icie w h a n d e l m o rsk i. P rz e p is n ie m ając y d o tą d p re c e d e n s u (nova lex)3 spow odow ał u a k ty w n ie n ie się g ru p y opo nen tó w F la m in iu s z a , o k re śla n e j
* W te k ś c ie z o s ta ły w y k o rz y s ta n e n a s tę p u ją c e s k ró ty ty tu łó w c z a so p ism i o p ra c o w a ń n a uko w y ch : A N RW - A u s tie g u n d N ie d e rg a n g d e r rö m is c h e n W elt (ed. H . T em p o rin i, W. H a a se); C A H - C a m b rid g e A n c ie n t H isto ry ; D N P - D e r N e u e P a u ly ; K P - D e r K le in e P a u ly ; R E - R e a le n c y c lo p ä d ie d e r c la s s is c h e n A lte r tu m w is s e n s c h a f t; E P - E c h a P rz e szło ś ci; HZ - H is to ris c h e Z e its c h rift; R E L - R ev u e d es e tu d e s la tin e s ; R h M - R h e in is c h e s M u s e u m . T ek st ła c iń s k i i g re ck i c y to w a n y j e s t n a p o d s ta w ie w y d a ń k ry ty c z n y c h : A p p ia n o s, H is to ir e R o m a
ine, T. 3, ed. D. G illa rd , P a r is 1998; L iv iu s, A b u rb e c o n d ita , k s . XXI -X X III, ed. G. W eiss en
b o rn , M. M ü ller, L eip zig 1912 o ra z H is to ir e R o m a in e , k s . XXI, ed. P. J a l , P a r is 1988; P o ly bio s, H isto ria e , k s . I - III, ed. T h . B u e ttn e r -W o b s t, S t u t t g a r t 1964 o ra z H is to ir e s , t. 1, ed. P. P e d e ch , P a r is 1989.
1 Zob. U. H ä n d l-S a g a w e , D er B e g in n d e s 2. P u n is c h e n K rieges. E in h is to r is c h -k r itis c h e r
K o m m e n ta r z u L iv iu s B u c h 2 1 , M ü n c h e n 1995, s. 396.
2 S p o rn y j e s t p ro b le m d a to w a n ia u sta w y , a lb o w ie m w g rę w ch o d zi ro k 219 i 218 p .n .e ., por. H . W ild, U n te rsu c h u n g en z u r In n e n p o litik des G a iu s F la m in iu s , M ü ch en 1994, s. 1 8 3 -1 8 5 . N ie k tó rz y a u to r z y (n a p rz y k ła d J . M. D av id , T h e R o m a n C o n q u e st o f I ta ly , O x fo rd 1997, s. 50) ro z c ią g a ją pole a lte r n a ty w d a to w a n ia p o m ięd zy 220 a 218 r. p .n .e . W ydaje się je d n a k , iż ro z p o cz y n ają cy się k o n flik t z K a r ta g in ą w p ły w a ł n a in te n s y fik o w a n ie p r z e m ia n sp o łecz n y ch , co m u s ia ło ró w n ie ż z n a jd o w a ć o dbicie w d y n a m iz a c ji p r z e o b ra ż e ń p o lity c z n y c h . S tą d b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n a j e s t opcja w s k a z u ją c a n a d a tę 218 p .n .e.
3 P o jęcie n o v a le x k o re s p o n d u je z te rm in o lo g ią czasó w O k ta w ia n a A u g u s ta , w k tó re j w s p o m in a n e s ą licz n e n o v a e leg e s. Zob. H . W ild, U n te r s u c h u n g e n z u r I n n e n p o litik , s. 192 n.
3 2 8 M iron W olny
ja k o p a tre s. B a d a n ia n a d c h a r a k te r e m z a p a m ię ta n e g o p rzez L iw iu sz a z a p i s u p ra w n e g o w y m a g a ją sk o re lo w a n ia z o b se rw a c ją w z ro s tu p o p u la rn o śc i G a ju sz a F la m in u s z a , celem o k re ś le n ia m iejsca lex C la u d ia w rozw oju jego k a r ie r y politycznej.
W sp ó łcz esn a h is to rio g ra fia p o św ięc iła sporo u w a g i osobie F la m in iu s z a 4. Je g o k a r ie r a p o lity c z n a rozp o częła się z c h w ilą ob jęcia tr y b u n a t u w ro k u 232 p.n .e. i ro z w ija ła się s y ste m a ty c z n ie do ro k u 217 p .n .e., k ied y u z y sk a ł on swój o s ta tn i k o n s u la t, p rz e rw a n y n a s k u te k jego tra g ic z n e j śm ie rc i w b i tw ie n a d J e z io re m T ra z y m e ń sk im . N a le ż y p o d k re ślić, iż b a d a c z za jm u jąc y się o so b ą G a ju s z a F la m in iu s z a m a do swojej dyspozycji ro z b u d o w a n ą b az ę źródłow ą. G e n e ra ln ą ce c h ą ty c h p rz e k a z ó w j e s t je d n a k d alek o p o s u n ię ta je d n o s tro n n o ś ć n ie c h ę tn y c h F la m in iu s z o w i p is a rz y an ty c z n y c h , e fe k te m czego j e s t je d n o z n a c z n ie n e g a ty w n a c h a r a k te r y s ty k a tej p o s ta c i5, spow odo w a n a z p e w n o śc ią p rz ez ro z g ry w ają cy się n a po dłożu re lig ijn y m k o n flik t z se n a te m , w k tó ry p o p ad ł p o lity k rz y m sk i. S p ó r te n s ta n o w ił k o n se k w e n cję po litycznej izolacji F la m in iu s z a , m ając ej swoje źródło w re p re z e n to w a n y m p rzez niego o d m ien n y m p ro g ra m ie p o lity czn y m a n iż e li ra c je nobili- ta s 6. C z a rn y c h b a rw do teg o p o r tr e tu dodało p ię tn o , ja k ie w y w a rł d ie s a ter - m o m e n t k lę sk i k o n su la , in te rp re to w a n e j je d n o s tro n n ie ja k o k a r a z a p y chę (Gppię) pew nego siebie F la m in iu s z a 7. P o m im o sw oistej k o n ta m in a c ji n e g a ty w n y c h ry só w ce ch u jący ch p o sta ć F la m in iu s z a , b ez sp rz e c z n e j e s t to, iż jego d z ia ła ln o ść w y r a s ta ła z ak ty w n o śc i części sp o łe c z e ń stw a z a in te re s o w an eg o d e m o k ra ty z a c ją s to su n k ó w w R zy m ie8.
4 W śró d w a żn ie jsz y c h pozycji n a le ż y w ym ienić: F. M ü n zer, F la m in iu s , R E 6, S t u t tg a r t 1909, kol. 2 4 9 6 -2 4 9 7 ; A. L ippold, C onsules. U n te rsu c h u n g e n z u r G eschichte d es rö m isch e n
K o n su la te s von 2 6 4 bis 201 v. Chr., B o n n 1963, s. 150; L. O ebel, C. F la m in iu s u n d d ie A n fä n g e d e r rö m is ch e n K o lo n is a tio n im ager G a llicu s, F r a n k f u r t a m M ain 1993; H . W ild, U n te rsu c h u n g e n z u r I n n e n p o litik , (p assim ); K. L. E lv e rs, F la m in iu s , D N P 4, S t u t tg a r t 1998, kol. 540 in.
5 P ol., II 33, 7 -8 , III 80, 3 -4 , 81, 9 -1 0 , 82, 3, 83, 7, 84, 6. H is to ry k g re ck i w s k az y w a ł n a n e g a ty w n e cechy p leb ejsk ieg o k o n su la ; z b y t d u ż ą u fn o ść w e w ła sn e siły o ra z p o lity c z n ą i m ili t a r n ą n iek o m p eten cję . Z arzu cił F la m in iu sz o w i: popędliw ość (ppopEtEia), z u ch w a lstw o czy n a w e t b ezczeln o ść (GpaaÓThj), a p o n a d to b e zro z u m n ie p o żąd liw e u sp o so b ie n ie (Gupój a lo y o ę), z a ro z u m ia lstw o (KEvo8oXia) i p ró ż n o ść (tu fo ę). O d n o śn ie do oceny L iw iu s z a A. J . Pfiffig, D ie H a ltu n g
E tr u r ie n s im 2. p u n is c h e n K rieg, H is to r ia 15, 1966, s. 198 w s k a z a ł, że ró w n ie ż n ie j e s t o n a
rzeczow a, alb o w iem p o leg a p rz ed e w s z y s tk im n a se n a ck iej opcji re p re z e n to w a n e j p rzez F a b iu - sz a P ik to ra , z a k tó ry m n a jc h ę tn ie j po szed ł L iw iu sz w sw oim o pisie d z ia łaln o śc i k o n s u la . N a te m a t w p ły w u F a b iu s z a P ik to r a n a h is to rio g ra fię zob. M. C h a s s ig n e t, In tr o d u c tio n , [w:] L ’an -
n a lis tiq u e R o m a in e, t. 1, P a r is 1996, s. LVI i n.; M. Wolny, F r a g m e n t p r z e k a z u F a b iu s za P ik to ra w d ziele P o lib iu sza (III 8, 1 - 8), E P V, O lsz ty n 2004, s. 11 i n.
6 M. W olny, S p o łe c zn y i re lig ijn y k o n te k s t k o n flik tu k o n s u la G a ju sz a F la m in iu s z a z s e n a
te m w 2 1 7 ro k u p .n .e ., [w:] R e lig ia i p o lity k a w św iecie a n ty c z n y m , re d . R. S a jk o w sk i, O s tró
d a 2005, s. 9 9 -1 0 8 (w d ru k u ).
7 A. K lo tz, D ie S te llu n g d es S y liu s I ta lic u s u n te r d e r Q u e lle n d e s zw e ite n p u n is c h e n
K rie g e s, R hM 72, 1933, s. 5; G. B rizz i, R ifle s s io n i s u lla m o rte d i u n c o n so le , [w:] S t u d i d i S to r ia A n n ib a lic a , ed. G. B rizzi, F a e n z a 1984, s. 3 3 -4 3 .
8 L. O eb el, C. F la m in i u s , s. 9 i n . s tw ie rd z ił, iż je d n o s tro n n o ś ć o ceny F la m in iu s z a w y n i k a p rz e d e w s z y s tk im z in te n c ji P o lib iu s z a i L iw iu s za . Z a m ie rz e n ia te b y ły w y ra ź n ie u k ie r u n k o w a n e n a cele h is to ry c z n e i p o lity c z n e . P r e z e n ta c ja p o d s u m o w u ją c a d z ia ła ln o ś ć p o lity k a
L e x C la u d ia sta n o w i p o tw ie rd z e n ie ta k ie g o s t a n u rzeczy. F la m in iu s z m ia ł bow iem u d zielić p o p a rc ia u s ta w ie , k tó re j a u to re m był tr y b u n ludow y K w in tu s K la u d iu s z 9. U s ta w a z a b r a n ia ła s e n a to ro m o ra z ich synom p o s ia d a n ia okrętów , k tó ry c h n o śn o ść p rz e k ra c z a ła tr z y s ta a m fo r10. N ośno ść ta , j a k in fo rm u je L iw iu sz, w y d a ła się w y s ta rc z a ją c a d la p rz e w o ż e n ia płodów ro l n y ch z posiadłości. U n ie m o ż liw ia ła j e d n a k p ro w a d z e n ie in te re só w h a n d lo w ych, co w edle h is to ry k a z P a ta w iu m zostało u z a s a d n io n e u w a g ą , iż tak o w e in te re s y n ie s ą godne g ru p y k ry jąc ej się pod n a z w ą p a tres: id s a tis h a b itu m a d fr u c tu s ex a g ris vectan dos; q u a e s tu s o m n is p a tr ib u s in d eco ru s visu s. D alej rz y m sk i h is to ry k donosi, że u s ta w a s ta ła się p re c e d e n s e m do w a lk i p olitycznej, w efekcie k tó re j F la m in iu s z ś c ią g n ą ł n a siebie n ie n a w iś ć nobi- lów, je d n a k zdobył s y m p a tię lu d u , co u to ro w a ło m u drog ę do zdobycia d r u giego k o n s u la tu 11.
B a d a n ie u s ta w y K la u d iu s z a u t r u d n i a b r a k sto so w n y ch i w y c z e rp u ją cych p a r a le l źródłow ych. R e la c ja L iw iu sz a j e s t w ty m m ie jsc u dosyć p re c y zy jn a, co m oże św iadczyć, iż p is a rz o p a rł j ą n a źród le, k tó re w m e ry to ry c z n y sposób p o tra k to w a ło k o le jn ą zdobycz rz y m sk iej ju r y s ty k i. In fo rm a c je te p o d p o rz ąd k o w an e z o sta ły je d n a k dbałości o lite ra c k ą fo rm ę dzieła. Z a p o tw ie rd z e n ie m h isto ry czn o śc i z a w a rty c h u L iw iu sz a w iado m ości p rz e m a w ia p rz e k a z A p p ia n a . W je d n o stk o w y m d o n ie sie n iu h is to ry k z A le k s a n d rii p o ru s z a w p ra w d z ie k ilk a k w e stii, lecz w śró d ty c h in fo rm ac ji j e s t je d e n is to t n y e le m e n t. P rz e k a z m ów i bow iem , że n a sw o ją godność k o n s u la F la m i n iu sz w y b ra n y z o sta ł d zięk i a m b itn y m zab ie g o m 12. Rzecz ja s n a , n a tej p o d sta w ie m o ż n a je d y n ie w sposób h ip o te ty c z n y założyć w iedzę A p p ia n a n a te m a t lex C la u d ia de n a ve se n a to r u m . N ie m o ż n a je d n a k w ykluczyć ró w n ież tego, iż h is to ry k z A le k s a n d rii m ia ł n a m y śli a m b itn e zabiegi, k tó re tw o rzy ły k o n te k s t politycznej w a lk i, j a k ą F la m in iu s z toczył o k o n su la t.
E le m e n t ry w a liz acji p olitycznej w y n ik a z a n a liz y f r a g m e n tu d o ty czące go podnoszonej u sta w y . G ru p a o p o n en tó w F la m in iu s z a z o s ta ła u k r y t a pod pojęciem p a tr e s . A n a liz a zad aw n io n eg o sp o ru , k tó ry ro z g ry w a ł się n a p ła s z czyźn ie k ie ro w a n y c h w obec F la m in iu s z a o s k a rż e ń o im p ie ta s, m o g łab y
w w y d a n iu P o lib iu s z a i L iw iu s z a j e s t o d m ie n n a od ocen w y d a n y c h p rzez S tra b o n a i P lin iu s z a . Ci o s ta tn i z a in te re s o w a n i byli głów nie g o sp o d arczy m i i g e o g raficzn y m i w y n ik a m i d z ia łaln o śc i F la m in iu sz a , w ięc w ła śn ie te w sk azó w k i s ta ją się p o d sta w ą d la p o p a rcia pow yższej tezy.
9 H . G. G u n d e l, C la u d iu s no. 1, K P 1, S t u t t g a r t 1979, kol. 1205 n.
10 Liv., XXI 63, 3: in v is u s e tia m p a tr ib u s [e ra t] ob n o v a m le g e m ,q u a m Q. C la u d iu s trib u -
n u s p le b is a d v e r s u s s e n a tu m a tq u e u n o p a t r u m a d iu v a n te C. F a lm in io tu le ra t, n e q u is s e n a tor c u iv e se n a to r p a te r fu is s e t m a r itim a m n a v e m , q u a e p l u s q u a m tr e c e n tr u m a m p h o r a r u m esset, h a b e re t. W y ra ż o n a w liczb ie p o jed y n czej fo rm u ła s e n a to r c u iv e se n a to r p a te r m a n a
celu d o p re cy z o w a n ie , iż chodzi o k a żd e g o s e n a to r a bez w y ją tk u . L ic zb a m n o g a m o g łab y n a to m ia s t su g e ro w a ć, że ch o d zi o bliżej n ie o k re ś lo n ą g ru p ę sen a to ró w .
11 Liv., XXI 63, 4: res p e r s u m m a m c o n te n tio n e m a c ta in v id ia m a p u d n o b ilita te m su a so -
ri leg is F la m in io , fa v o r e m a p u d p le b e m a lte r u m q u e in d e c o n s u la tu m p e p erit.
12 A pp., H a n n ., 9.38: Ssei te pepî tp ç polew ę Kai a u tó ę wv ip eip o p ó lep ó j te Kaî éç tp v àpxpv apó Ôo^oKomaç hphplvoç ppefyeto ’Avvfpa auppleK ^ vai.
3 3 0 M iron W olny
sugerow ać, że przeciw ników F la m in iu s z a n ależ ało b y łączyć w g ru p ą k a p ła nów. W praw d zie t ą d ro g ą podążył R. E . M itc h e l13, ale n ie j e s t to w łaściw y tro p badaw czy. H . W ildt p róbow ał p rzeciw staw ić się te m u tw ie rd z e n iu , z a uw ażając, że w relacji L iw iu sza F la m in iu sz określo n y j e s t ja k o je d n o s tk a p rz y n a le ż n a do g ru p y zw anej p a tre s, co z a w ie ra się w form ule: un o p a tr u m a d iu v a n te C. F la m in io . J e s t to oczywiście zgodne ze źródłem , ale w sk azó w k a t a nie p rzy czy n ia się jeszcze do o d d a le n ia tezy M itc h e la 14, z u w a g i n a p ro b le m y odnoszące się do nied o k ład n o ści L iw iu sza w sto so w an iu poszczególnych term inów . Z a p re z e n to w a n a powyżej te z a - p ro w a d ząc a do u to ż s a m ie n ia p a tres z g ru p ą k a p ła n ó w - nie je s t słu sz n a . O s k a rż e n ia o c h a ra k te rz e re lig ij n ym , w y tac zan e przeciw F la m in iu szo w i, były n a rz ę d z ie m w a lk i politycznej, j a k ą prow adzono przeciw ko n iem u . W ykonaw cam i d z ia ła ń szach u jący ch d z ia łalność F la m in iu sz a s iłą rzeczy m u sieli być k a p ła n i w ykonujący wolę p a tr e s 15. Z p ew n o ścią ta k ż e zaliczali się oni do g ro n a o ponentów F la m in iu s z a , ale w obrębie p a tre s m u sia ły znajdow ać się ta k ż e osoby n ie będ ące k a p ła n a m i. Z asy g n alizo w an y zw iązek s iłą rzeczy k ie ru je u w ag ę n a K w in tu s a F a b iu s z a M ak sy m u sa, k tó ry d la stw o rz en ia an ty tez y działalności F la m in iu s z a m an ife stow ał sw oją gorliwość relig ijn ą16. N ie daje to je d n a k jeszcze odpowiedzi n a p y tan ie, kim b y ła g ru p a o k re śla n a jak o patres. W pełn i zadow alającego w yja śn ie n ia nie przynosi rów nież te o ria w yłożona w słynnym dziele T h . M om m sena R öm isches S ta a tsre c h t11. U czony w yraził tu ta j pogląd, iż chodzi o senatorów patrycjuszow skich. P roblem sprecyzow ania definicji p a tres w kon tekście a n a li zy p rz e k a z u L iw iusza dotyczącego u sta w y K la u d iu sz a je s t złożony. C zynnikiem kom plikującym sytuację je s t fak t, iż p isarz rzy m sk i bardzo dowolnie stosow ał term inologię o k re śla ją cą oponentów F la m in iu sz a 18. T erm iny z a w a rte w źródle dotyczącym ustaw y L iw iusz podporządkow ał swojej dbałości o styl, k tó ra w y ra ż a ła się w synonim icznym stosow aniu pojęć sen a t oraz patres.
13 R. E . M itch e l, P a tr ic ia n s a n d P le b eia n s, L o n d o n 1990, s. 12. R o z w a ż a n ia n a te n te m a t a w a r to ró w n ie ż w p u b lik a c ji, do k tó re j n ie s te ty n ie u d a ło m i się d o trze ć: R. E. M itch e l, T h e
D e fin itio n o f P a tr e s a n d P le b s. A n E n d to th e S tr u g g le o f O rd ers, [w:] S o c ia l S tr u g g le s in A r c h a ic R o m e, ed. K. R a a fla u b , B e rk le y 1986, s. 1 3 0 -1 7 4 .
14 H . W ild, U n te r s u c h u n g e n z u r In n e n p o litik , s. 11. 15 D. B riq u e l, A u g u r e s , D N P 2, S t u t t g a r t 1997, kol. 279 i n.
16 A. W . J . H o lle m a n , Q. F a b iu s ’ Vow to V enus E r y c in a (2 1 7 B . C.) a n d its B a c k g r o u n d , [w:] P u n ic W ars. P ro c ee d in g s o f th e C onference h e ld in A n tw e r p fr o m 2 3 th to 2 6 th o f
N o v e m b e r 1988 in co o p era tio n w ith th e D e p a r tm e n t o f H is to r y o f th e ‘U n iv e r s ite it A n tw e r p e n ’ (U .F .S .I.A .), ed. H . D ev ijv er, E . L ip iń s k i, S P 10, L e u v e n 1989, s. 223 n . N a te m a t
d z ia ła ln o ś c i F a b iu s z a M a k s y m u s a i je g o p r o g r a m u p o lity czn eg o zob. K. L. E lv e rs , F a b iu s
M a x im u s V erru k o su s Q. „ C u n cta to r", D N P 4, S t u t tg a r t 1998, kol. 3 7 2 -3 7 3 .
17 T h . M o m m sen , R ö m is c h e s S ta a ts r e c h t, t. III, L eip zig 1887, s. 836.
18 P r z y k ła d e m ilu s tr u ją c y m n ie je d n o z n a c z n e s to so w a n ie pojęć w A b u rb e c o n d ita j e s t Liv., X X II 34, 7: id fo e d u s in te r o m n e s n o b ilis ic tu m , nec fin e m a n te belli h a b itu r o s , q u a m
c o n s u le m vere p le b e iu m , id e st h o m in e m n o v u m , fe c is s e n t i d a le j (8 i 9): n a m p leb e io s n o b ile s ia m e is d e m in itia to s esse sa c ris e t c o n te m n e re p le b e m , ex q u o c o n te m n i [a ] p a tr ib u s desie- r i n t , coepisse. c u i n o n a p p a re re id a c tu m et q u a e s itu m e sse, u t in te r r e g n u m in ir e tu r u t in p a t r u m p o te s ta te c o m itia e s s e n t?
H. W ild t zw rócił u w a g ę, że g ru p a , w obec k tó re j F la m in iu s z s ta ł w opo zycji, o k re ś la n a j e s t p rz ez ź ró d ła z a p om ocą trz e c h term in ó w . P ie rw sz y m z n ic h j e s t sen a t, d ru g im o p tim a te s, trz e c im zaś w sp o m n ia n i p a tre s. T erm in „o ptym aci” w łaściw y j e s t te rm in o lo g ii późnej re p u b lik i i w sk a z u je n a o gląd w y d a rz e ń czasów F la m in iu s z a z p e rsp e k ty w y re a lió w tej e p o k i19. Tym s a m ym ja k o p rz e d m io t a n a liz y p o w ra c a ją pojęcia s e n a t i p a tr e s , k tó re m a ją sw oje o d zw ie rcied le n ie w re la c ji L iw iu sz a dotyczącej lex C la u d ia . N ie m o ż n a w zo rem L iw iu sz a u w a ż a ć ty c h te rm in ó w za synonim y. G ru p ę o p o n en tó w F la m in iu s z a m o ż n a z a te m próbow ać u s ta lić za p om o cą a n a liz y in fo rm ac ji od noszący ch się do sam ej lex C la u d ia .
J a k re la c jo n u je L iw iu sz, w u s ta w ie b y ła m o w a o o g ra n ic z e n iu nośno ści s t a t k u do t r z y s tu am for, czyli około 8 to n 20. T ra n s p o rt d ro g ą m o rs k ą m ia ł być im m a n e n tn ą s tr o n ą d z ia ła ln o śc i rolniczej. D oprow adziło to do sy tu a c ji w k tó re j m a łe s ta tk i m ia ły w ykon yw ać w iele k ursów , co - j a k słu sz n ie z a u w a ż a H . W ild t - leżało w o b sza rze m ożliw ości ich p o sia d a c z y 21. S y tu a c ja t a w y d aje się w sk azy w ać, iż la ru m p o d n iesio n e z p ow odu tej u s ta w y było albo n ie w sp ó łm ie rn ie d u że w s to s u n k u do jej rzeczy w isteg o z n a c z e n ia , albo też g w a łto w n a re a k c ja n a n ią j e s t k o lo ry za cją L iw iu sza, w y n ik a ją c ą z p e r sp e k ty w y o g lą d u sporów sp ołecznych III w ie k u p .n .e. p rz ez p ry z m a t do św iad c zeń epoki G rakchów . In te n c je L iw iu s z a do tyczące u s ta w y w y n ik a ją z jego z a p a try w a ń n a osobę F la m in iu s z a . W u ję c iu jeg o re la c ji lex C la u d ia m ia ła być p rz e d e w sz y stk im ch w y te m p ro p a g a n d o w y m obliczonym n a do ra ź n y cel, ja k im było u z y sk a n ie k o n s u la tu . Tym sa m y m pod p a ty n ą n ie p rz y chylnej oceny s ta ra n o się u k ry ć rz e c z y w istą d zia ła ln o ść F la m in iu s z a . M inio n e s tu le c ie b a d a ń n a d h is t o r i ą sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n ą i p ro s o p o g ra fią fa c tio n e s pozw oliło w y św ietlić k o n tu ry m e c h a n iz m u fu n k c jo n o w a n ia p o lity
k i rz y m sk iej. P o d s ta w ą fu n k c jo n o w a n ia tego m e c h a n iz m u s ą - m ów iąc sło w a m i T.R.S. B ro u g h to n a - the coteries o f noble fa m ilie s 22. W o p a rc iu o do św ia d c z e n ia szkoły F. M u n z e ra i p o d ążającego w jeg o śla d y H. H. S c u lla rd a u d ało się do k o n ać k la sy fik a c ji po szczególnych g e n s m ając y ch re a ln y w pływ n a k s z ta łt p o lity k i rz y m s k ie j23. O k a zu je się, iż w ty m k o n te k śc ie w idoczne
19 C ic., in v ., 3.52; H . W ild, U n te r s u c h u n g e n z u r In n e n p o litik , s. 10.
20 H . C h a n tr a in e , A m p h o r a no. 8, K P 1, S t u t t g a r t 1979, kol. 318; H . W ild, U n te r s u c h u n
g e n z u r I n n e n p o litik , s. 178.
21 H . W ild, U n te r s u c h u n g e n z u r I n n e n p o litik , s. 1 7 8 -1 7 9 .
22 T. R. S. B ro u g h to n , S e n a te a n d S e n a to r s o f th e R o m a n R e p u b lic : T h e P ro so p o g ra p h i-
c a l A p p r o a c h , A N R W 1, 1972, s. 256; por. W. K ie rd o rf, S e n a tu s (der rö m . S e n a t), D N P 11,
S t u t tg a r t 2001, kol. 400 i n.
23 F. M ü n zer, R ö m is c h e A d e ls p a r te ie n u n d A d e ls fa m ilie n , S t u t t g a r t 1920; H . H . S c u lla rd ,
R o m a n P o litic s 2 2 0 -1 5 0 B. C., O x fo rd 1951; por. c e n n e u w a g i L. R o ss T aylor, H .H . S c u lla r d , R o m a n P o litics, 2 2 0 -1 5 0 B. C. O xford, C la re n d o n P ress, 1951 (rec.), A J P h 73, 1952, s. 302;
J . B risco e, J a k o b S e ib e rt, H a n n ib a l, D a r m s ta d t: W isse n sc h a ftlich e B u c h g e s e lls c h a ft 1993.
X X , 5 5 2 S . 11 K a rte n ; J a k o b S e ib e rt, F o r sc h u n g e n z u H a n n ib a l. D a r m s ta d t: W is s e n s c h a ftli che B u c h g e s e lls c h a ft 1993. X IX , 4 3 7 S (rec.), G n o m o n 68, 1996, s. 332.
3 3 2 M iron W olny
j e s t p o w ią z a n ie F la m in iu s z a z fa ctio E m iliuszów . J a k p o d k re ś la S c u lla rd , o po nenci F la m in iu s z a by li je d n o c z e śn ie a d w e rs a rz a m i w sp o m n ian ej fac- tio 24. J e d n a k ż e p o leg an ie n a w y ty czn y ch w y n ik ając y ch z p oszczególnych p o w ią z a ń rodow ych n ie zaw sze m u s i się sp ra w d z a ć , szczególnie w tedy, gdy n ie chodzi o d ia m e tra ln e różn ice w p ro g ra m a c h p o lity c zn y ch . S łu s z n ie z a te m Z. Y aw etz u w a ż a , że in te re s y ekono m iczn e o ra z p ro g ra m y p olityczne w ią z a ły się z am b ic ja m i poszczególnych je d n o s te k 25.
U s ta w a K la u d iu s z a w z a sa d n ic z y sposób n ie o d b ie g a ła od k ie r u n k u p o lity k i F la m in iu s z a w y znaczonego p rz ez lex F la m in ia de agro G allico et P iceno. P ro je k t dotyczył p a rc e la c ji ziem w y m ien io n y ch w u s ta w ie i ró w n ież by ł k o n tro w e rsy jn y . W edłu g P o lib iu sz a , p rop ozycja F la m in iu s z a o bliczona b y ła n a d em agogię i cele p olityczn e: ta u th v tq v Shmagwymn eiohYhsamsvou Kat p o lite ia v .26 W re la c ji P o lib iu s z a w y d aje się p o b rz m ie w ać t a s a m a t r a dycja, k tó r a g a n iła F la m in iu s z a za p o p arcie u d zielo n e w zg lęd em lex C la u d ia . L e x F la m in ia k o n firm o w a ła z ro z u m ie n ie p o trz e b y k o lo nizacji ager Pi- ce n u s et G a llicu s. N ie b y ł to p ro b lem obcy i o b o jętny p olityce rz y m sk ie j. N ie m o ż n a bow iem odm ów ić z ro z u m ie n ia tej k w e s tii n a w e t n ajza ciek lej- szym o p o n en to m F la m in iu s z a - czyli F ab iu szo m , ty le że - j a k p o d k re ś la Y aw etz - g e n s F a b ia n ie m o g ła p o p ie ra ć rew o lu cy jn y ch ro z w ią z a ń p o lity k a rz y m sk ieg o , w y ra ż a ją c y c h się w w y w ie ra n iu n a c is k u n a s e n a t z a pom ocą u sta w y . Z ty ch że sa m y c h pow odów E m iliu s z e n ie m ogli o tw a rc ie poprzeć F la m in iu s z a 27. P ro w ad z iło to do izolacji p o lity k a rz y m sk ieg o . S ta n owej izolacji był je d n a k b a rd z ie j po zo rn y a n iż e li faktyczny. A g ra rn y c h a r a k te r lex C la u d ia w y ra ż a ł się w ty m , że u s ta w a , od w ołując się do tra d y c ji p ra c y n a roli, p rz y w d z ie w a ła q u a s i-k o n s e rw a ty w n ą m a s k ę i w y ra ż a ła stan o w isk o , że in te r e s y h a n d lo w e s ą n ieg o d n e czy w ręcz h a ń b ią c e s e n a to ró w (indeco- r u s )28. J e d n o c z e śn ie tw o rz ą c p ra w n e o g ra n ic z e n ie to n a ż u statk ó w , fa k ty c z n ie w y m u sz a ła k o nieczność s k u p ie n ia się n ie m a l w y łączn ie n a d z iała ln o śc i ro ln icz ej29. W ty m se n sie lex C la u d ia b y ła k o n ty n u a c ją p o lity k i a g ra rn e j F la m in iu s z a , u p o d sta w k tó re j legło o p arcie się n a a k ty w n y c h p olity cznie c z y n n ik a c h z w ią z a n y c h z n iższy m i w a rs tw a m i sp o łe c z e ń stw a rz y m sk ieg o 30.
24 H . H . S c u lla rd , R o m a n P o litic s, s. 54.
25 Z. Y aw etz, T h e P o licy o f C. F la m in iu s a n d P le b is c itu m C la u d ia n u m , A th e n a e u m 40, 1962, s. 329.
26 P o l., II, 21, 8; Z. Y aw etz, T h e P o lic y o f C. F la m in iu s , s. 330 n.; H . W ild, U n te r s u
c h u n g e n z u r I n n e n p o litik , s. 14 n.; L. O ebel, C. F la m in iu s , s. 48 n.
27 Z. Y aw etz, T h e P o licy o f C. F la m in iu s , s. 329.
28 P rz y k ła d p rzy w o łu je w ręcz n a m y śl s ły n n ą leg e n d ę C y n c y n a ta sła w ią c ą p a trio ty z m w y ra ż a ją c y się w p ra c y n a roli. Zob. T. J . C o rn e ll, T h e B e g in n in g s o f R o m e. I ta ly a n d R o m e fr o m
th e B ro n ze A g e to P u n ic W ars (c. 1 0 0 0 -2 6 4 B . C.), L o n d o n /N ew Y ork 1997, s. 10, 3 0 7 -3 0 8 .
29 Z. Y aw etz, T h e P o licy o f C. F la m in iu s , s. 328.
30 N a leż y zw rócić u w a g ę , iż pojęcie n iż s zy c h w a r s tw s p o łe c z e ń s tw a rz y m s k ie g o n ie w iąże się z je d n a k o w y m i ż ą d a n ia m i i a s p ira c ja m i, k tó ry c h w y ra z ic ie la m i b y li ich lid erzy . W k w e s tii d z ia ła n ia u k ie ru n k o w a n e g o n a k o n k r e tn e cele is tn ia ły p rz ec ie ż z a s a d n ic z e ró ż n ic e p o m ięd zy p le b s e m m ie jsk im i w ie js k im . Por. T. J . C o rn e ll, T h e B e g in n in g s o f R o m e , s. 256 i n.
N ie m o ż n a ta k ż e za p o m in a ć o k o n te k śc ie p o lity cznym , w ja k im odbyło się p rz e p ro w a d z e n ie lex C la u d ia . S k o m p lik o w a n a s y tu a c ja m ię d z y n a ro d o w a m o g ła d o starc zy ć isto tn e g o p r e te k s tu , d o datko w o sty m u lu ją c e g o k o n iecz ność p rz e p ro w a d z e n ia ustaw y . A. P e lle tie r w swojej p ra c y s t a r a ł się forso w ać tezę, w edle k tó re j lex C la u d ia m ia ła n a celu za b ezp iec zen ie ciężk ich statk ó w , k tó re podczas k o n flik tu z K a r ta g in ą m ogłyby być p o trz e b n e do w y k o n a n ia p la n u in w a z ji n a Ib e rię i A frykę P ó łn o c n ą31. J e s t to oczyw iście m ożliw e, pod w a ru n k ie m o p o w ied z en ia się z a ro k ie m 218 p .n .e. ja k o w ła śc i w ą d a t ą w p ro w a d z e n ia u staw y . T ak ie ro z w ią z a n ie za n eg o w a ł Z. Y aw etz, k tó ry o pow iedział się z a d a tą 219 p .n .e .32 N a le ży j e d n a k w sk az ać, iż e w e n tu a ln e w o jen n e cele u s ta w y n ie p rz e k re ś la ją jej rd z e n n ie a g ra rn e g o c h a r a k te ru . P o p arc ie , ja k ie p rz y n io s ła lex C la u d ia , m iało sp rz y ja ć F la m in iu sz o w i w m o m encie w y b o ru n a jeg o o s ta tn i k o n s u la t. L iw iu sz s t a r a się w sk az ać, że u s ta w a b y ła cz y n n ik ie m za p ew n iający m F la m in iu szo w i elekcję n a n ajw yższy u rz ą d . T rz eb a p rz y zn ać , iż z p ew n o śc ią b y ła je d n y m z w ażn iejszy ch , chociaż oczyw iście n ie je d y n y m cz y n n ik ie m . W p rz y to czo n y m ju ż pow yżej pojęciu a m b itn y c h zabiegów , o k tó ry c h m ów i A p p ian , m o g ą m ieścić się ta k ż e in n e c z y n n ik i u m o żliw iające po lity k o w i rz y m s k ie m u a w a n s. W ty m k o n te k śc ie za n iezw y k le is to tn ą i p o stę p o w ą z a ra z e m n a le ż y u z n a ć te o rię J . S e ib e rta . U czony u w a ż a , iż e lek c ja F la m in iu s z a s p e łn ia ła rolę k a ta liz a to r a w s e n a to r skiej p o lity ce33. W ynikałoby z tego p rz e to , iż F la m in iu s z z y sk a ł n ie z b ę d n e p o p arcie ze s tro n y a ry s to k ra c ji se n a to rs k ie j i ty m sa m y m z d y sk o n to w a ł swojego ry w a la s tro n y p leb ejsk iej w w alce o k o n s u la t34.
P o d su m o w u ją c n a le ż y stw ierd z ić , iż lex C la u d ia p op rzez o d w o łan ie się do tra d y c y jn e j m o ra ln o śc i senatorów , k tó ry m n ie w y p a d a za ro b k o w ać n a h a n d lu m o rsk im , m ia ła tw o rzy ć p re c e d e n s do p rz y ję cia jej p rz ez sz e rsze k rę g i a ry s to k ra c ji s e n a to rsk ie j. Z ach o w u jąc p ew ie n ry s k o n se rw a ty z m u , b y ła je d n a k p o d s ta w ą z m ia n n ie m ając y ch j a k d o tą d p re c e d e n su , z czego w y n ik a ł jej in n o w ac y jn y c h a r a k te r (n o va lex). U s ta w a tw o rz y ła p ra w n e p o d sta w y d la rozw oju rolniczego Ita lii, a w ty m s e n sie s ta n o w iła k o n ty n u ację p ro g ra m u a g ra rn e g o F la m in iu s z a , w yrażo n eg o w cześniej n ajp e łn ie j po p rz ez lex F la m in ia . W sk a z u je to w y ra ź n ie , iż F la m in iu s z ro z u m ia ł p o trze b ę in ten sy fik ac ji rozw oju Ita lii, w ty m dy n am izacji roln ictw a. S p rzy jające w a r u n k i d la p rz e p ro w a d z e n ia u sta w y za p e w n ia ł fe rm e n t społeczny, stan o w iąc y
31 Zob. A. P e lle tie r, A p ro p o s de lex C la u d ia d e 2 1 8 av. J - C ., R ev u e d ’e tu d e s lig u re s 35, 1969, s. 7 -1 4 , c y t za: U. H ä n d l- S a g a w e , D er B e g in n , s. 396.
32 Z. Y aw etz, T h e P o licy o f C. F la m in iu s , s. 325. P or. p rz y p is 2.
33 J . S e ib e rt, H a n n ib a l, D a r m s ta d t 1993, s. 88: M e in e s E ra c h te n s la s s e n g e w is se I n d iz ie n
(P rozess g eg en d ie K o n s u ln , le x C la u d ia d e n a v e se n a to r u m ) e r k en n e n , d a s s d ie „ s e lb sth e rrli che P o litik ” d e r S e n a to r e n e in e n „ D ä m p fer” e r h a lte n sollte, bevor d e r P o p u lu s sc h lie ß lic h do ch sein e Z u s tim m u n g z u m K rie g g a b .
34 A. L ip p o ld , C o n s u le s .U n te r s u c h u n g e n z u r G esch ich te d es rö m is c h e n K o n s u la te s von
3 3 4 M iron W olny
pew nego ro d z a ju siłę odśrodkow ą, j a k ą p o lity k rz y m sk i p o tra fił okiełznać i u k ieru n k o w ać, a w reszcie w yzyskać do p rz e p ro w a d z a n ia refo rm n ie b ę d ą cych je d y n ie dem agogicznym i ch w y tam i, k tó re im p u to w a ł m u P olibiusz. T ak w ięc lex C la u d ia j e s t ko lejnym w sk az an iem , że rozwój k a rie ry politycznej F la m in iu s z a skorelo w an y był z sy stem aty cz n y m w d ra ż a n ie m w życie jego p ro g ra m u politycznego, k tó ry w obliczu n ieb ez p iecz eń stw a ze s tro n y K a r ta giny s ta w a ł się jeszcze b ard ziej a tra k c y jn y d la tej części sp ołeczeństw a, k tó ra z a in te re so w a n a b y ła d e m o k ra ty z a c ją sto su n k ó w społecznych i in n y m , an iżeli w yłącznie se n a to rs k i, sposobem p ro w a d zen ia d z ia ła ń w ojennych.
Summary
Lex Claudia in the light o f the political career of Gaius Flam inius’s
Lex Claudia de nave senatorum appealed to the traditional morality of senators and stated th a t it is not right for them to trea t sea trade as a source of income. Thus, the law gave wide circles of senatorial aristocracy a pretext to pass it. Although it m aintained a considerable tra it of conservatism, it was at the same time a trigger of changes which had been unprecedented ever before. This is what its innovative character resulted from (nova lex). The law created a legal basis for the agricultural development of Italy, and in this sense it acted as a continuation of Flaminius«s agrarian policy, fully formulated in lex Flaminia. It indicates th at Flam inius obviously understood the need for a more intensive development of Italy and saw dynamization of agriculture as a way to achieve it. The conditions for passing the law were rather convenient as there prevailed a social mess acting as a kind of centrifugal force, which the politician was able to tam e and channel and finally use to carry out genuine reforms, not just a demagogic ploy, as it was implied by Polybius. Thus lex Claudia is another proof th a t the development of Flaminius«s political career was correlated with the implementation of his political programme, which in the face of the th rea t posed by C arthagina became more and more attractive for the part of the society which was interested in democratisation of social relations and other th an solely senatorial way of waging wars.
