• Nie Znaleziono Wyników

Widok Nauczanie i uczenie się języka rosyjskiego przez duchownych rzymskokatolickich na Kresach Wschodnich w okresie zaborów

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Widok Nauczanie i uczenie się języka rosyjskiego przez duchownych rzymskokatolickich na Kresach Wschodnich w okresie zaborów"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

JANINA WOŁCZUK

Uniwersytet Wrocławski

Nauczanie i uczenie się języka rosyjskiego przez duchownych rzymskokatolickich

na Kresach Wschodnich w okresie zaborów

Z usytuowania tematu, który w tytule swoim odwołuje się do pojęć takich jak „duchowni rzymskokatoliccy” i „rosyjskość”, w konkretnej przestrzeni histo- rycznej (wiek XIX) wynika potrzeba przywołania uwarunkowań, jakie uczyniły z języka rosyjskiego narzędzie pomocne w realizacji polityki caratu, a z języ- ków, którymi posługiwali się włączeni wskutek rozbiorów w skład polietniczne- go imperium rosyjskiego mieszkańcy Rzeczypospolitej, element walki politycz- nej, walki o tożsamość narodową i religijną na Kresach. W walce tej na pozycji uprzywilejowanej znajdowało się, jako wyznanie panujące, prawosławie. Ko- ściół rzymskokatolicki traktowany był przez władze jako największa przeszkoda w zjednoczeniu ziem zabranych w imperium carskim, co uwidoczniło się bodaj najwcześniej na polu szkolnictwa, w którym na przełomie wieku XVIII i XIX dużą rolę odgrywało duchowieństwo, zwłaszcza zakonne1. I ta właśnie niezbyt komfortowa sytuacja motywowała środowisko duchownych Kościoła rzymsko- katolickiego, działających na niwie szkolnictwa w tzw. guberniach zachodnich imperium (na Kresach wschodnich Rzeczypospolitej) do szerszego zaintereso- wania językiem rosyjskim. Oni to, początkowo jako osoby nauczające, a potem – nauczane, stanęli przed koniecznością bezpośredniego kontaktu z językiem Ło- monosowa, Dierżawina, a także ze stylem urzędowym carskich ukazów i rozpo- rządzeń administracyjnych oraz z poetyką piśmiennictwa religijnego.

W dziedzinie szkolnictwa do tego kontaktu najwcześniej doszło na zie- miach, które dostały się pod panowanie rosyjskie po I rozbiorze Rzeczypo- spolitej. Tutaj też, wskutek sprzeciwu Katarzyny II wobec kasacyjnego bre-

1 Więcej o sytuacji szkolnictwa pod zaborem rosyjskim zob. w: L. Zasztowt, Kresy 1832

1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999.

(2)

ve papieskiego, mógł nadal działać zakon jezuitów, znany przede wszystkim ze swojego zaangażowania w sprawy nauczania i wychowywania młodzieży świeckiej. Głównym ośrodkiem działalności tego zakonu było kolegium w Po- łocku, podniesione z czasem przez Aleksandra I (w 1812 r.) do godności Aka- demii Połockiej. Prowadzone przez jezuitów szkoły – a w rejonie Połocka po 1773 r. ich placówki znajdowały się w Użwałdzie, Krasławiu, Witebsku, Or- szy, Mścisławiu i Mohylewie, by wymienić tylko te na Białej Rusi2 – jeszcze przez pierwsze dwudziestolecie wieku XIX utrzymały swą samodzielność, zdołały się obronić przed unifi kacyjną polityką oświatową prowadzoną przez władze Uniwersytetu Wileńskiego. Trudno waloryzować ten fakt w kontekście rozważanego zagadnienia, podkreślić jednak należy, że szkoły jezuickie bar- dzo wcześnie zareagowały na nową sytuację polityczną, między innymi wpro- wadzając do programów nauczania język rosyjski3. Natomiast niezależność od uniwersytetu zarządzającego szkolnictwem na rozległym obszarze Wileńskie- go Okręgu Naukowego skutkowała tym, że jezuici w swoich placówkach nie zatrudniali nauczycieli spoza swego zgromadzenia, zatem i nauczania języka rosyjskiego, a później również niektórych innych przedmiotów w tym języku, podjęli się pedagodzy w habitach.

Do czasu zamknięcia jezuickiej Akademii Połockiej i likwidacji w 1820 r.

szkolnictwa tego zgromadzenia w roli nauczycieli rusycystów wystąpiło ponad 110 osób4. Tak duża liczba nauczających wynikała stąd, że wykładanie języka rosyjskiego powierzano pedagogom początkującym, którzy byli równocześnie nauczycielami w klasie najmłodszej (tzw. infi mie) i wraz z uczniami przecho- dzili na szczeble wyższe; bardzo rzadkie bywały przypadki prowadzenia języka rosyjskiego przez danego nauczyciela dłużej niż przez dwa lata, podobnie jak powierzanie tego przedmiotu wykładowcom klas starszych. Przyjęta zatem przez jezuitów organizacja procesu dydaktycznego umożliwiła wystąpienie w roli rusy- cystów znacznej liczbie członków zgromadzenia, którzy zapewne niewiele wy- przedzali swych uczniów pod względem znajomości wykładanego przedmiotu.

A uczyli, jak wynika ze stosowanych pomocy naukowych i niezbyt obfi tych źró- deł o charakterze oceniającym proces dydaktyczny, nie tyle praktycznej znajo- mości rosyjskiego, ta bowiem rzadko wykraczała poza naukę pisania i czytania, ile raczej wiedzy o języku, ilustrując wykład z gramatyki wybranymi tekstami.

Wiedzę o języku czerpali z dostępnych na ówczesnym rynku wydawniczym, wywodzących się z łomonosowskiego źródła, szkolnych gramatyk autorów ro- syjskich (m.in. P. Sokołowa, W. Swietowa, A.A. Barsowa, E.B. Syriejszcziko-

2 I. Kadulska, Akademia Połocka. Ośrodek kultury na Kresach. 1812–1820, Wyd. Uniwersy- tetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 20.

3 Szczegółowe omówienie tego procesu zob. w: J. Wołczuk, Znajomość i nauczanie języka rosyjskiego w Polsce do roku 1832, Slavica Wratislaviensia LIX, Wrocław 1992, s. 48–58; dyploma- tycznie problemu tego nie porusza autorka monografi i o uczelni połockiej, zob. I. Kadulska, op. cit.

4 Wołczuk, op. cit., s. 214–217.

(3)

wa i innych)5. Nabyte przez uczniów wiadomości gramatyczne traktowano jako sprawdzian znajomości języka, co było charakterystyczne dla dydaktyki nie tylko jezuickiej.

Możliwość i konieczność przekazywania wiedzy o języku rosyjskim, wypo- wiadania się na jego temat pojawiła się również przed całą rzeszą nauczycieli z innych zgromadzeń zakonnych, albowiem na ziemiach przyszłego II i III roz- bioru po zniesieniu zakonu jezuickiego zdążyło ukształtować się szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – powstała sieć tzw. szkół akademickich utrzymywanych z funduszy tejże Komisji. Fundusze te stały się łakomym ką- skiem dla zainstalowanej po rozbiorach administracji carskiej, przechodziły więc one w zawiadywanie skarbu, a utrzymywanie szkół przerzucano na zakony rzym- skokatolickie, włączając w ten sposób do działalności oświatowej zgromadzenia powołane do innych celów, a zakonom tradycyjnie związanym ze szkolnictwem (np. pijarom) przymnażając obowiązków.

Oprócz wspomnianych już jezuitów w nauczanie młodzieży świeckiej na Kresach Wschodnich pod koniec XVIII i w pierwszym trzydziestoleciu XIX w.

byli zaangażowani w większym lub mniejszym stopniu, niejednokrotnie nolens volens, misjonarze, karmelici, franciszkanie, kanonicy lateraneńscy, bernardyni, dominikanie, bazylianie i pijarzy – w utworzonym w 1803 r. Wileńskim Okrę- gu Naukowym ponad 2/3 szkół średnich znajdowało się w rękach zgromadzeń zakonnych i tylko niektóre z nich mogły odwołać się do doświadczenia zdoby- tego w czasach KEN. Nie dotyczyło to jednak nauczania języka rosyjskiego. Ta dziedzina wiedzy i dydaktyki nie miała tradycji w oświacie polskiej. Mimo to na nową sytuację polityczną – podobnie jak jezuici, chociaż z powodów nieco innych – zareagowali odpowiednio szybko bazylianie, którzy pod względem liczebności uczniów wysunęli się na czoło wśród uczących zgromadzeń zakonnych. O języ- ku rosyjskim słyszeli z ust członków zgromadzenia św. Bazylego i uczyli się go, zgodnie z przyjętymi pod koniec XVIII w. metodami, uczniowie wszystkich szkół bazyliańskich. Samowystarczalność kadrowa bazylianów była charakterystyczną cechą ich szkół w guberniach północno-zachodnich (litewskiej i mińskiej), na- tomiast w guberniach południowych przyjmowali oni do grona pedagogicznego świeckich nauczycieli języka rosyjskiego, opłacanych przez administrację (izby opieki powszechnej). Niemniej jednak w roli „specjalistów od języka rosyjskiego”

w szkołach bazyliańskich do czasów powstania listopadowego wystąpiły 52 osoby w stroju zakonnym6. Większość z nich nie miała możliwości dokładniejszego po- znania swego przedmiotu i jego wykładu, albowiem praktyką powszechną – sto- sowaną nie tylko w tym zgromadzeniu – było częste przenoszenie nauczycieli do innych placówek lub do nauczania innych przedmiotów, co wywoływało zrozu- miałe niezadowolenie świeckich władz oświatowych. Warto więc przypomnieć przynajmniej kilka nazwisk wieloletnich rusycystów, m.in. ks.ks. Faustyna Beł-

5 Więcej o podręcznikach zob. w: J. Wołczuk, op.cit., s. 53–55.

6 Ibidem, s. 206–209.

(4)

dowskiego ze szkoły w Borunach, Waleriana Kuczyńskiego z Berezwecza, Juliana Spirydowicza czy Faustyna Sobolewskiego ze szkoły w Żyrowicach7.

Pod względem liczby prowadzonych szkół i nauczycieli rusycystów ze stanu duchownego bazylianom dorównywali pijarzy, gdyż i oni dość często, szczegól- nie w pierwszym dziesięcioleciu po utworzeniu Wileńskiego Okręgu Naukowe- go, w nauczaniu języka rosyjskiego wyręczali się osobami świeckimi, najczęściej tzw. dyrektorami (dozorcami domowymi), czyli uczniami starszych klas, zatrud- nianymi również przez rodziców do pomocy młodszym uczniom w odrabianiu lekcji. Takie prowizoryczne rozwiązania wynikały z oczekiwań pijarów na to, że zgodnie z tradycją z czasów KEN władze szkolne, reprezentowane przez Uni- wersytet Wileński, sfi nansują z funduszy edukacyjnych utrzymywanie metrów (nauczycieli języków obcych). Gdy jednak w 1810 r. Rząd Uniwersytetu podjął uchwałę podkreślającą wagę języka rosyjskiego w programach szkolnych i za- groził zamknięciem szkół, w których nie będzie nauczyciela tego przedmiotu8, sytuacja w szkołach pijarskich zaczęła się zmieniać: nauczania języka rosyjskie- go coraz częściej podejmowali się sami członkowie zgromadzenia. Co prawda aż do końca lat dwudziestych było niewielu pijarów z dłuższym stażem rusycystycz- nym, niemniej jednak warto przypomnieć takie osoby, jak ks. Maciej Brodowicz uczący od 1816 r. w Dąbrowicy, Rosieniach i Połocku. Za udział w działalności fi lareckiej został pozbawiony prawa nauczania, a na usilne prośby władz zakon- nych o przywrócenie go do obowiązków nauczycielskich sam w. ks. Konstanty odpowiedział, że byłoby to „zupełnie nieprzyzwoite”9.

„Z wszelką dokładnością i pożytkiem uczniów” – zdaniem wizytatora – trak- tował język rosyjski ks. Modest Staniewicz pracujący w szkołach w Rosieniach, Wiłkomierzu, Witebsku, Lubieszowie i Międzyrzeczu. W tej ostatniej placówce wykładał przed powstaniem listopadowym również literaturę rosyjską, próbował też sił na niwie translatoryki – tłumaczył m.in. Puszkina. W kontekście problema- tyki językoznawczej warto przypomnieć, że ks. Staniewicz opracował i w 1826 r.

wydał w Wilnie u Józefa Zawadzkiego obszerny (420 stron) słownik rosyjsko- -polski10, bardzo pożądaną wówczas pomoc dydaktyczną.

Z problemem braku nauczycieli rusycystów musieli zmierzyć się również dominikanie, którzy począwszy od roku szkolnego 1800/1801 powierzali ten przedmiot 48 swoim współbraciom11. Języka rosyjskiego nauczali w swych szko- łach z przerwami; strofowani przez władze Uniwersytetu Wileńskiego za brak lekcji z tego języka dopiero w latach dwudziestych mogli oprzeć się na własnych

7 Ibidem; zob. też J. Wołczukowa, Zakonnicy jako nauczyciele języka rosyjskiego w szko- łach Wileńskiego Okręgu Naukowego, „Roczniki Humanistyczne”, t. XXXVI, z. 7, Lublin 1988, s. 93–114.

8 Dział rękopisów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, jednostka KW 35 Protokół Sesji Rady Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego od 1 września 1810 r. (do 1815), k. 160.

9 J. Wołczukowa, Zakonnicy..., s.104.

10 Ibidem.

11 J. Wołczuk, Znajomość..., s. 210–213.

(5)

nauczycielach. W przygotowaniu ich znaczącą rolę odegrał zapewne o. Karol Czaplic, który sam wydoskonalił się w języku rosyjskim podczas kilkuletniego pobytu w Petersburgu. Warto przypomnieć, że u dominikanów w Nowogródku początków języka rosyjskiego uczył się Adam Mickiewicz: w klasie II – pod kierunkiem o. Jakuba Falkowskiego, w kl. III – o. Adama Jacyny; w ostatnim roku pobytu przyszłego wieszcza w szkole nowogródzkiej przedmiot ten wykła- dał odznaczający się niezwykłą „słodyczą charakteru i niepospolitą gorliwością”

o. Jacek Terlecki12.

Nauczyciele rusycyści rekrutujący się z pozostałych, wymienionych wcze- śniej, zakonów stanowili niewielkie ilościowo grupy. W szkołach tych zgroma- dzeń w okresie od rozbiorów do powstania listopadowego uczono rosyjskiego nie zawsze regularnie, częstokroć narażając się na krytyczne uwagi wizytatorów uni- wersyteckich. Jednak zarówno władze duchowne, jak i świeckie władze oświa- towe rozumiały, że nauczanie tego języka ma znaczenie nie tyle jako fakt sensu stricto oświatowy, dlatego też umiejętność dostosowania się do nowej sytuacji politycznej, będąca jednym z warunków przetrwania w cieniu panującego wy- znania prawosławnego, należy ocenić pozytywnie, tym bardziej że pod koniec lat dwudziestych dała się zauważyć tendencja do kształcenia się zakonników na Uniwersytecie Wileńskim i do szkół średnich prowadzonych przez zakony napły- nęły nowe siły, w tym również do nauczania języka rosyjskiego. Po powstaniu listopadowym kontakt z tym językiem interesującej nas społeczności „w habitach i sutannach” uległ zmianie.

Po stłumieniu powstania szkolnictwo na Kresach stało się jednym z ob- szarów intensywnych działań represyjnych, podejmowanych przez elitę rzą- dzącą imperium. Szkoły średnie zostały odebrane duchowieństwu, a pedago- dzy w sutannach (rzadziej – w habitach) wpuszczeni do szkół jedynie jako nauczyciele religii dla uczniów wyznania rzymskokatolickiego. Przypomnij- my, że w okresie międzypowstaniowym (1832–1863) religia była w szkołach średnich jedynym przedmiotem prowadzonym bez przerwy po polsku13. Spo- śród duchownych uczących w szkołach w poprzednim okresie tylko nieliczni znaleźli zatrudnienie jako katecheci szkolni14. Od nauczycieli religii nie ocze-

12 Ibidem.

13 Losy lekcji języka polskiego były zmienne, w momentach „odwilży” politycznej pojawiały się one w rozkładzie przedmiotów w szkołach średnich i wówczas niejednokrotnie nauczania języka polskiego podejmowali się księża katecheci. Przed 1840 r. polskiego uczyli m.in. ks.ks. Stanisław Białły i Antoni Politowski – w Drohiczynie, Wincenty Gorski – w Wiłkomierzu, Justyn Jakubowski w Święcianach, Klemens Linkin w Lidzie czy Benedykt Putrament w Kiejdanach (dane według dokumentów z Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego – Lietuvos Valstybinio Istori- jos Archyvas, materiały z przygotowywanej przez autorkę Kartoteki księży katechetów w szkołach średnich na Kresach północno-wschodnich w okresie międzypowstaniowym).

14 Ciekawym przypadkiem był tu dominikanin o. Franciszek Dowmont, który w latach dwu- dziestych uczył w Nowogródku historii i języka rosyjskiego, a po powstaniu listopadowym jako katecheta gimnazjum w Witebsku stał się powodem korespondencji między ministrem S. Uwaro- wem i lokalnymi władzami oświatowymi, które usiłowały być bardziej papieskie niż sam papież.

(6)

kiwano znajomości przedmiotów świeckich, pożądane natomiast było, szcze- gólnie u katechetów gimnazjalnych, wykształcenie wyższe, którego zdobycie umożliwiała utworzona na gruzach wszechnicy wileńskiej Akademia Duchow- na przeniesiona w 1842 r. znad Wilii do Petersburga15. W stolicy imperium uczelnia ta funkcjonowała do roku 1918, a przez jej audytoria przewinęło się ponad 1300 alumnów pochodzących z ziem Rzeczypospolitej pod zaborem rosyjskim16.

Władze imperium oczekiwały, że Akademia wykształci i uformuje lojal- nych i oddanych temu, „co cesarskie” duchownych17, w tym również nauczycieli szkolnych, którzy z racji wykładanego przedmiotu mieli niebagatelny wpływ na wychowanie młodzieży wyznania rzymskokatolickiego, a ta przez wiele lat sta- nowiła (szczególnie w guberniach północno-zachodnich) większość społeczności uczniowskiej18.

Od początków istnienia w programie Akademii w wykazie nauk obowiąz- kowych występowały przedmioty rusycystyczne – język rosyjski i literatura oraz historia Rosji. W Wilnie wykładali je profesorowie pracujący poprzednio na uni- wersytecie: język i literaturę – Iwan Łobojko, a historię – Paweł Kukolnik. Po przeniesieniu Akademii do Petersburga wykład języka i literatury objął w 1843 r.

profesor Uniwersytetu Petersburskiego, członek Wydziału II (Języka rosyjskiego i piśmiennictwa) Akademii Nauk A.W. Nikitienko, a historii powszechnej i dzie- jów Rosji – M. Kutorga19. Z czasem wykładowcy się zmieniali, ale czynniki rzą- dowe niezmiennie zwracały szczególną uwagę na przedmioty rusycystyczne, dla- tego też znajomość języka rosyjskiego była jednym z warunków uzyskania przez alumnów stopni naukowych. Sprawdzianem znajomości służyły egzaminy i pra- ce pisemne. Przykłady tych ostatnich znajdują się w dziale rękopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (Lietuvos mokslu akademijos biblioteka).

Zespół 315 wspomnianego działu zatytułowany Peterburgo Dvasines Aka- demijos Disertaciju (Dysertacje Petersburskiej Akademii Duchownej) liczy 1575 jednostek i wbrew tytułowi zawiera również prace alumnów z okresu wcześniej- szego, jeszcze sprzed przeniesienia Akademii do Petersburga. Wykaz ten otwiera

Zob. Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne, zespół 567, inw. 2. Управление Виленского Учебного Округа, rkps 4219 О содержании пансионеров чиновниками и учителями учебных заведений, k.1-8.

15 O okolicznościach tej translokacji zob. w: M. Valancius, Namu uzrasai, sudare A. Prasman- taite, Baltu lanku leidyba, 2003, s. 42–48; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu 1842–1918, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2007, s. 25–31.

16 Dzieje tej uczelni zob. w: I. Wodzianowska, op. cit.

17 O postawach wykształconego w Akademii duchowieństwa, które w większości popierało polskie dążenia niepodległościowe i wierność katolicyzmowi, zob. w: L. Zasztowt, op. cit., s.125–

128; I. Wodzianowska, op. cit., s. 272–291.

18 Więcej o tym zob. w: L. Zasztowt, op. cit., s. 236–237.

19 Szczegółowe dane o wykładzie przedmiotów „rusycystycznych” aż do 1918 r. zob. w:

I. Wodzianowska, op. cit., s. 184–189.

(7)

rozprawka О церковном красноречии в России в XVIII веке (rkps 617, Kosso- bucki Hipolit, 1840, 6 k.)20, ale prac z okresu wileńskiego jest niewiele21.

Wymieniony zespół rękopisów nie jest kompletny22, tworzą go pisane po ła- cinie prace z przedmiotów kierunkowych (m.in. teologii dogmatycznej, patrolo- gii, archeologii biblijnej, historii Kościoła, prawa kanonicznego) oraz rozprawki rusycystyczne i protokoły z egzaminów ustnych – pytania zadawane przez po- szczególnych profesorów i streszczenia odpowiedzi alumnów. Prace w języku rosyjskim stanowią około 27% zespołu Dysertacje Petersburskiej Akademii Du- chownej23.

20 Dalej, po przywołaniu tematu pracy, w nawiasie podajemy: nr rękopisu w zespole 315, imię i nazwisko autora, rok napisania i objętość (mierzoną dwustronnie zapisanymi kartkami for- matu A4).

21 Można tu wymienić tematy takie, jak: Неминуемым следствием упадка религии есть упадок государства (rkps 1443, Ildefons Widziski, 1841, 6 k. – praca napisana przy egzaminie na stopień doktora teologii); Состояние человека без религии (rkps 1226, Sinkiewicz N, 1841, 9 k.);

В каком состоянии находилось Царство Иудейское со времени Рождества Христова (rkps 1125, Jurgis Razutowicz, 1842, 19 k.); О древностях славянских (rkps 644, Stanisław Krasiński, 1842, 5 k.); Мир сей для добродетели есть подвиг, но не в нем ея награда (rkps 470, Szymon Jakuszewicz, 1842, 11 k.); О любви к отечеству по духу религии и обязанностям к верховной власти (rkps 530, Tadeusz Juzumowicz, 1842, 14 k.); Важность и польза древнего славянского языка для русского писателя (rkps 706, Kajetan Kusiewicz 1842, 12 k.).

22 Wykaz prac magisterskich mogą uzupełnić dane ze spisów studentów, przedstawianych do zatwierdzenia stopni naukowych; znajdują się one w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycz- nym (RGIA) w Petersburgu. Informację tę zawdzięczam dr Irenie Wodzianowskiej.

23 Są to sygnaturty: 4, 5, 8, 13, 18, 21, 22, 25, 27, 30, 33, 35, 39, 43, 47, 49, 53, 58, 63, 64, 67, 70, 75, 77, 85, 89, 90, 93, 96, 100, 103, 105, 110, 115, 118, 121, 124, 127, 130, 134, 136, 144, 147, 159, 161, 163, 164, 168, 171, 182, 184, 188, 191, 193, 197, 201, 203, 205, 210, 213, 217, 220, 223, 226, 228, 231, 234, 239, 242, 245, 249, 252, 256, 259, 264, 267, 271, 272, 276, 282, 285, 290, 296, 299, 301, 304, 308, 312, 314, 315, 318, 320, 326, 329, 332, 334, 338, 343–345, 347, 350, 354, 357, 365, 366, 374, 377, 380, 383, 384, 388, 393, 395, 396, 397, 401, 403, 405, 406, 408, 415, 419, 430, 432, 461, 463, 470, 474, 475, 477, 481, 485, 487, 490, 492, 499, 502, 503, 509, 510, 517, 519, 521, 527, 528, 530, 532, 534, 539, 542, 543, 551, 554, 562, 563, 567, 569, 576, 579, 582, 584, 585, 591, 592, 596, 602, 607, 610, 617, 622, 624, 625, 629, 634, 637, 640, 644–646, 650, 653, 660, 662, 663, 666, 668, 672, 673, 679, 682, 683, 689, 692, 699, 701, 702, 705, 706, 710, 716, 719, 728, 731, 736, 739, 743, 749, 754, 755, 759, 761, 765, 770, 771, 777, 778, 784, 788, 792, 799, 802, 804, 806, 808, 811, 820, 823, 826, 828, 831, 837, 840, 841, 845, 852, 858, 862, 867, 876, 877, 887, 888, 904, 908, 913, 916, 918, 926–928, 933, 937, 938, 940, 941, 944, 946, 952, 955, 956, 966, 969, 973, 977, 978, 983, 985, 986, 990, 999, 1002, 1005, 1009, 1014, 1015, 1019, 1024, 1028, 1031, 1034, 1037, 1040, 1048–1052, 1055, 1061, 1065, 1068, 1070, 1073, 1074, 1078, 1081, 1085, 1089, 1090, 1093, 1097, 1100, 1101, 1106, 1108, 1112, 1114, 1115, 1117, 1118, 1125, 1126, 1130, 1132, 1139, 1142, 1144, 1148, 1156, 1161, 1164, 1165, 1171, 1172, 1176, 1184, 1191, 1192, 1196, 1201, 1202, 1206, 1210, 1213, 1216, 1219, 1226, 1229, 1235, 1237, 1244, 1252, 1256, 1260, 1266, 1273, 1278, 1282, 1286, 1289, 1292, 1296, 1300, 1303, 1307, 1310, 1314, 1316, 1318, 1320, 1327, 1328, 1333, 1335, 1339, 1343, 1348, 1349, 1355, 1359, 1361, 1362, 1367, 1369, 1373, 1376, 1379, 1383, 1386, 1389, 1391, 1392, 1397, 1401, 1403, 1407, 1409, 1411, 1414, 1418, 1420, 1423, 1427, 1433, 1436, 1443, 1450, 1457, 1459, 1461, 1463, 1466, 1470, 1474, 1478, 1481, 1488, 1490, 1494, 1497, 1500, 1503, 1505, 1509, 1510, 1514, 1517, 1519, 1524, 1525, 1530, 1538, 1540, 1541, 1545, 1551, 1553, 1559, 1566, 1570, 1571.

(8)

Nie podejmujemy próby oceny tych swoistych dokumentów epoki, które być może zasługują na osobne studium. Ograniczymy się do kilku uwag na ich temat.

Prawie wszystkie prace są napisane w ramach ubiegania się o stopień magistra teologii. W tytule mają najczęściej określenie gatunkowe Рассуждение о... lub Диссертация для получения ученой степени... W niektórych jednostkach te sformułowania są pomijane i tytuły brzmią lakonicznie: О языке, О состоянии и устройстве школ..., О влиянии христианского учения на литературу... Ob- jętość prac waha się od kilku do kilkunastu stron. Piszący powołują się czasami na opinie znawców zagadnienia, o którym piszą, są to jednak opinie „z drugiej ręki”, albowiem prace te nie mają przypisów i przypominają raczej wypracowa- nia uczniowskie, a nie rozprawki naukowe. To właśnie pozwala potraktować je – niezależnie od poruszanego tematu – jako świadectwo znajomości języka rosyj- skiego. Tematów, które dzisiaj – przy sztywnym podziale seminariów magister- skich na językoznawcze i literaturoznawcze – należałoby odnieść do pierwszej grupy, jest w tym zespole zdecydowanie mniej niż sformułowań odwołujących się do literatury pięknej czy historii. Nie ulega jednak wątpliwości, że i tema- ty brzmiące „literacko” traktowane były jako sprawdzian znajomości języka.

W przekonaniu tym utwierdza pełny tytuł jednej z prac, który brzmi: Сочинение по русскому языку – О драматической поэме В.А. Жуковского „Камоэнс” – подражание французскому... – (rkps 1114, Rajko Stanisław, 1902, 13 k.). Warto zauważyć i to, że rozprawki o zabytkach piśmiennictwa staroruskiego czy historii języka literackiego można traktować i jako prace językoznawcze, i historyczno- literackie. Podobne zaszeregowanie można zastosować również w stosunku do tematów wymagających porównania utworów autorów rosyjskich, odwołujących się do pierwowzorów biblijnych czy innych literatur narodowych. Oto tytuły nie- których z nich:

О Ломоносовых услугах приложившихся к русскому образованию и язы- ку (rkps 430, Jan Hepke, 1843, 3 k.);

Сличение оды Ломоносова „Подражание Иову” s 38–41 главой книги Иова (rkps 1423, Augustyn Walentynowicz, 1857, 12 k.);

Разбор стихотворения Ломоносова „Подражание Иову” (rkps 1237, Franciszek Skowronek, 1881, 13 k.);

Сравнение пяти од Державина с соответствующими Псальмами Дави- да (rkps 1514, Aleksander Zaremba, 1881, 5 k.);

О начале человеческой речи (Laurenty Jarczyński, 1873, 12 k.);

О книге Иова в художественном отношении (rkps 662, Antoni Krulicki, 1861, 21 k.);

Сравнить произведения Мерзлякова „Песнь Моисеева при прохождении Чермного моря”c Книгою Исхода. Его же „Разрушение Вавилона” c книгою пророка Исаии (rkps 127, Ludwik Borowski, 1881 r., 9 k.);

Сравнение басен Крылова „Ворона и Лисица” и „Пустынник и Мед- ведь” с баснями Лафонтена (rkps 231, Karol Dębiński?, 1885, 10 k.).

(9)

Сравнение басен Хемницера „Два соседа”, „Богач и бедняк” с баснями Геллерта (rkps 43, Karol Bajko, 1886, 11k.);

О языке (rkps 607, Wiktor Koсcza, 1866 r., 6 k.);

Взгляд на состояние русского языка при Ломоносове и при Карамзине (rkps 1318, Aleksander Szarski, 1853, 17 k.);

О заслугах Карамзина в отношении к образованию литературного язы- ка (rkps 1391, Edward Tupalski, 1867, 11 k.);

Рассуждение о „Слове о полку Игореве” (rkps 1278, Bronisław Stasie- wicz, 1857, 13 k.);

Zauważmy, że niektóre tematy były sformułowane tak, iż wymagały od studenta nie tylko wiadomości fi lologicznych, ale i umieszczenia problematyki z historii języka i literatury na szerszym tle polityczno-społecznym24. Napisane poprawnie pod względem językowym świadczą o tym, że duchowni rzymsko- katoliccy pod zaborem rosyjskim byli w stanie roztrząsać materie i z dziedziny piśmiennictwa, i szeroko rozumiane tematy religijne w języku rosyjskim. Wyda- wałoby się więc, że władze przygotowały płaszczyznę do realizacji celu od daw- na wytyczonego – „odpolszczenia” wyznania rzymskokatolickiego (располя- чить католицизм) i wprzęgnięcia go w służbę imperium lub jego zniszczenie25. Jednak kapłani kształceni w Akademii w różnych językach, z wyjątkiem języka ojczystego26, w zdecydowanej większości nie włączyli się w dzieło urzeczywist- nienia tych planów, co więcej – w miarę swoich możliwości sprzeciwiali się im, m.in. przez bojkot imperialnej polityki językowej. Można zatem powiedzieć, że ucząc się języka rosyjskiego i nauczając go, wypowiadając się na jego temat, znajdując się w kręgu jego oddziaływania, krąg ten rozrywali i destabilizowali.

Jest to już jednak problem wychodzący poza ramy naszych rozważań.

24 Zob. np. О состоянии России в отношении литературы от основания ее до конца XVII и в первое сороколетие XVIII столетия (rkps 252, Franciszek Dobrowolski, 1856, 24 k.);

Обозрение Кормчей книги в историческом виде (rkps 682, Ludwik Kułakowski, 1854–1855, 12 k.; to samo w: rkps 683, 1855, 11 k.).

25 O technikach realizacji tego celu w okresie po powstaniu styczniowym zob. М. Долби- лов, Полонофобия и политика русификации в Северо-западном крае империи в 1860-е гг., [w:] Образ врага, сост. Л. Гудков, Mосква, ОГИ 2005, s. 127–174; Д. Сталюнас, Может ли католик быть русским? О введении русского в католическое богослужение в 60-х годах XIX века, [w:] Российская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет, cост.

П. Верт [и др.], Москва, Новое издательство, 2005, s. 570–588; I. Wodzianowska, Wytyczne Ko- misji do spraw duchowieństwa w sprawie zwalczania katolicyznu w generał-gubernatorstwie wi- leńskim (1866–1868), [w:] Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań, red. M. Kietliński, K. Sychowicz, W. Śleszyński, Białystok, s. 156–178.

26 W rezultacie zmian wprowadzonych w Akademii w 1865 r. z programów usunięto język polski i wykłady z literatury polskiej, „wszystkie modlitwy były odmawiane po łacinie, tak samo konferencje duchowne, natomiast kazania klerycy wygłaszali na zmianę po łacinie, rosyjsku, polsku, francusku i niemiecku. Podczas posiłków Pismo Święte czytane było po łacinie, a żywoty świętych lub inna literatura duchowna w języku francuskim lub niemieckim”. Według: I. Wodzianowska, Akademia..., s. 85.

(10)

Teaching and learning of Russian language

by Roman Catholic clergy in the eastern borders area during partition years

Summary

At the end of the 18th century eastern parts of Polish Republic became a part of the Russian Empire.

2/3 of high schools on this area were run by Polish-speaking Roman Catholic clergy. In that new political situation they were expected to teach also Russian language.

After 1830 – the lost November Uprising – the Tzar authorities took over the convent schools and as the consequence the clergymen were allowed to teach religion in Polish, and only to Roman Catholic students. The would-be religion teachers were educated in the Theological Academy at Vilnius, which was moved to Petersburg in 1842. Priests and monks were expected to become civil servants loyal to Tzar. Since 1895, according to the rules of the Academy it was forbidden to use Polish language even in silent, individual prayers and recollections.

The authorities stressed the education of Russian literature and language, and the graduates had to write theological essays in Latin, but literary and linguistic works in Russian.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Na po- zór wydawałoby się, iż miasta te powinny cechować się największym poziomem prze- kształcenia krajobrazu przez człowieka, jednakże ze względu na dość

Jeśli Jaspers mówi o wspólnocie, to jest to wspólnota ja-ty: ,jesteśmy tym, czym jesteśmy, tylko dzięki wspólnocie, w której świadomie stajemy się nawzajem dla

Additionally, within constellational systems, as a “shimmering”, transient whole in which texts of literary critique reveal their interrelational meanings, entanglements,

klminopqqrmkmlirr ist inu soxnk nlo tmn jki vjw vju kwy lwy kk j uzn... fghdijkllmhfhgdmm dno dip njsif igj ohi efd qer qep frt grt ff

odesłanie to prowadzi zaś do wniosku, że spółdzielnia mieszkaniowa w sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu, a więc także w sprawach dotyczących

Nieco bardziej optymistycznie wyniki badań prezentują się, jeśli daliśmy re- spondentom możliwość określenia każdej wartości z osobna, z uwzględnieniem czterech

Zmiana struktury rynku gastronomicznego jest reakcją na ewolucję prefe- rencji konsumentów, wzrost udziału restauracji w rynku może sugerować, że wymagania klientów

Bośniackiego1 i jego żony oraz zachow anie pokaźnej części cen­ nych zbiorów naszego przyrodnika w Museo di Storia Naturale e del Territorio w Certosa di