Tomasz Dubrawski
Zmiany w organizacji kierowania
przez państwo kulturą fizyczną w
Polsce w okresie od 1984 do 2000
roku
Prace Naukowe. Kultura Fizyczna 5, 129-135
2003
Tomasz D ubraw ski
ZMIANY W ORGANIZACJI
KIEROWANIA PRZEZ PAŃSTWO KULTURĄ FIZYCZNĄ W POLSCE W OKRESIE OD 1984 DO 2000 ROKU
S ł o w a k l u c z o w e : o r g a n i z a c j a , k i e r o w a n i e , k u l t u r a f i z y c z n a
A B S T R A C T
C han ges in organ ization o f n ation al m anagem ent o f physical cu ltu re in Poland in 1984 - 2000 K e y w o rd s: o r g a n i z a t i o n , m a n a g e m e n t , p h y s i c a l c u lt u r e A c c o r d i n g to the L a w o f P h y s i c a l C u l t u r e o f 3 rd Ju l y 1984, th e c e n tr a l o r g a n o f n a tio n al a d m i n i s t r a t i o n r e s p o n s i b l e fo r p h y s i c a l c u lt u r e w a s G ł ó w n y K o m i t e t K u ltu r y F i z y c z n e j i S p o r t u ( M a i n C o m m i t t e e o f P h y s i c a l C u l t u r e a n d S p o r t ) . T r a n s i t o r y , in 1 9 8 5 - 8 7 , th is f u n c t io n w a s fu lfilled by G ł ó w n y K o m i t e t K u ltu r y F iz y c z n e j i T u r y s t y k i ( M a i n C o m m i t t e e o f P h y s i c a l C u l t u r e a n d T o u r i s m ) . It w as an o r g a n i z a t i o n a l m o d e l , w h ic h e x is te d in P o l a n d e a r l ie r , in 1 9 6 0 - 7 8 . A c c o r d i n g to th e L a w o f 2 3 ,d O c t o b e r 1987, th e r e w as e s t a b l i s h e d a n e w o rg a n : K o m i t e t d o S p r a w M ł o d z i e ż y i K u l tu r y F i z y c z n e j ( C o m m i t t e e for Y o u th an d P h y s i c a l C u l t u r e ) , w h ic h s u r v i v e d till 1991. A c c o r d i n g to the L a w o f 2 5 lh J a n u a r y 1991, th e r e w as e s t a b l i s h e d U r z ą d K u l t u r y F i z y c z n e j i T u r y s t y k i ( D e p a r t m e n t o f P h y s i c a l C u l t u r e and T o u r i s m ) . It s u b s i s t e d till 1999, w h e n it has b e e n r e p l a c e d w ith U r z ą d K u l t u r y F iz y c z n e j i S p o r t u ( D e p a r t m e n t o f P h y s i c a l C u l t u r e an d S p o rt).
1. R ys h istoryczn y przem ian o rg a n iza cy jn y ch
Ustawa o kulturze fizycznej z 3 lipca 1984 r. nie zapewniła harm onijnego rozwoju tej dziedziny życia społecznego. Zakładała ona ścisłą kontrolę pań stwa nad stowarzyszeniami kultury fizycznej. Kierujący rozw ojem kultury fizycznej centralny urząd administracji państwowej, tj. G łów ny K om itet K ul tury Fizycznej i Sportu, był tylko quasi-resortem o małym stopniu n iezależno ści.
130 T o m a s z D u b r a w s k i
W ładze deklarowały upowszechnianie sportu, rekreacji i turystyki, g łó w nie je d n a k rozwijały sport w y c zy n o w y 1. Pozytywem było tworzenie klas sportowych, szkół sportowych i szkół mistrzostwa sportowego. Miały być one właśnie zapleczem kadrowym dla sportu wyczynowego. W tym samym czasie wystąpiły wielkie problem y z zajęciami z wychow ania fizycznego w szkol nictwie powszechnym. Brakowało nauczycieli, sal gim nastycznych i ogólnie dostępnych obiektów sportowych.
Sport był uwikłany w politykę. Właśnie w tym czasie, gdy w kraju uchw alano ustawę o kulturze fizycznej, Polska bojkotowała igrzyska olim pij skie w Los Angeles w 1984 r. Działo się to pod naciskiem ZSRR, w atm osfe rze rewanżu za bojkot Igrzysk Olimpijskich w M oskwie w 1980 r. (ogłoszony przez zachodnie komitety olimpijskie po wkroczeniu wojsk radzieckich do A fganistanu w grudniu 1979 r.). Polski Komitet Olimpijski pod naciskiem ZSRR podjął uchwałę o bojkocie Igrzysk w Los Angeles (działo się to w maju
1984 r.)2.
Druga połowa lat osiem dziesiątych miała być okresem wychodzenia z ograniczeń stanu wojennego, ale sytuacja gospodarcza, społeczna i w e wnątrzpolityczna przeszkodziła tym planom. Także reorganizacje władz kultu ry fizycznej utrudniały jej harmonijny rozwój. W marcu 1985 r. Biuro P o li tyczne KC PZPR — praktycznie najwyższy organ władzy w Polsce —- podjęło uchwałę zatytułowaną „Program rozwoju kultury fizycznej w Polsce do 1995 r.” Podległe gremium, jak im był ówczesny GKK FiS, podjął „resortow ą” uchwałę z dnia 27 maja 1985 r., która mówiła o realizacji partyjnych zaleceń. Był to jeden z ostatnich przejawów aktywności tegoż Komitetu. N a mocy ustawy z 12 listopada 1985 r. powołany został w j e g o miejsce G łów ny Komitet K ultu ry Fizycznej i Turystyki. Wrócono więc do formuły organizacyjnej z lat 1960 - - I9 7 8 3.
Jednakże po dwóch latach doszło do kolejnej gwałtownej zmiany, w w y niku uchw alenia 23 października 1987 r. ustawy o powołaniu M inistra Rynku W ewnętrznego; podporządkow ano mu sprawy związane z turystyką. U tw orzo ny też został nowy urząd: Komitet ds. M łodzieży i Kultury Fizycznej. PZPR chciała w ten sposób ożywić ruch m łodzieżowy pozostający od 1980 r. w sta nie zapaści. O soba Przewodniczącego Komitetu, obecnego Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego, j e g o energia i otwartość, korzystnie kontrasto
1 J. G a j, E w o lu c ja str u k tu r o rg a n iz a c y jn y c h p a ń s tw o w e g o k ie r o w n ic tw a k u ltu rą fiz y c z n ą w P o l-
) s c e , „ W y c h o w a n ie F i z y c z n e i S p o r t” (d a lej: W F i S ) 1 9 8 9 , nr 2 , s. 1 0 9 - 1 2 7 .
L. S z y m a ń s k i, P o lity k a w za k r e s ie k u ltu ry f iz y c z n e j w o k re sie 1 9 8 1 - 1 9 8 9 , W r o c ła w nr 1 - 2 / 9 9 ,
s. 9 5 - 1 10.
wały z działaczami partyjnymi starszych generacji. Trzeba podkreślić, że sa mo połączenie spraw młodzieży i sportu — szerzej rozumianej kultury fizycz nej — nie było w Europie żadną now ością4.
Przy Radzie Europy działa Sekretariat Stanu ds. Młodzieży i Sportu. Po łączenie spraw młodzieży i sportu istniało również we: Francji, Irlandii, N o r wegii, Finlandii. W Radzie Europy istniał też połączony Komitet ds. Edukacji, Kultury i Sportu, któremu podporządkow ano Komitet ds. R ozw oju i Sportu. Przyczynił się on do opracow ania i przyjęcia przez państwa członkow skie Unii Europejskiej konwencji dotyczącej dwóch spraw: bezpieczeństw a po d czas imprez sportowych i zwalczania dopingu.
Gwałtow ne zmiany polityczne w Polsce, zapoczątkow ane rozmow am i O krągłego Stołu w iosną 1989 r., doprowadziły też do zmian w całokształcie kultury fizycznej. Sprawy związane z kulturą fizyczną o m aw iano podczas obrad tego gremium w kilku podzespołach: Podzespole ds. m łodzieży (kiero wali j e g o pracami ze strony rządowej — Leszek Miller, a opozycyjnej — A n drzej Celiński, obecnie razem działający w SLD) i Grupie R oboczej ds. S to warzyszeń działającej w ramach Podzespołu ds. Stowarzyszeń i Samorządu Terytorialnego; dotyczy to również Podzespołu ds. Z d ro w ia5. Założeniem obrad było odbiurokratyzowanie i decentralizacja systemu kultury fizycznej.
W maju 1990 r. przestała obow iązyw ać ustawa dotycząca M inistra Rynku Wewnętrznego. Oznaczało to uwolnienie spraw turystyki w hierarchii urzę dów państwowych. Przyspieszyło ponadto prace nad pow ołaniem nowego urzędu mającego kierować całością spraw kultury fizycznej. Pierwsze czyta nie projektu ustawy o powołaniu Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki miało m iejsce w Sejmie j u ż 10 listopada 1990 r.° Drugie czytanie przeprow adzono 4 stycznia 1991 r. Ustawę przyjęto 216 głosami przy 12 sprzeciw ach i 46 wstrzymujących się od głosu. W Senacie zw rócono uwagę, że now a ustawa naw iązuje do uchw alonego z inicjatywy marszałka Józefa Piłsudskiego 28 stycznia 1927 roku rozporządzenia o powołaniu P aństwowego Urzędu W y chow ania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W popraw kach w nie sionych przez Senat najbardziej istotne było zlikwidowanie odrębnych c e n tralnych funduszy: kultury fizycznej i turystyki.
Ustawa uchw alona ostatecznie po przyjęciu poprawek Senatu 25 stycznia 1991 r. czyniła Prezesa Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki centralnym o r ganem administracji państwowej, a Urząd był jed y n ie aparatem w y k o n a w
4 A. G órski, S p o rt a R a d a E u ro p y , W F iS 1/91, s. 120 i n.
5 Inform acje w: O k r ą g ły S t ó ł — k to j e s t kim , red. W . A d a m ie ck i, M . D om ań sk a, M . M o g ie ln ic k a , L. W u jec, W arszaw a 1989, s. 3 0 5 - 3 2 2 .
132 T o m a s z D u b r a w s k i
czym Prezesa U K F iT 7. R ozwiązanie to podtrzym ała ustawa o kulturze fizycz nej z 18 stycznia 1996 r., która stanowi w art. 5, pkt. 1, że: „Centralnym o rga nem administracji państwowej (w dziedzinie kultury fizycznej) je s t Prezes U K F iT ” .
Tak w krótkim zarysie przedstaw ia się historia zmian organizacyjnych w kierowaniu kulturą fizyczna przez państwo w Polsce po 1984 r. N ależy j e d nak szczegółowo prześledzić zm iany w kom petencjach i usytuowanie kultury fizycznej w całokształcie zadań państwa. Okres 1984-2000 był w Polsce e p o ką gwałtownych przemian zarów no politycznych (przywrócenie dem okracji), j a k i gospodarczych (zastąpienie socjalizmu dem okracją, pluralizmem i g o
spodarką rynkową).
2. R óżnice w k om p eten cjach n aczeln ych o rga n ów ad m in istracji p a ń stw ow ej kieru jących k u ltu rą fizyczn ą
U stawa z 26 maja 1978 r. pow oływ ała do życia G łów ny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu. Sprawy turystyki powierzono innemu, świeżo pow ołanem u organowi, tj. G łów nem u Komitetowi Turystyki . Zgodnie z postanow ieniami ustawy G K K FiS był organem centralnym administracji państwowej. N ie był sam odzielnym resortem. Pozostawał organem kolegialnym (art. 1, pkt. 2 i 3). Przypomnijmy, że w czasie, gdy uchw alano ustawę o kulturze fizycznej 3 lip- ca 1984, kierował nią w Polsce G K K F iS 9.
U praw nienia Komitetu były dość niejasne, tzn. mało precyzyjnie o k re ślo ne. W art. 2, pkt. 1 wspom nianej ustawy bardziej konkretnie brzmiały k o m petencje dotyczące rozmieszczenia, rozbudowy i wykorzystania obiektów sportowych. Dotyczyło to rów nież rozwijania produkcji sprzętu sportowego, upow szechniania kultury fizycznej i sportu. Z arów no Przewodniczącego K o mitetu, ja k i je g o zastępców i członków pow oływ ał i odwoływał Prezes Rady M inistrów (art. 4). Potwierdzało to niską rangę tego urzędu, pozbaw ionego znamion sam odzielności. Przewodniczący Komitetu w j e g o imieniu w y d a w ał akty w ykonaw cze i zarządzenia. Przew odniczący G K K F iS pracował pod n a d zorem Prezesa R M (art. 5).
R ozporządzenie Rady M inistrów z 12 lipca 1978 r. szczegółowo re g u lo wało zakres obow iązków K o m ite tu 10. Było wśród nich: określanie zasad p rze
7 „ D zien n ik U sta w ” 1 9 9 1 , nr 16, poz. 7 4 .
8 „ D zien n ik U sta w ” 1978, nr 14, p oz. 59.
’ B. Ryba, P o d s ta w y o r g a n iz a c ji k u ltu ry f iz y c z n e j, P oznań 1 9 89, s. 6 2 - 7 4 .
pro w a d zen ia zaw odów sportowych, prawa i obowiązki zawodników, kadry trenerskiej i sędziów (art. 2). Punkt 13, art. 2 przew idyw ał nadzór Komitetu nad akadem iam i w ychow ania fizycznego. Rozporządzenie RM przewidywało w § 8 nadzór Komitetu nad stowarzyszeniami kultury fizycznej. Ważnym u p raw nieniem GK K FiS było zapisane jeszcze w ustawie z 26 maja 1978 r. w ykorzystyw anie środków z utworzonego na mocy tej ustawy C entralnego F un d u szu R ozw oju Kultury Fizycznej i Sportu (art. 7).
U staw a o kulturze fizycznej z 3 lipca 1984 r. poszerzała kom petencje G K K F iS w tym i jej Przewodniczącego. N a w niosek Przewodniczącego G K K F iS Rada M inistrów miała określić formy pom ocy finansowej dla osób za jm ujących się sportem: zwrot utraconych zarobków, pomoc w adaptacji i nauce, zasiłki, nagrody, zapomogi oraz premie za wyniki sportowe (art. 20) j a k też stypendia (art. 21). Ustawa wprow adzała rejestr stowarzyszeń kultury fizycznej. W ładnym do dokonania wpisu stowarzyszenia do rejestru stow arzy szeń kultury fizycznej, którego zasięg działania przekraczał granice je d n e g o w o jew ództw a, był Przewodniczący GKKFiS. K olejnym istotnym u p ra w nie niem w prow adzonym przez w ym ienioną wyżej ustawę dotyczącym k o m peten cji Przew odniczącego Komitetu było sporządzanie przez niego rejestru dyscy plin sportow ych, których uprawianie w Polsce było d o z w o lo n e " .
Pod rządami ustawy z 3 lipca 1984 r. G K K FiS funkcjonow ał tylko 16 miesięcy.
Na mocy ustawy z 12 listopada 1985 r. powstał j a k o nowy organ adm in i stracji państwowej szczebla centralnego Główny Komitet Kultury Fizycznej
. . . . ] 7
i Turystyki. Wrócono więc do rozwiązania organizacyjnego z lat 1960-1978 \ N o w a ustaw a za centralny organ administracji państwowej w przeciwieństwie do ustaw y 1978 r. uznawała Przewodniczącego Komitetu, a nie cały Komitet (art. 6, pkt 3). Przewodniczącego powoływał i odw oływ ał Prezes Rady M ini strów. Przew odniczący powoływał swych zastępców i członków Komitetu, choć za zgodą Prezesa RM. Nastąpiło więc wyraźne w zm ocnienie Komitetu w obrębie administracji państwowej, choć daleko było do pozycji sam odziel nego resortu. Zgodnie z przepisami ustawy, P rzewodniczący G K K F iT dysp o nował środkami budżetowymi przeznaczonymi na kulturę fizyczną i turystykę, p rognozow ał te wydatki przez zgłaszanie w niosków do planu państwowego. Połączeniu ulegały C entralny Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej i C entralny F u n d u sz Turystyki i Wypoczynku.
11 A. N o w a k o w s k i, G r a n ic e d o p u s z c z a ln o ś c i u p ra w ia n ia s p o r tu w P o ls c e , W F iS 1 9 95, nr 2 , s. 8 5 - - 8 7 .
134 T o m a s z D u b r a w s k i
Szczegółowy zakres kompetencji Przewodniczącego Komitetu zawierało aż w 19 punktach rozporządzenie Rady M inistrów z 27 listopada 1985 r.13 Szczególnie wiele uwagi poświęcono kompetencjom w zakresie dysponow a nia środkami dewizowymi j a k i pozyskiwaniu dewiz (rozbudowany § 2, pkt 12). Zarów no ustawa, j a k rozporządzenie RM zobow iązywały Komitet i samego Przewodniczącego do w spółpracy z wojewódzkimi i terenowymi organami administracji państwowej.
Po dwóch latach doszło do nowej reorganizacji. U staw ą z 23 października 1987 r. powołano Ministra Rynku Wewnętrznego, któremu przekazano całość spraw związanych z turystyką. Równocześnie pow ołano Komitet ds. M łodzie ży i Kultury Fizycznej j a k o centralny organ administracji w zakresie spraw młodzieży, sportu, kultury Fizycznej i w ypo c zy n k u 14.
Komitet miał koordynować i w spółpracow ać z takimi resortami, jak: oświata i wychowanie, zdrowie i opieka społeczna oraz szkolnictwo wyższe. Komitet znów ja k o organ kolegialny stawał się agendą Rady Ministrów. Były to ostatnie lata PRL i konieczne były nowe rozwiązania, mimo iż zdawano sobie sprawę z tego, że każda reorganizacja paraliżuje działalność w reorgani zowanej dziedzinie życia na okres około półtora ro k u 15.
W 1989 r. uchw alono now ą ustawę — Prawo o stowarzyszeniach, która zastąpiła Prawo o stowarzyszeniach z 1932 r. Organem rejestrującym stow a rzyszenie w m iejsce urzędu administracji państwowej stał się niezawisły sąd. S tow arzyszenia kultury fizycznej wyłączono j e d n a k spod działania nowej ustawy. Powołany ustaw ą ze stycznia 1991 r. Prezes Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki przejął po dawnych przewodniczących: G K K FiS oraz G K K F iT kom petencje organu rejestrującego i nadzorującego stowarzyszenia. Stał się również w ich miejsce organem założycielskim dla przedsiębiorstw p a ństw o wych, związanych z produkcją sprzętu sportowego, turystyką (i zw iązaną z nią bazą h otelow ą i gastronomiczną). Przejął równocześnie nadzór nad in stytutami badawczymi w zakresie kultury fizycznej i szkoleniem kadr w ycho wania Fizycznego w szkołach wyższych.
Pogarszający się gwałtownie stan zdrowia szczególnie dzieci i młodzieży w latach dziew ięćdziesiątych zmusił władze państw ow e do podjęcia nowej próby całościow ego rozwiązania spraw związanych z kulturą fizyczną. 18 stycznia 1996 r. została uchw alona nowa ustawa o kulturze fizycznej16.
13 „ D zien n ik U sta w ” 1985, nr 6 3 , p oz. 3 3 3 .
14 „ D zien n ik U sta w ” 1987, nr 3 3 , p oz. 177 i 179.
15 L. J a czy n o w sk i, Z a ry s ro z w o ju k u ltu ry fiz y c z n e j. W arszaw a 1 9 93, s. 8 3 - 8 5 .
Zaliczono do niej takie dziedziny, jak: w ychow anie fizyczne, sport, rekreację ruchow ą i rehabilitację ruchow ą (art. 2, pkt 2). Art. 5 stanowił, że centralnym organem administracji państwowej w zakresie kultury fizycznej j e s t Prezes UKFiT. Nie czekając na j e g o działania, ustawowo uregulow ano ilość godzin wychow ania fizycznego w szkołach podległych Ministrowi Edukacji N a ro d o wej. Z jednej strony świadczyło to o powadze sytuacji w dziedzinie w yc h o wania fizycznego, z drugiej sprawiało, że sprawy zw iązane z kulturą fizyczną nie mogły się doczekać uregulow ania prawnego w tym zakresie.
R eform a administracji centralnej oraz terenowej i pow stanie silnego sa morządu terytorialnego w 1999 r. też nie ułatwiły działań Prezesowi UKFiT. Wzrosła ilość podmiotów, z którymi ten organ zm uszony był współpracować.
Rok 1999 przyniósł doniosłe zmiany w systemie administracji p a ństw o wej. Rząd przygotował reorganizację urzędów centralnych. U staw ą z dnia 25 czerwca 1999 r. powołano Polską Organizację Turystyki. Zgodnie z art. 24 miała ona podlegać do czasu powołania ministra w łaściw ego dla kultury fizycznej i turystyki Prezesowi U K F iT 17. Ministrem właściwym okazał się Minister Edukacji Narodowej. Ministrowi zgodnie z rozporządzeniem RM z 30 listopada 1999 r. podporządkow ano kulturę fizyczną i sport (§ 1, ust. 2, pkt 1). W praktyce został mu podporządkow any nowy urząd: Urząd Kultury Fizycznej i S p o rtu 18.
Z a k oń czen ie
B adany okres 16 lat — od 1984 r. do 2000 r. — obfitował więc w Polsce w liczne zmiany w organizacji państwa i j e g o aparatu administracyjnego. Zm iany te dotknęły też sfery szeroko pojętej kultury fizycznej (wraz ze spor tem i turystyką). N ie doprowadziły one je d n a k do powstania odrębnego re sortu reprezentow anego przez odpow iedniego ministra. Tak więc, pomimo uchw alenia dwóch ustaw o kulturze fizycznej (1984 r. i 1996 r.), ta dziedzina życia w Polsce nadal była i je s t stosunkowo słabo zarządzana. B olączką tego zarządzania była również kolegialność działania rządowych organów do spraw kultury fizycznej.
17 „D zien n ik U sta w ” 1 9 99, nr 6 2 , poz. 6 8 9 .