Wzmocnienie wytrzymałości mechanicznej płótna "Panoramy Racławickiej" - dublaż

Ryszard Wójtowicz

Wzmocnienie wytrzymałości

mechanicznej płótna "Panoramy

Racławickiej" - dublaż

Ochrona Zabytków 37/4 (147), 269-276

1984

zawieszenia. Ponadto ze w zględu na kruchość w łók ­ na szklanego tk an in a ta może być w ykonyw ana w ograniczonej szerokości (1,1— 1,5 m), co spow odow a­ ło zw iększenie liczby łączeń na szerokości brytu. — T kan in a w zm acniająca górną część „P anoram y ” bezpośrednio przytw ierdzoną do elem entów m ocują­ cych. Je s t to przędzina poliam idow o-wiskozowa lub tk an in a poliestrow a, w ykonana z przędzy rdzenio­ wej. Ma bardzo dużą w ytrzym ałość szczególnie w k ieru n k u poprzecznym , co w w ypadku użycia do „P anoram y ” stanow i k ieru n e k w zdłużny, a więc najbardziej obciążony. Przędza rdzeniow a w p rz ę ­ dzinie w ykonana jest z rdzenia z w łókien poliam i­ dowych o dużej w ytrzym ałości i odporności na w a ­ ru n k i fizykom echaniczne, w oplocie z w łókien w is­ kozowych. Mimo dobrych p aram etrów m echanicz­ nych tej przędziny, zrezygnow ano z niej po w yko­ naniu wzm ocnienia pierw szego b ry tu z uw agi na trudności w łączeniu (sklejaniu) z tk an in ą pod obra­ zia oraz tk an in ą dublażow ą. N iejednolita pow ierzch­ nia w ynikająca z zastosow ania przędzy rdzeniow ej w przędzinie w ym agała użycia dość dużej siły n a ­ cisku przy sklejaniu, co przy dublażu wiszącym było trudne. Te w zględy zadecydow ały o zastąpieniu p rz ę ­ dziny tk an in ą z jedw abiu torlenow ego o splocie płóciennym , k tó ra przed la ty zakupiona była z p rz e ­ znaczeniem na tk an in ę dublażow ą; płaska stru k tu ra tej tkaniny, rów nom ierne zapełnienie w zdłuż osno­

wy i w ątk u stw orzyły lepsze w aru n k i przy łączeniu tkanin.

Na zakończenie należy podać, że ze w zględu na n ie­ spotykaną w norm alnych pracach konserw atorskich dużą pow ierzchnię dublażu (ok. 1600 m 2) skorzysta­ no ze stosow anej w przem yśle w łókienniczym i che­ m icznym ciągłej m etody pow lekania tk an in y szkla­ nej (dublażowej) klejem . O perację pow lekania tk a ­ niny k lejem w ykonano w Z akładach Tw orzyw S ztu­ cznych „ERG” w Oławie, k ilkak ro tn ie nanosząc na tk an in ę bardzo cienką w arstw ę kleju, aby uzyskać rów nom ierne jego rozłożenie. Tak przygotow aną tk a ­ ninę dublażow ą m ożna w tedy przez zgrzew anie w pozycji pionowej łączyć z tk an in ą podobrazia. Ocenę klejów oraz różnych sposobów łączenia po­ szczególnych w a rstw tk a n in ze sobą przeprow adzo­ no rów nież za pomocą m etod stosow anych we w łó­ kiennictw ie; w ykorzystano do tego celu, po odpo­ w iednim przystosow aniu, m etody badania w y trz y ­ małości na rozw arstw ienie lam inatów w łókienni­ czych określone w polskiej norm ie PN-75/P-04950. A naliza poszczególnych rodzajów klejów stosow a­ nych do łączenia tkan in , jak i m etody klejenia s ta ­ nowią od ręb ne zagadnienie.

m gr inż. E lżbieta P aradow ska I n sty tu t W łókien nictw a w Łodzi O ddział w e W rocławiu

THE PREPARATION OF THE FABRIC FOR THE RESTORATION OF THE RACŁAWICE PANORAMA

The article discusses basic tests carried out on the sample taken from the Panorama in order to design a fabric for patching up m echanical or physical dama­ ges to the canvas.

The testing method as w ell as the principle param étrés which resulted are presented: w eave, mass1, filling of the fabric, linear density, incorporation, the kind of warp and w eft (thickness and strand) and the material Used. A lso the testing of the reproduced fabric is d is­ cussed in detail and the aforementioned paramétrés are supplemented wiith those of Strength, change of dim en­ sion w hen wet, hygrosoopicity, the angle of crease. It should be m entioned that the research proved that the panorama fabric must m eet specific requirem ents, different from those applied to ordinary fabrics or even to specially designed painting canvases but m eant for sm aller pictures.. It is so because fabrics used for really large pictures must withstand specific tensions one at

variance w ith another, longitudinal tension produced by the upper suspension and the weighted bottom, and transverse — resulting from the segments being joined crossw ise (this causes very strong transverse tensions in a fabric). R esistance to transverse tensions w as obtained by using a w eft of a particularly strong yarn made of four stranded threads and a warp of a single yarn which w as then interw oven in two threads; thus an appropriate density and an even surface of the fabric were achieved.

Furthermore the article discusses the paramétrés and the principles of selection of reinforcing fabric, the fabric used to reinforce the upper parts of the segments (the places of suspension) as w ell as other textile m a­ terials used during conservation such as threads for the patch up, an unw oven fabric (’’fizelina”) for the rein­ forcem ent of the seams.

RYSZARD WOJTOWICZ

WZMOCNIENIE WYTRZYMAŁOŚCI MECHANICZNEJ PŁÓTNA

„PANORAMY RACŁAWICKIEJ” — DUBLAŻ

W ielkie obrazy panoram iczne były w X IX w. sw oi­ stym odpow iednikiem dzisiejszych film ów dokum en­ talnych. W trak cie przew ożenia ich do różnych m iast w celu ekspozycji były dem ontowane, ro lo ­ wane, składow ane i pow tórnie m ontow ane w bardzo niekorzystny sposób — przez co ulegały pow ażnym zniszczeniom. W iele z nich spłonęło, wiele — gdy

m inął już okres zainteresow ania tego ty p u przed ­ staw ieniam i — przechow yw ano po dem ontażu w kry tycznych dla ich stan u zachow ania w arunkach. Z nieco in n ych powodów nie ominęło to rów nież „P anoram y R acław ickiej”.

W trak cie ekspozycji panoram y narażone były na duże zm iany tem p eratu ry i wilgotności w zględnej

pow ietrza *, lecz na przekór tem u kilka zachowanych, wiszących stale w ykazuje zdum iew ająco dobry stan za ch o w a n ia2. W yjaśnić to można jedynie ich spec­ jalnym system em naprężenia, pom iędzy górną bel­ ką nośną a dolną obręczą obciążającą, gdzie napię­ cie obrazu pow staje poprzez jego ciężar (plus sto­ sunkow o niew ielki ciężar • dolnej szyny). Z tego po­ wodu obraz napręża się w pionie i jako k on trakcja na boki. P rzesuw anie (rozciąganie) w kieru n k u pio­ now ym jest teoretycznie nieograniczone, co pozw a­ lało wolno wiszącym płótnom niwelować deform acje w yw ołane poprzez ich ciężar. Boczna ko ntrak cja w k ieru n k u poziomym jest częściowo ograniczona przez górną i dolną obręcz. Pionow e naprężenia i w yw o­ łana przez nie boczna k o n trak cja zw iększają się li­ n earnie w górę obrazu. G órna i dolna obręcz w pły­ w ają także na kontrakcję, ale m uszą utrzym yw ać oryginalną krzyw iznę. Te ograniczenia pow odują pow stanie hiperboli parabolicznej z przew ężeniem („talią”) w m niej więcej połowie wysokości obrazu. Porów nując obwód „P anoram y R acław ickiej” na w y ­ sokości jej górnej kraw ędzi i na wysokości „talii” pow staje różnica ok. 2,80 m (kontrakcja boczna), czyli m aksym alne naprężenie wynosi ok. 2,6% w k ieru n k u bocznym. Pionow e deform acje dochodzą do 4% (ustalone na podstaw ie przesunięcia-pełzania nici u góry płótna). Łączne naprężenia pionowe, po­ w stające także na skutek działania ciężaru dodatko­ wego obciążenia, pow odują deform acje wynoszące

5— 10% 8. N aprężenia tej wielkości w standardow ych obrazach pow stające w krótkim czasie mogą dopro­ w adzić do rozerw ania płótna. Opisane wielkości n a ­ prężeń i w ynikające z tego deform acje są rozłożo­ ne w czasie. H iperboloidalny kształt obrazu w zn a­ cznym stopniu pochłania je 4.

Powyższe obserw acje um ożliw iają określenie stan u naprężeń w panoram ach:

— naprężen ia w ystępujące w obrazie są w ynikiem w yłącznie ciężaru i krzyw izny pow ierzchni; zm iany w arunkó w otoczenia mogą spowodować dodatkow e naprężenia, nie przekraczające jednak 4—5%; — górna część płótna naprężana jest stałym pod­ w ójnym naprężeniem , dolna część podlega w yłącznie naprężeniom pionowym;

— wielkość naprężeń obrazu — stosunkowo niska, jest porów nyw alna do lekko naprężonych obrazów na konw encjonalnych krosnach;

— okrężne naprężenia pow stają jako w ynik k o n ­ tra k c ji wobec naprężeń w k ieru n k u w ertykalny m i dlatego są praw ie stałe.

M aksym alne okrężne naprężenia — ok. 155 g/cm u góry p łótna — spadają do zera w okolicach najw ięk ­ szego przew ężenia. Poniżej „talii” są zerowe, czego

1 W iele budynków panoramicznych w m om encie ich tw o­ rzenia było traktowanych jako budowle tymczasowe, wobec czego pozbawione były klim atyzacji.

2 Potw ierdzają to m.in. wiszące prawie od początku w ie ­ ku Panorama Mesdag w Hadze i Panorama Waterloo pod Brukselą. Por.: G. A. B e r g e r , The Role of Ten­ sion in th e P reservation of C anvas Painting: A S tu d y of Panoram as, (w:) P reprin ts of Contributions to the S ix th T rienn ial Meeting, Ottawa l®®!. Opisuje bar­ dzo dobry stan zachowania Cykloramy A tlanty oraz Cy­ kloram y Jeruzalem w St. Anne de Beaupre pod Quebec, gdzie w zupełnie nie ogrzewanym, pozbawionym

jakich-ew identnym dowodem są pow stające fałd y płótna zaczynające się poniżej przew ężenia. Pionow e n a p rę ­ żenia, a dokładniej południkow e, pow stają na sku tek działania siły graw itacji, dochodzą do 195 g/cm u góry i spadają praw ie lin earn ie do zera u dołu p łó t­ na. Zaham ow ania, np. usztyw nienia lokalne, k tóre zakłócają n a tu ra ln y system zaw ieszenia panoram y, prow adzą do pow stania w ybrzuszeń i fałd. W y trzy ­ małość m echaniczna w zdłuż górnej k raw ęd zi w w y ­ padku „P anoram y R acław ickiej” w ynosi średnio

5,62—5,75 kG/cm , co dowodzi, że płótno m a jeszcze w ielki zapas pochłaniania naprężeń (ok. 30 x), po­ mimo że spadek w ytrzym ałości m echanicznej p łó t­ na w jego górnej p a rtii w porów naniu z dołem do­ chodzi do 25%.

Najw iększe uszkodzenia obrazu w yw ołane zostały zatem nie w trakcie jego ekspozycji. Ogrom nem u zniszczeniu uległy „Racław ice” podczas b om bardo­ w ania Lwowa w 1944 r.; 50 m oberw anego płótna leżało na całkowicie zniszczonym przedpolu, naliczo­ no setki dziur od odłam ków pocisków i szkła kop u­ ły. Dalsza d estruk cja następow ała w ko lejnych la ­ tach wadliwego przechow yw ania p łótna, przew oże­ nia, przew ijania; obraz uległ zaw ilgoceniu, co p rz y ­ czyniło się do rozw oju i niszczącego działania m i­ kroorganizm ów , pow stały liczne dodatkow e urazy mechaniczne.

W w ypadku w szystkich podejm ow anych działań kon ­ serw atorskich przy panoram ach jedny m z zasadni­ czych celów było przyw rócenie im odpow iedniej w y­ trzym ałości m echanicznej, um ożliw iającej dalszą eks­ pozycję. R ozbijając to zagadnienie na bezpośrednie czynności konserw atorskie należy w ym ienić trzy etapy:

— reperacje lokalne podobrazia,

— wzm ocnienie stru k tu ra ln e obrazu — im p reg n a­ cja połączona z konsolidacją w arstw ,

— dublaż.

P ew ne znaczenie m a tu także kitow anie, p rz y w ra ­ cające ciągłość w arstw om m alow idła, w edług zasady łańcucha, którego w ytrzym ałość określa najsłabsze ogniwo. W w ypadku zdem ontow anych pano ram po­ w staje dodatkow y problem połączenia rozdzielonych ich sekcji — brytów . O brazy panoram iczne podda­ w ane były zabiegom renow acyjnym niem al od cza­ su ich pow stania, lecz stosow ane m etody przynosiły efek t na ogół odw rotny od zam ierzonego lub po ­ w odowały nowe duże zniszczenia. P ano ram ę G et- tysburga, w latach trzydziestych, po zszyciu ro z­ darć i pęknięć wzmocniono kratow n icą teksty ln ą z pasów drelichu n aklejanych bezpośrednio do p łó t­ na oryginalnego za pomocą k leju wodnego. Po w y ­ schnięciu taśm y naciągano do k on stru kcji nośnej. Działania te w yw ołały ogrom ne zniszczenia 5. W

ce-kolw iek uszczelnień budynku panorama zachowała się w znakomitym stanie.

8 Podobne w yniki uzyskano przy badaniach Cykloramy Atlanty. Por.: G. A. B e r g e r , W. H. R u s s e l l , The Behaviour of Canvas as S tru ctu ral S u p p o rt far P a in t­ ing: P relim in ary R eport, (w:) Science and Technology in the S ervice of C onservation, edited by N. Bromm elle and G. Thomson, London 198)2, s. 189—il(4i5.

4 E. T a s s i n a r i , M etodi di C aratterizzazione della T e ­ le da Rifodero, (w:) Probierni di C onservazione, Bologna

1973. .

5 W. J. N i t к i e w i с z, T reatm en t of the G ettysbu rg C y-cloram a, ’’Studies in Conservation”, 10, 1965, s. 91—93.

1. „ P a n o ra m a R a c ła w ic k a ”, k o ­ p e rta p r ó ż n io w a u ło żo n a n a w y ­ p u k ły m s to le p r ó ż n io w y m słu ż ą ­ ca d o d u b lo w a n ia : p — w id o k z p r z o d u , b — w id o k z góry, A — p a s y tk a n i n y sz k la n e j, В — f o r e m n i k w y p u k ł y , С — o d w r o ­ cie b r y tu , D — s tó ł d u b la ż o w y ,

E — fo lia p o lie stro w a , F — w e n ­

ty l e p o m p p r ó ż n io w y c h , G —

„ k ry z a ”, H — p a s y p a rc ia n e

p rz e w o d z ą c e p o w ie tr z e , I(T ) —

n a g r z e v m ic e „ L e is te r ”, z z a z n a ­

c z o n y m z a s ię g ie m d zia ła n ia , К —

ta ś m a s a m o p r z y le p n a u s z c z e ln ia ­ ją c a ło p e r tę p r ó ż n io w ą , V.P. — p o m p a p r ó ż n io w a , ~ — g n ia z d ­ k a p r ą d u z m ie n n e g o (rys. R . W o jto w ic z ) 1. T h e R a c ła w ic e P a n o ra m a , v a c c u m p o c k e t o n a c o n v e x v a c c u m ta b le , a — f r o n t v ie w , b — to p v ie w , A — s tr ip s o f g la ss fa b r ic , В — c o n v e x fo r ­ m e r , С — th e r e v e r s e o f th e s e g m e n t, D — th e r e in fo r c e m e n t ta b le , E — p o ly e s te r film , F — v a lv e s o f th e v a c u u m p u m p , G — ”fla n g e ”, H — a ir -c o n d u c t­ in g o p e n w e a v e s tra p s, I(T ) — ”L e is te r ” h e a te r s w i t h ra n g e o f o p e r a tio n in d ic a te d , К — s e l f­ a d h e s iv e ta p e se a lin g th e v a c u ­ u m p o c k e t, V.P. — v a c u u m p u m p , ~ — a lte r n a te c u r r e n t so c k e ts

lu wzm ocnienia szwów łączących sekcje m alow idła, w C ykloram ie A tlan ty przybito w zdłuż kraw ędzi b rytów w dwóch m iejscach drew n iane listw y. W strzym yw ały one pracę płótna na całej jego w yso­ kości, co doprow adziło do pow stania głębokich fałd typu kurtynow ego ®. W m niejszych obrazach: P an o ­ ram ie S a lz b u rg a 7 i P anoram ie P ałacu i Ogrodów W e rs a lu 8 dublaż na k la jste r i masę woskowo-żywi- czną po krótkim czasie przestał spełniać swoje za­ danie (liczne spęcherzenia, rozdublow ania).

Przeprow adzone w ostatnich latach konw ersacje p a ­ noram dowodzą, jak złożonym problem em jest ich opracow anie, szczególnie w zakresie rekon stru k cji odpow iedniej w ytrzym ałości płótna.

W. J. N itk iew icz9, prow adzący prace k o nserw ators­ kie C ykloram y G ettysburga, z powodu ograniczeń w ynikających ze stanu m alow idła oraz w arunków , w jakich m iało być opracow ane i pow tórnie m onto­ wane, podzielił szersze elem enty na części o b a r­ dziej w ygodnych i jednakow ych w ym iarach. Uważał

• G. A. B e r g e r , W. H. R u s s e l l , P r e lim in a ry ...,

s. 140; G. A. B e r g e r , W in n in g C a n va s P a in tin g s ’ B a ttle

o f th e B lu g e ... a S tr u c tu r a l A lte r n a tiv e , T e c h n o lo g y &

C o n se rv a tio n , 1983, s. 7—9.

7 K o n s e r w a c ja P a n o ra m y S a lz b u r g a — Sprawozdanie

zresztą, że opracow anie w stępne, dublow anie i m on­ tow anie całych oryginalnych sekcji obrazu jest p r a ­ wie niemożliwe. Do im pregnacji służącej rów nież zm niejszeniu chłonności utlenionego p łótna użyto roztw oru żelatyny ok. 12%, ogrzew ając pow ierzchnię w trakcie aplikacji, po jej zakończeniu stosowano długotrw ały docisk. U bytki płótna uzupełniono o ry ­ ginalnym , nie w ykorzystanym w trak cie ko n serw a­ cji, w klejając łatk i na styk, dodatkowo w zm acnia­ jąc gazą. Do dublow ania skonstruow ano stół w yło­ żony płytam i z pian ki poliuretanow ej, na któ ry m rozciągano płótna: oryginalne i dublażow e zbliżone do „panoram icznego”. Zabieg przeprow adzono przy użyciu m asy dublażow ej: wosk pszczeli — 4 cz., M ultiw ax W-835 — 1,75 cz., dam ara — 2 cz., ele- mi — 1 cz., stosując nagrzane żelazka i d rew niane przyciski. Po podciągnięciu części p rzybijano je do ustaw ionych cylindrycznie drew nianych listew , za pomocą m iedzianych gwoździ. Szwy zostały w ypeł­ nione barw ionym woskiem.

końcowe Dietera Höfera, Wiedeń, Katalog L ascaux-R e- stauro, 1981.

8 G. A. B e r g e r , C o n se rv a tio n R e p o rt o f th e P a n o ra m a

o f th e P a la ce a n d G a rd e n s o f V e rsa ille s, 12, 1ШЗь s. V—2.

9 W. J. N i t к i e w i cz, op. cit., s. 93—118.

2. „ P a n o ra m a R a c ła w ic k a ”, d u ­ b lo w a n ie g ó r n e j p a r tii n ie b a n a s to le p r ó ż n io w y m 2. T h e R a c ła w ic e P a n o ra m a , r e ­ in fo r c e m e n t o f th e u p p e r p a r t o f th e s k y o n a v a c u u m ta b le

P an o ram a S a lz b u rg a 10, znacznie m niejsza od „Get- ty sb u rg a ” i „Racławic”, konserw ow ana b y ła na p o­ dium form atu 6 X 2 m, wyposażonym w p ły ty g rzej­ ne. Po ułożeniu obrazu licem w dół usuw ano stary dublaż i nasycano Lascaux A cryl G lasu r 40X — ок. 12,5%, stosując następnie próżnię i ogrzew anie. P ę k ­ nięcia i łaty klejono dw uskładnikow ym A ralditem ( + utw ardzacz Uhu). Do dublow ania użyto wosku m ikrokrystalicznego (Lascaux) 443-95, jako nośni­ ka — płótno lniane. Także przy tym zabiegu stoso­ w ano próżnię uzyskaną w „kopercie” i ogrzew ano ciepłym pow ietrzem . Obraz zdublow ano w 1,5 m ie­ siąca i zw inięto ponownie na walec. P rzygotow any w te n sposób rozwieszono w bud y n k u ekspozycyj­ nym.

W trak cie prac konserw atorskich przy panoram ie w Szeged (W ęgry )11 zachowane w całości b ry ty roz­ cięto na m niejsze fragm enty 15X 4 m, jako m aksy­ m alny, operatyw ny w danych w a ru n k ach form at. W staw iono protezy z płótna zbliżonego do o rygin al­ nego, w zm acniając dodatkowo m iejsca rep eracji od odw rocia gazą naklejaną przy użyciu em ulsji a k ry ­ low ej „P lan ato l”. Całą pow ierzchnię od odwrocia zaim pregnow ano i sprasow ano w arstw y m alow idła, stosując m asę woskowo-żywiczną (gorące żelazka). P race przerw ano na tym etapie z uw agi na b rak bu d y n k u ekspozycyjnego. Dalsze proponow ane za­ biegi to:

1. Zdublow anie m alow idła na płasko — nośnik: p łót­ no lniane, spoiwo: masa dublażow a — k la js te r r y ­

żowy + m asa woskowo-żywiczna + tym ol + P la ­ natol 30% całości, z zastosow aniem pap ieru natron o- wego jako m iędzyw arstw ow ego. P rzew idyw ano n a ­ kład anie m asy i dublow anie na zimno, frag m entam i ок. 1—2 m 2, przy zakład aniu p rasy śrubow ej na 12— 24 godziny.

2. Osadzanie zdublow anego m alow idła na sztyw nym podłożu z zastosow aniem piank i PCV jako w arstw y in terw en cyjnej. Do p rzyklejen ia piank i przew id y ­ wano użycie żywicy epoksydow ej, a zdublow ane m a­ lowidło do pianki na wyżej opisaną masę dublażo- wą.

W latach 1979—1982 A. G. B erger prow adził k o n ­ serw ację C ykloram y A tla n ty 12. Zastosował całko­ wicie nową m etodę pracy, przy stale w iszącym o b ra­ zie, przy użyciu specjalnie do tego celu p rzygoto­ w anych urządzeń i środków. Po zabezpieczeniu od lica szwów g rub ą bibu łk ą japońską (spoiwo E V A 1S w em ulsji w odnej z dodatkiem m etylocelulozy dla zw iększenia lepkości) ścięto zakładki od odw roci i sklejono, podobnie jak pozostałe pęknięcia, klejem epoksydow ym z dodatkiem p lasty fik ato ra (M onsan­ to S a n tic iz e r)14, dodatkow o stosując ciepło i docisk. L okalną konsolidację w a rstw m alow idła od lica prze­ prow adzono stosując R hoplex 388 (Rohm & Haas, em ulsja akrylow a) lub A cryloid B-72 (Rohm & Haas) w ksylenie. D ublow anie obrazu w pozycji w e rty k aln ej w ykonano p rzy użyciu tk an in y szkla­ nej jako nośnika i Beva Z-15 jako spoiwa (EVA z dodatkiem chem ikaliów pow odujących jego wodną odw racalność i środków opóźniających palenie.

Na-10 K o n s e r w a c ja P a n o ra m y S a lz b u rg a , op. cit., s. 1—2. 11 S p r a w o z d a n ie z p o b y tu g r u p y p r a c o w n ik ó w W y d z ia łu K o n s e r w a c ji D zie ł S z t u k i A S P w K r a k o w ie w S ze g e d n a W ę g r z e c h , w z w ią z k u z o p r a c o w y w a n ie m m e to d y k o n ­ s e r w a c ji p łó tn a P a n o r a m y R a c ła w ic k ie j, s. 1—5. P a n o ­ r a m a zachow ana w 70%.

12 G. A. B e r g e r , T h e C yclo ra m a o f th e B a ttle o f A tla n ­

ta — C o n se rv a tio n R e p o rt, 1982, s. 1—32; t e n ż e , N e w

A p p r o a c h e s fo r S p e c ia l P r o b le m s: th e C o n s e r v a tio n o f

th e A tla n ta C y c lo ra m a , (w:) P r e p r in ts o f P a p e rs P r e s e n t­

e d a t th e N in t h A n n u a l M e e tin g o f A IC , P h ilad e lp h ia ,

P e n n sy lv a n ia И9Ш', s. 28—36. 18 EVA — ety len o w y octan wiinylu.

14 P o r.: G. A. B e r g e r , H e a t-s e a l lin in g o f to r n p a in tin o

w it h B e v a 371, ’’S tudies in C o n serv atio n ”, 20, 3, 1975,

3. „ P a n o ra m a R a c ła w ic k a”, la m i­ n o w a n ie s p e c ja ln y m i d m u c h a w a ­ m i cie p łe g o p o w ie tr z a w te m p . 65°C w c za s ie d u b lo w a n ia g ó r ­ n e j p a r tii n ie b a 3. T h e R a c ła w ic e P a n o ra m a , la ­ m in a tio n w i t h sp ecia l b lo w e r s o f th e a ir h e a te d to th e te m p e ­ r a tu r e o f 65°C d u r in g th e r e i n ­ fo r c e m e n t o f th e u p p e r p a r t o f th e s k y

klejono „na m okro” i „na zim no” dwie w arstw y noś­ nika, pom iędzy k tó re w zdłuż górnej kraw ędzi zdublo­ w ano tk an in ę w zm acniającą (kuloodporną) szeroko­ ści 1 m — K evlar (Du Pont). W zabiegu stosowano elektrom agnetyczne p ły ty dociskowe, usztyw niające opracow yw any fr a g m e n t15. P ły tę czołową wyposażo­ no w tw ard ą a jednoczenie elastyczną folię — Le- xan, do pły ty na odw rociu w staw iano próżniow e, w e rty k aln e stoły dublażowe. Różnych rozm iarów p ły ty elektrom agnetyczne utrzym yw ane były na w y ­ sięgnikach pneum atycznych. W trak cie dublow ania nie uniknięto spęcherzeń i sfałdow ań, k tó re w ym a­ gały dodatkow ego opracow ania. Po zakończeniu za­ biegu założono kitów kę em ulsyjną i zreko n stru o w a­ no u b y tk i w arstw y m alarskiej.

G. A. B ergerow i powierzono konserw ację następnej p an o ram y (ok. 58X3,6 m) — P ałacu i Ogrodów W er­ salu (Panoram a V an derlyne’a ) ie. Ze w zględu na za­ stan y dublaż woskowy, a więc niemożność u su n ię­ cia m asy d u b lażo w ej17, konieczne było przy po w tó r­ nym użyciu w osku zastosow anie nowej silnej kon ­ stru k c ji nośnej. Zbudow ano specjalny ap a rat, w k tó ­ ry m prow adzono sym ultanicznie w szystkie czynno­ ści. A p a rat ten składał się z pow ierzchni do oczy­ szczania odw rocia obrazu, platfo rm y do p re p aro w a­ nia nośnika i uporządkow ania pow ierzchni obrazu, podgrzew anego stołu próżniowego oraz podnośnej przesuw anej ram p y do opracow ania górnego brzegu obrazu. Przygotow ano do dublow ania specjalny noś­ n ik —F ib r-P la te (tkanina szklana zaim pregnow ana żyw icą poliestrow ą) — u trzym ujący znakom icie p łó t­ no oryginalne p rzy dublażu woskowym. Zabieg p ro ­

wadzono na w m ontow anym do a p a ra tu próżniow ym stole dublażow ym (ok. 1,25X3,65 m) z alum iniow ą płytą, z sensorow ą k o ntro lą term ostatyczną i re g u ­ lacją podciśnienia. Stosowano kitów kę em ulsyjną. W w ypadku „P ano ram y R acław ickiej” należało za­ stosować, ze w zględu na odm ienny od opisanych p a ­ noram stan zachow ania, inne rozw iązania, m ając na uw adze także pew ne ograniczenia techniczne. W poprzednich p ro gram ach konserw atorskich propono­ wano użycie bardzo różnych m ateriałów do wzm oc­ nienia w ytrzym ałości. Pierw sze rozw iązania zdąża­ ły do stosow ania m etod i m ateriałów konw encjo­ nalnych: k la js tru i m asy woskowo-żywicznej. U ży­ cie Beva 371 do dublażu na podłoże w iotkie, a n a ­ stępnie przeniesienie na podłoże sztyw ne było jedną z pierw szych propozycji dotyczących obecnej k o n ­ serwacji. S ugestia dublażu na podłoże sztyw ne z a ­ m ieniona została na taką, w k tó rej nośnikiem m iała być podw ójna w a rstw a tk an in y szklanej, klejonej na Beva Z-15, p ro d u k t G. A. Bergera. Z uw agi na skurcz kleju zaniechano tego p ro jek tu 18.

Przed zdublow aniem całej pow ierzchni „P anoram y R acław ickiej” przeprow adzono zabiegi um ożliw iające bezpieczne zaw ieszenie obrazu. Zszyto pęknięcia i wstawiono łaty , zaim pregnow ano m alow idło 2X10% roztw orem P ara lo id u B-72 w acetonie (przeprow a­ dzone b adania określające stopień w zm ocnienia w y ­ kazały, iż om aw iany zabieg zw iększa w ytrzym ałość m echaniczną, o brazu średnio o 20%), w m iejscach r e ­ peracji lokalnych naklejono łatki z fizeliny na L as­ caux A cry lkleber 498 HV („na m okro”).

15 P o r.: G. A. B e r g e r , N e w A p p ro a c h e s..., s. 34. 18 G. A. B e r g e r , C o n se rv a tio n R e p o r t o f th e P a n o ra ­ m a o f th e P a la ce a n d th e G a rd e n s o f V e r s a ille s , 11983, s. 11—4; J. P o w e l l , F a n ta s y in th e R o u n d , „A m erican a M a g az in e”, 1883, s. 60—64. 17 P o r.: G. A. B e r g e r , H. I. Z e 1 i g e r, D e tr im e n ta l and

Ir r e v e r s ib le E ffe c ts o f W a x I m p r e g n a tio n o n Easel. P a in t­

in g s , 4 th T r ie n n ia l M e e tin g o f IC O M , V enice 11975; c i

s a m i , W a x Im p r e g n a tio n o f C ellu lo se: A n Ir r e v e r s ib le

P rocess, C o n fe r e n c e o n C o m p a r a tiv e L in in g T e c h n iq u e s ,

N ational M a ritim e M useum , G reenw ich, L o n d o n 1974, s. 1—3.

18 D yskusję p ro w ad zo n ą n a te m a t m etod i śro d k ó w do k o n se rw ac ji „ P an o ra m y R acław ickiej” za w iera: R. W ó j ­ t o w i c z , K o n s e r w a c ja „ P a n o ra m y R a c ła w ic k ie j” i j e j

D ublaż jest jednym z n ajtrudniejszych problem ów konserw acji panoram . Ze w zględu na hiperboloidal- ny kształt płótna i jego ogrom ne rozm iary nie m o­ gą być stosow ane skutecznie m etody konw encjonal­ ne. Dotychczasowe rozw ażania nad problem em d u ­ blażu pano ram dopuszczały możliwość prow adzenia tego zabiegu w pozycji horyzontalnej obrazu. Chcąc jed n ak zachować pierw otny k ształt m alowidła, jest to p raktycznie niemożliwe. Jedynie w ąski pas poni­ żej górnej kraw ędzi można sklejać z drugim płótnem w pozycji horyzontalnej, co zresztą u łatw ia p ro w a­ dzenie dalszych czynności, k tóre realizow ane są przy rozw ieszonym i połączonym obrazie. W ybór środka wiążącego, nośnika oraz samego sposobu pracy był ograniczony i w ym agał nowej metody. W łaściwe spoiwo i jego użycie powinno odpowiadać następ u ­ jącym w ym aganiom 19:

1. Odpow iednia adhezja — połączenie w inno być na tyle silne, aby w ytrzym ało najw iększe naprężenia, na jakie narażone są panoram y. Siła w iązania kleju nie może być jednak zbyt w ielka, gdyż zm iany w in teg raln y ch siłach rozciągających w obrazie mogą ulec n adm iernem u zw iększeniu na sk utek nad m ier­ nej kohezji stosowanego środka klejącego. N adm ier­ na w ytrzym ałość powszechnie stosow anych środków przenosi dodatkow e naprężenia na stare płótno i po­ w oduje w ten sposób pośrednio zm iany m echaniczne w a rstw obrazu 20.

2. O dw racalność zabiegu i środka wiążącego, co jest szczególnie w ażne przy tak w ielkiej powierzchni. 3. Trw ałość — nie można dopuścić ani do obniżenia w ytrzym ałości spoiny, ani do stałego zw iększania jej p aram etró w wytrzymałościowych.

4. B rak ciągłego oddziaływ ania chemicznego i s tru k ­ turalneg o — samo spoiwo w inno kurczyć się lub rozszerzać w m inim alnym stopniu i nie może po ­ wodować kurczenia lub rozszerzania przylegających m ateriałów . Nie może ono być tw ardsze niż te m a­ teriały, k tó re łączy, aby nie spowodowało ich usz­ kodzenia w w ypadku w ystąpienia naprężeń.

5. N ieprzesuw alność spoiny dublażow ej (płynięcie na zimno).

6. K om patybilność z innym i m ateriałam i stosow any­ m i do ew entualnego ponownego dublowania. 7. Łatw ość zastosow ania i prow adzenia zabiegu. Wobec tych postulatów oraz w yników przeprow adzo­ nych doświadczeń na fragm entach płótna oryginal­ nego należało odrzucić dublaż na masę woskowo-ży- wiczną i klajster. W yelim inowano potencjalną m o­ żliwość użycia innych klejów wodnych i em ulsyj­ nych stosow anych „na m okro”, gdyż skurcz przy ich w ysychaniu prow adzi do głębokich sfałdow ań płótna. W św ietle badań Teologicznych istniała m o­ żliwość użycia tem p eratu ry w granicach 60—65°C w stosunkow o k rótkim czasie i"p rzy stosow aniu m ałe­ go docisku. Ustalono, iż odpowiednim nośnikiem do

19 G. A. B e r g e r , F o r m u la tin g A d h e s iv e fo r th e C o n ­

s e r v a tio n o f P a in tin g s , (w:) C o n se rv a tio n and R e sto r a tio n

o f P ic to r ia l A r t, ed. N. Brcwnmelle and P. Smith, IIC,

Butterw orts, London-Boston 1978, s. 169'—170.

20 V. R. M e h r a, C o m p a r a tiv e S tu d y o f C o n v e n tio n a l R e lin in g M e th o d s a n d M a te ria ls an d R e sa rc h T o w a r d s th e ir I m p r o v e m e n t, IC O M C o m m itte e fo r th e C are o f P a in tin g s , Madrid 1972, s. 5—6. -21 E. T a s s i n a x i , op. cit., s. 165. 4. U k ła d ze s p o łó w p r a c u ją c y c h w tr a k c ie d u b lo w a n ia „ P a n o ra m y R a c ła w ic k ie j” w p o z y c j i w e r ty k a ln e j: A , B , C, D — z e s p o ły p ra c u ją c e n a o d w ro c iu , z a k r e s i k ie r u ­ n e k ic h d zia ła n ia ; A ', B ', C', D ' — p ł y t y d o c is k o w e z a ­ m o n to w a n e n a w is z ą c y c h , p r z e s u w a n y c h w ó z k a c h ; E — r u s z to w a n ie n a o d w r o c iu o b r a z u ; F ■— o b ra z; G — s tr z a ł­

k i o zn a c za ją d zia ła n ie d o c is k u i te m p e r a tu r y (rys. R . W ó jto w ic z ) 4. T h e a r r a n g e m e n t o f th e te a m s w o r k in g o n th e r e in ­ fo r c e m e n t o f t h e R a c ła w ic e P a n o r a m a i n a v e r tic a l p o ­ sitio n . A , B , C , ,D — th e te a m s w o r k in g o n th e r e v e r s e , th e ra n g e a n d d ir e c tio n o f th e ir w o r k , A ', B ', C ', D ' — th e s e ttin g p a n e ls m o u n te d o n th e o v e r h e a d m o b ile tr o lle y s , E — s c a ffo ld in g o n th e b a c k , F ■— th e p ic tu re , G — a rr o w s in d ic a tin g th e im p a c t o f a s e ttin g fo r c e a n d te m p e r a tu r e

tego celu będzie tk an in a szklana. W ykazuje ona po­ dobne p a ram etry m echaniczne do tradycyjnych płó­ cien celulozowych, przy jednoczesnym długotrw ałym zachow aniu elastyczności oraz odporności na d ziała­ nie m ikroorganizm ów . T k aniny z włókna szklanego dają w iększą g w arancję zachow ania pierw otnych właściwości w w a ru n k ach zw iększonej wilgotności, są odporne na palenie 21.

Na podstaw ie k w erendy i badań (na próbkach p łó t­ na „P anoram y R acław ickiej”) przeprow adzonych w szw ajcarskiej firm ie Lascaux oraz we W rocławiu zdecydowano użyć do dublow ania kleju Lascaux A crylkleber 498 HV w postaci film u naniesionego na tk an in ę dublażow ą, aktyw ow anego term icznie (T 65°C), w k ró tk im czasie (praktycznie 2—3 sek. na jednostkę powierzchni), przy stosow aniu stosunkowo niewielkiego docisku. W edług sugestii p. Aloisa K. D iethelm a (dyr. firm y Lascaux) wzmocnienie spoi­ ny m ożna uzyskać przez dodatkow e powleczenie ro z­ tw orem P araloidu B-72 (o stosow nym stężeniu, np. 10%) w odpowiednim rozpuszczalniku organicznym (np. toluenie lub acetonie). P raktycznie stwierdzono jednak, iż u trw a la n ie tym sposobem przeprow adzić m ożna tylko w pozycji „leżącej” płótna lub gdy do

czasu odparow ania rozpuszczalnika istnieje stały do­ cisk. W trak cie prób w P racow ni K onserw acji P a ­ noram y R acław ickiej znaczne zw iększenie siły k le ­ jenia (1,5—2 razy) uzyskano, gdy przed aktyw acją term iczną klej został spęczniony toluenem , ułatw ia to także natychm iastow e przyleganie tk an in y szkla­ nej ze spoiwem w trakcie dublow ania w pozycji w e r­ tykalnej.

Postanow iono zdublow ać najm niej zdeform ow any pas ok. 3 m od górnej kraw ędzi b rytów „na leżąco” na w ypukłym stole- dublażow ym (9X 3 m; sześć pom p próżniow ych) w kopercie próżniow ej. Dublowano jed­ nocześnie ok. 24 m 2.

Kolejność czynności w pierw szym etapie dublow a­ nia:

1) fabryczne (maszynowe) naniesienie spoiwa na p a ­ sy tk an in y szklanej;

2) ułożenie pasów (15 m dł.) na odw rociu brytu; są ­ siednie pasy zachodzą na siebie ok. 5 cm;

3) zw ilżenie przeznaczonych do klejenia fragm entów tk an in y dublażow ej toluenem i docisk wałkiem ; 4) ułożenie b ry tu w kopercie próżniow ej i jej usz­ czelnienie sam oprzylepnym i, silnym i, szerokim i ta ś ­ m am i;

5) w ypom pow anie pow ietrza z koperty próżniow ej; 6) nadm uch pow ietrza o temp. ok. 65—70°C w cza­ sie ok. 2—3 sekund (na jednostkę powierzchni); uży­ wano dm uchaw „L eister-E lektron” 22 oraz w ym iennie żelazek. Zabieg te n przy pracy 4—6 osób na jednym brycie trw a ł ok. 3 godzin. Ze w zględu na łam liwość (kruchość) tk an in y szklanej i jednocześnie koniecz­ ność zagięcia płótn a przy uk ład an iu do szyny noś­ nej należało dodatkow o górny pas płótna wzmoc­ nić m ocną, niełam liw ą tkaniną. Użyto do tego celu tk an in y poliestrow ej (jedw ab torlenow y) „tre w ira ” 0 splocie płóciennym . Do jej podklejenia zastosow a­ no spoiwo i m etodę analogiczną do wyżej opisanych, z tą różnicą, iż aplikację spoiwa w ykonano w p ra ­ cowni używ ając w ałków futrzanych. Dodatkowo spo­ inę wzmocniono przez naniesienie 10% roztw oru P a ­ raloidu B-72 w acetonie, uzyskując 20% wzm ocnie­ nie spoiny. „T rew irą” wzmocniono pas szerokości

1 m poniżej linii szyny nośnej.

Po zaw ieszeniu i zestaw ieniu brytów przystąpiono do dublażu zasadniczej części płótna w pozycji w e r­ tykalnej. Lokalne usztyw nienie płótna „P anoram y”, o czym wcześniej w spom niano, w yw ołuje pow staw a­ nie fałd ty p u kurtynow ego. K lejenie kolejnych p a ­ sów tk an in y dublażow ej, z góry w dół, stw arzało ­ by zatem potencjalne niebezpieczeństwo pow stania takich fałd. Zdecydowano się na prow adzenie zabie­ gu postępując na całej pow ierzchni stopniowo w dół (pasam i o szerokości 1 m, obejm ującym i cały obwód płótna). Stosow ano m etodę podobną do stosowanej na stole próżniow ym w pierw szym etapie dublażu. Dwudziestoosobowy zespół konserw atorów podzielo­ no na cztery grupy, które opracow yw ały po jednej z ćw iartek pow ierzchni obrazu. D ziałania zespołów

5. D o cisko w a p ły ta e le k tr o m a g n e ty c z n a z a s to s o w a n a p r z e z O. A . B e rg e ra p o d cza s k o n s e r w a c ji C y k lo r a m y A t l a n t y (repr.: G. A . B e rg e r, ”N e w A p p r o a c h e s fo r S p e c ia l P ro b le m s: th e C o n s e r v a tio n o f th e A t l a n t a C y ­ c lo r a m a ”, (w :) „ P re p rin ts o f P a p e rs P r e s e n te d a t th e N in th A n n u a l M e e tin g o f A 1C ”, P h ila d e lp h ia , P e n n s y l ­ v a n ia 1981) 5. T h e e le c tr o m a g n e tic s e ttin g p a n e l u s e d b y G. A . B e r ­ ger d u r in g th e c o n s e r v a tio n o f th e A tl a n ta C y c lo r a m a (repr.: G. A . B e rg e r, ”N e w A p p r o a c h e s fo r S p e c ia l P r o ­ b le m s: th e C o n s e r v a tio n o f th e A tla n ta C y c lo r a m a ”, (in:) ’’P r e p r in ts o f P a p e rs P r e s e n te d a t th e N in t h A n n u a l M e e tin g o f A I C ”, P h ila d e lp h ia , P e n s y lv a n ia 1981)

zsynchronizowano tak, by postęp p rac p row adzo­ nych w tym sam ym k ieru n k u w każdym zespole był tak i sam. Stół .dublażowy zastąpiły zawieszone, p rz e ­ suw ne w poziomie i pionie wózki, wyposażone od stro n y stykającej się z płótnem w gładką płytę, w y ­ profilow aną zgodnie z form ą obrazu. P ły ta w ysu nię­ ta na w ysięgnikach stanow iła w raz z ciężarem wóz­ ka i w agą dwóch będących na nim osób płaszczyz­ nę dociskową. Ten wiszący, m obilny „stół” docisko­ w y wyłożono cienkim filcem i papierem silikono­ w ym 23.

Każda z grup dublażow ych wyposażona była w opi­ sany powyżej elem ent dociskowy. Ze w zględu na użycie do reak tyw acji spoiwa toluenu zastosow ano dla konserw atorów specjalne środki bezpieczeństw a. Funkcjonow ała ogólna instalacja wyciągowa. D u­ blaż zam knięto po ośmiu tygodniach pracy.

m g r R y s z a r d W ó jto w ic z P r a c o w n ia K o n s e r w a c ji P a n o r a m y R a c ła w ic k ie j

P P P K Z — O d d zia ł w e W r o c ła w iu

22 W trakcie prac konserwatorskich używano urządzeń szwajcarskiej firm y Leister: Leister — Labor — Gerat, Leister — Ghiblli, Leister Tyip "Elektron”.

28 Ze względu na ograniczenia techniczne nie istniała m ożliwość skonstruowania elektromagnetycznych płyt d o­ ciskowych i wertykalnych stołów próżniowych.

THE REINFORCEMENT OF THE MECHANICAL STRENGTH OF THE CANVAS OF THE RACŁAWICE PANORAMA — "DOUBLING”

Up to now, in moist cases, the prime purpose of the panorama conservation has been to restore and increase its m echanical strength. Those oases have been present­ ed and compared w ith the conservation of the Racła­

w ice Panorama. The necessity to reinforce alm ost the entire surface of the picture in a vertical position has been proved.

glue joints) w ere additionally strengthened by local re­ inforcem ent applied ”w et” (on sm all surfaces) — ad­ hesive: Lascaux Acryllkleber 498 HV, carrier; ’’fizeldna”. Strips of reinforcing fabric were pasted on 3 metres below the upper edge of the individual segments in a horizontal position. R elatively sm all deformations occur in that airea. The work was oarrded out on a convex table (9 m X 3,5 m) in a vacuum pocket. The strips of glass fabric m easuring 1,10 m in w idth and 15 m in length w ere m achine coated w ith Acryllkleber 498 HV so that the adhesive wias evenly spread. The adhesive w as reactivated w ith toluene prior to lam ination which took place in a tem perature of ca 65°C for 2—3 sec per surface unit. Additionally, the one metre strip

below the upper edge of the segm ents w as reinforced with a very strong polyester fabric — ’’Trevira” which wias pasted on w ith Acryllkleber 498 HV.

The principal reinforcement w as carried out when the segm ents had already been suspended and intergrated into a picture. The method was the same as applied during the local reinforcem ent in a horizontal position. The facing w as held fast by means of lam inated panels (2,5 m X 1>2 m), profiled so as to match the desired shape of the picture surface; the panels w ere mounted on m obile overhead trolleys.

The reinforcement w as successfully com pleted in eight w eeks (20 people, 1700 m2 of the surface).

JERZY ILKOSZ

SPOSÓB ZAWIESZANIA I ŁĄCZENIA BRYTÓW „PANORAMY RACŁAWICKIEJ”

nym z tru dn iejszy ch etapów prac, nastręczających wiele problem ów n a tu ry technicznej, było zaw iesze­ nie w stępnie opracow anych b rytów w pozycji h o ry ­ zontalnej, a następnie ich scalenie. Obraz p an o ram i­ czny i pom ieszczenie w ystaw iennicze pozostają ze sobą nierozdzielnie związane. W ypływ ają stąd w nios­ ki dla k onserw atora, k tó ry przed zawieszeniem b ry ­ tów pow inien uw zględnić w szystkie p aram etry tech ­ niczne tego ty p u przedstaw ienia, decydujące o je ­ go specyficznym charakterze. Praw idłow e odtw orze­ nie w arunków ekspozycji daje pełną gw arancję do­ brego odbioru przez widza iluzyjnej rzeczywistości otaczającego go m alow idła. Istnieje ścisła zależność pom iędzy wysokością zawieszenia płócien a w ysoko­ ścią platfo rm y w idokow ej, wysokością i średnicą „pa­ rasola” ograniczającego pole widzenia, jak rów nież odległością w idza od obrazu, czyli średnicą podium widokowego *.

W szystkie te czynniki w ynikają ze sposobu m alow a­ nia panoram , a przede wszystkim są konsekw encją zastosow ania perspektyw y panoram icznej. Dlatego też poziom horyzontu m alarskiego określa wysokość za­ wieszenia m alow idła w rotundzie.

E tapem rozpoczynającym przygotow anie do zaw ie­ szenia b ry tó w pow inno być ustalenie wysokości linii horyzontu na obrazie. Szczególnie jest to w ażne w

w ypadku konserw acji „P anoram y R acław ickiej”, k tó ­ rą przeniesiono do nowego bu d y n k u w ystaw ien ni­ czego 2.

„P anoram a R acław icka” należała do typow ych tego rodzaju dzieł z końca X IX w. i pozornie odtw orzenie p ierw otnych w aru nk ów ekspozycji nie pow inno n a ­ stręczać dużych trudności. Takie jednakże okolicz­ ności, jak: dem ontaż obrazu (okres wojny), a także b ra k arch iw alny ch planów ro tu n d y lw ow skiej i ciąg­ nące się latam i kolejne próby konserw acji uniem o­ żliw iły zrobienie dokładnej dokum entacji pom iaro­ wej płótna i w arun kó w w ystaw ienniczych we L w o­ wie. B rak udokum entow anych pom iarów , szczególnie podium widokowego, stanow iło duże u tru d n ien ie nie tylko dla konserw atorów , ale rów nież dla p ro je k ­ ta n ta R otundy w ro c ła w sk ie j3.

P rzed rozpoczęciem prac ko nserw atorskich w 1981 r. znane były dw a w ym iary: odległość w idza od o b ra­ zu — ok. 11 m, a przez to średnica p latform y w i­ dokowej — ok. 14 m oraz wysokość zawieszenia płócien we Lw ow ie — 14,99 m 4. Wysokość podium widokowego p ro je k ta n t R otundy w rocław skiej u s ta ­ lił na 4,67 m przy balustradzie i 4,94 m w części środkow ej licząc od poziomu p o sa d z k i5. W św ietle danych archiw alnych, a także analogii z innym i tego typ u obiektam i obecny zespół konserw atorów „P a­ noram y R acław ickiej” uw ażał, że p latfo rm a

widoko-1 Por. S. O e t t e r m a n n , D as P a n o ra m a . D ie G e sc h ic h te

e in e s M a s s e n m e d iu m s , Frankfurt aim Mein 1/980,, s. 41;—

42.

2 Około lat 30-tych X IX w.„ m.in. ze względu na objaz­ dow y charakter panoram, znorm alizowały się w ym iary płótna oraz budynku wystawienniczego. Dzięki temu n ie­ zależnie od m iejsca pierwotnego eksponowania panora­ my, poziom horyzontu dostosowany był do standardo­ w ych w ym iarów podium Widokowego, „parasola”, w y ­ sokości zawieszenia. Por. S. O e t t e r m a n n , op. cit., s. 48—49.

3 W grudniu 1957 r., kiedy to rozpisano konkurs na bu­ dynek Rotundy, inż. arch. A. Kulisz i mgr inż. arch. Z. Bodak opracowali Z a ło że n ia P r o je k tu B u d o w y P a ­

n o r a m y R a c ła w ic k ie j, w których „ ...B u d yn ek m a s ta ­

n o w ić za s a d n ic z e p o m ie s z c z e n ie d la o b ra zu p r z e d s ta ­

w ia ją c e g o b itw ę r a c ła w ic k ą , na z a m k n ię t y m o b w o ­

d zie k o ła o ś r e d n ic y 38 m i w y s . 15 m . ...Ś re d n ic a p la t­

fo r m y do o g lą d a n ia w y n o s i o k. 22 m ” — podaję za:

O ś w ia d c z e n ie m g łó w n e g o p r o je k ta n ta R o tu n d y M a rk a

D z ie k o ń s k ie g o z d n . 22.10.1980, maiszynopis w posiadaniu

PKPR-PKZ, s. 1. W ośw iadczeniu tym projektant za­ uważa: „ ...P la tfo rm a o b s e r w a c y jn a zo sta ła z a p r o je k to w a ­

n a i z r e a liz o w a n a ja k o k o ło o ś r e d n ic y 21 m , a to dla za c h o w a n ia w y n ik a ją c e j z „ W y ty c z n y c h te c h n ic z n o - b u ­ d o w la n y c h ” o d le g ło śc i m ię d z y w id z e m a p o w ie rz c h n ią p łó tn a , o d leg ło ścią o k. 8,0 m . Z a z n a c z a m , że w g e k s p e r ­ t y z y doc. K . D y b y 13 m a z a m ie r z o n a z r y s u n k u , z e str. 197 „ P e r s p e k ty w y m a la r s k ie j” ok. 14 m . W y d a je się, że

a u to r z y „ Z a ło żeń ” p o p e łn ili t u w y r a ź n y błąd...”. Por. tam ­

że, s. 4.

4 Tamże, s. 5, pomiaru wysokości zawieszenia w rotun­ dzie lw ow skiej dokonał O. Czerner.

5 Na podstaw ie przekroju Rotundy w projekcie M. D zie­ końskiego, P-20025-104-00 W rocławskiego Biura Projek- towo-Badaw czego Budownictwa Przemysłowego.