Julian Kołodziej
Ochrona dziedzictwa przemysłowego
w Polsce
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 203-209
1998
Julian Kołodziej
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZEMYSŁOWEGO W POLSCE*
D aw ne wieże ciśnień, stare gazow nie, zabudow ania fabryczne, młyny, elektrow nie, brow ary, gorzelnie, kuźnie, tartaki, cegielnie i w iele innych rodzajów b u dow li o charakterze przem ysłow ym , k tó re choć często nie zachow ały zabytkow ego w yposażenia, stanow ią obecnie coraz częściej dostrzegany przez m ieszkańców elem ent m aterialnej spuścizny techniczno-przem ysło- wej. O bserw uje się stałe poszerzanie św iadom ości sp o łecznej dziedzictw a przem ysłow ego i docenianie jego w artości dla kultury narodow ej. W zbogacanie wiedzy m łodzieży szkolnej w tym zakresie stanow ić m oże w ażny elem ent w przygotow aniu now ego pokolenia do tw órczego k o n tak tu z now oczesną tech n ik ą i tech nologią.
Stary drew niany m łyn czy zabytkow a fabryka w łó kiennicza m ogą dostarczyć zw iedzającym w ielu cen nych refleksji dotyczących życia i pracy naszych p rzo d ków, a także stosow anych ów cześnie rozw iązań tech nicznych, k tó re rów nież z dzisiejszej perspektyw y m o gą zachw ycać swoją doskonałością i precyzją myśli inżynierskiej. W arto podkreślić, że daw ne d okonania polskich inżynierów w tym zakresie m ogą być dziś przedm iotem dum y i atencji dla przeszłości. Wiele wskazuje, że w Polsce obserw ow ać będziem y dalszy w zrost pow szechnej św iadom ości w artości kulturow ej zabytków techniki.
W ocenie prof. Jana Pazdura, nestora badań historii kultury m aterialnej, podstaw ow e znaczenie dla w łaści w ego rozum ienia problem atyki ochrony dziedzictw a przem ysłow ego ma praca badaw cza polskiego filozofa H enryka Kam ieńskiego. W ydana w 1874 r. Filozofia
eko n o m ii m aterialnej ludzkiego społeczeństw a w skazu
je na ścisłe zależności dziedzictw a kultu ro w eg o ze sta nem św iadom ości człow ieka. Po raz pierw szy sfo rm u łow ano tam pogląd o wzajem nych zw iązkach nauki i techniki, czego ow ocem jest także trak to w an ie dzie dzictw a przem ysłow ego jako elem entu historii kultury m aterialnej.
O becnie w procesie przem ian gospodarczych nastę puje m odernizacja przem ysłu zm ierzająca ku d o sto so w aniu go do w spółczesnych stan d ard ó w św iatow ych. W iele zakładów przem ysłow ych użytkuje stare m aszy ny i urządzenia, których wiek często przekracza sto lat. W obec przem ian w łasnościow ych, prywatyzacji m ają tku, w ym iany parku m aszynow ego oraz w drażania
* Autor jest Sekretarzem Generalnym Polskiej Grupy N arodow ej TICCIH. Podstaw ę niniejszego artykułu stanowi raport narodow y wydrukowany przy okazji kongresu TICCIH w czerw cu 1 9 9 7 r. w Salonikach wraz z raportem G. N . TICCIH innych krajów. Za w spółpracę przy sporządzaniu raportu wyrazy w dzięczności skła dam: prof. Janowi Pazdurowi, dr. Jackowi Jaśkiew iczow i, dr. A n drzejowi Paszkiewiczowi oraz Jadwidze Czerwińskiej, Ewie N
ekan-now oczesnych technologii, te stare maszyny, jako zbędne, podlegają złom ow aniu.
Jednym z najtrudniejszych, a zarazem najw ażniej szych zadań restrukturyzacji przem ysłu, prow adzonej w ram ach polityki przem ysłow ej państw a, jest elim i nacja nieefektyw nych po d m io tó w gospodarczych p o przez procesy likwidacji i upadłości. Istnieje pilna p o trzeba opracow anie system u zagospodarow ania m ająt ku zbędnego, czyli obiektów , które opuszczone przez dotychczasow ych użytkow ników nie m ogą znaleźć n o w ego przeznaczenia. Jak do tej pory, nie m a jeszcze w Polsce jednoznacznych uregulow ań praw nych d o ty czących tzw. m ienia niechcianego. Trwają prace nad now ym i regulacjam i praw nym i w tym zakresie i stw o rzeniem ram instytucjonalnych w celu k o m p lek so w e go rozw iązania problem u zagospodarow ania zw alnia nych obiektów poprodukcyjnych.
D oceniając znaczenie dziedzictw a przem ysłow ego dla współczesności, w 1978 r. pow stał M ię d zy n aro d o wy K om itet O ch ro n y D ziedzictw a Przem ysłow ego (TIC C IH ). G łów nym celem tej organizacji jest w sp ó ł praca m iędzynarodow a na rzecz ochrony m aterialnych św iadectw rozw oju cywilizacji przem ysłow ej, zach o wanych w postaci krajobrazów , miejsc zabytkow ych, obiektów przem ysłow ych i ich w yposażenia. Polska G rupa N aro d o w a T IC C IH popularyzuje d ośw iadcze nia organizacji w naszym kraju oraz realizuje szereg własnych inicjatyw, jak organizacja E kom uzeum D oli ny Kam iennej, czy też o statnio podjęcie prac zm ierza jących do pow stania Atlasu K ultury M aterialnej Polski. O becnie na terenie Polski podejm ow ane są w ielkie inwestycje kom unikacyjne (np. budow a sieci a u to strad), zm ierzające do rozbudow y krajow ych i m iędzy narodow ych połączeń transportow ych. Św iadom ość potencjalnych zagrożeń dziedzictw a k u lturow ego, w y w ołanych budow ą sieci au to strad w Polsce, skłoniła w 1995 r. Polską G rupę N aro d o w ą T IC C IH d o przy gotow ania apelu w tej spraw ie. Apel skierow ano do Prezydenta RP, M arszałków Sejmu i Senatu, a także najwyższych w ładz państw ow ych, zwracając uw agę na kwestię niedostatecznego rozpoznania zasobów k u ltu row ych i w ynikających z tego stanu zagrożeń dla dzie dzictw a przem ysłow ego. W apelu p o dkreślono n ie d o stateczne ustaw ow e zagw arantow anie funduszy na fi nansow anie ratow niczych badań archeologicznych,
da-T repce, Annie Piaseckiej, Konradowi Jabłońskiem u, M arkow i K onopce, Januszowi N ekanda-T repce oraz Arrurowi Z biegieniem u. Serdeczne podziękow ania należą się również w ojew ódzkim konser watorom zabytków za wyczerpujące opracow anie ankiet, co p on ad to p ozw oliło w zbogacić tekst raportu licznymi konkretnym i przy kładami.
1. Stara K uźnica, gm . K ońskie, d u że ko ło w o d n e napędzające m ło t k u z ie n n y . W szystkie fo t. A. Z biegieni
1. Stara K uźnica, C o m m u n e o f K ońskie. Large w a ter w b e e l ru nning a s m ith y h a m m er. A li photos: A. Z biegieni
a także prac konserw atorskich. Z w ró co n o uw agę, że p roces p lanow ania tras autostradow ych stw arza zagro żenie szczególnie dla tych obiektów i zespołów zaby tk ow ych, k tó re dotychczas nie zostały objęte o chroną p raw n ą. Pospieszne przygotow yw anie inwestycji, bez należytego rozpoznania zasobów kulturow ych, m oże w efekcie prow adzić do niepow etow anych strat w krajobrazie kulturow ym naszego kraju. Z głoszone przez P G N postulaty zostały częściowo uw zględnione.
Liczbę zabytków techniki w Polsce szacować m ożna na ok. 18 tys. obiektów. O bok zakładów przem ysło w ych, kopalni, hut, fabryk, gazow ni, brow arów , g o rzelni, m łynów i innych rodzajów budow li, znaczną liczbę stanow ią zabytki ruchom e w postaci maszyn i urząd zeń , a nierzadko rów nież całych linii te c h n o lo gicznych.
Ochrona prawna zabytków techniki
U staw a z dnia 15 lutego 1962 r. o och ro n ie dóbr ku ltu ry i m uzeach reguluje pow inności państw a, a ta k że obyw ateli w obec dziedzictw a kulturow ego. Pomimo d o k o n a n ia szeregu nowelizacji tej ustawy, a także w o bec przem ian ustrojow ych w państw ie, zaistniała p o trzeb a system ow ego uporządkow ania organizacji o c h ro n y i podstaw praw nych jej działania. N o w a re gulacja p ra w n a jest niezbędna, gdyż zm ieniły się prze pisy w ielu ustaw, m .in. o gospodarce gruntam i, praw o b u d o w lan e , ustaw a o zagospodarow aniu przestrzen nym oraz ustaw a o sam orządzie terytorialnym itp.
W M inisterstw ie Kultury i Sztuki trw ają obecnie prace nad now ą ustaw ą o ochronie zabytków. W p r o jekcie ustaw y w prow adza się now oczesną, szeroką in terp retację pojęcia „dziedzictw o przem ysłow e”, w y m ieniając: „obiekty techniki i przem ysłu, budow le,
konstrukcje, warsztaty, urządzenia, środki transportu i narzędzia świadczące o rozw oju ku ltu ry materialnej,
charakterystyczne dla daw nych i now ych form g o sp o darki, dokum entujące postęp nauki i tech n iki” .
M ożna w yrażać nadzieję, że uchw alenie przez Sejm RP now ej ustaw y o ochronie zabytków stw orzy b a r dziej dogodne w arunki dla skutecznej o c hrony dzie dzictw a przem ysłow ego.
Prezydent RP we w rześniu 1984 r. w ydał zarząd ze nie w spraw ie uznania za pom nik historii 15 najcen niejszych dla kultury narodow ej zespołów zab y tk o wych. O bok zespołów urbanistycznych Torunia, K ra kow a i W arszawy nalazły się rów nież: k opalnia krze m ienia z epoki neolitu we wsi Sudół (woj. kieleckie) oraz kopalnia soli w W ieliczce. U znanie obu tych k o palni za pom niki historii wskazuje, że coraz szerzej dostrzegana jest znacząca rola obiektów zw iązanych ze sferą m aterialnej spuścizny techniczno-przem ysłow ej w krajobrazie kulturow ym naszego kraju.
Dla użytkow nika pozytyw nym efektem w pisania do rejestru zabytków obiektu jest m ożliw ość uzyskania finansowej pom ocy państw a w jego utrzym aniu. U ch wała Rady M inistrów nr 179 z 1978 r. pozw ala d o fi nansow ać z budżetu państw a w ydatki na konserw ację nieruchom ości do wysokości 23% nakładów „w ym u szonych” zabytkow ym charakterem obiektu. Niestety, znikom ość środków staw ianych do dyspozycji służbie konserw atorskiej pozw ala na w spieranie finansow e tylko w ograniczonym zakresie. M ożna generalnie stw ierdzić, że ak tu aln e p raw o p o d atk o w e nie sprzyja ochronie zabytków . Także obow iązujące obecnie p rze pisy praw ne nie zachęcają właścicieli budynków i m a szyn zabytkow ych do podejm ow ania starań o w pisanie ich do rejestru zabytków.
W o statnich latach uznano za zabytki niew iele obiektów techniki i przem ysłu. W ciągu trzech lat
wy-2. C hlew iska — paro w ó z w ą sko to ro w y
d an o blisko 130 decyzji o w pisie do rejestru zabyt ków. Najczęściej były to m osty — 14 obiektów (z tego aż 9 w woj. elbląskim ), dw orce i stacje kolejow e — 1 2 obiektów , oraz w 8 przypadkach wieże ciśnień.
W tym czasie w ydano blisko 10 decyzji dotyczących 2 0 zabytków ruchom ych. M iędzy innym i do rejestru w pisano 14 maszyn w zakładach lniarskich w Ż y ra r dow ie.
N ależy zw rócić uwagę, że w ram ach jednej decyzji adm inistracyjnej ujęto częstokroć kilka obiektów. Dla przykładu w pis do rejestru zespołu fabrycznego Ł ódz kich Z ak ład ó w Przem ysłu Spirytusow ego (jako jedna pozycja rejestrow a) odnosi się do następującej grupy obiektów : lab o rato riu m , budynek głów ny produkcji, budynek filtracji i zm iękczalni, m agazyn zbiorników i przep o m p o w n i spirytusu, kotłow nia, m agazyn spiry tusu i d e n atu ratu , biurow iec, m ur ogrodzenia — łącz nie 8 obiektów.
N ależy jednak pam iętać, że w pisam i do rejestru obejm ow ano przede wszystkim te obiekty i zespoły, któ re w ocenie in sp ek to ró w Państwowej Służby O ch ro n y Z ab y tk ó w narażone były na zniszczenie lub degradację, a poprzez nadanie im statusu zabytku i o b jęcie o ch ro n ą p raw ną — stw arzana jest szansa dla ich dalszego przetrw ania.
Zagrożenia
Z obserw acji i dośw iadczeń Państwowej Służby O ch ro n y Z abytków w ynika, że obecnie najbardziej zagrożone są ruchom e obiekty techniki. Z m iany tech nologii produkcji są najczęstszym pow odem elim ino w ania starych maszyn i urządzeń, k tó re nie znajdując now ej funkcji — podlegają złom ow aniu. N ieco lepiej przedstaw ia się sytuacja obiektów architektonicznych, gdyż now e procesy technologiczne najczęściej nie w y muszają zm iany brył budynków . Budynki o nietypow ej form ie i funkcji rzadko znajdują właściwych inw esto rów, zainteresow anych utrzym aniem lub o d tw o rze niem ich pierw otnego wyglądu. U trzym yw anie p ro dukcji i użytkow anie obiektów w zasadniczy sposób w pływ a na stan zachow ania zabytków. Z aprzestanie działalności produkcyjnej i nieużytkow nikow anie b u dynków jest bezpośrednią przyczyną ich przyspieszo nej degradacji, a pozostaw ienie obiektów przez dłuż szy czas bez użytkow nika — przekreśla szanse ich przetrw ania.
Podobna, choć m oże nieco bardziej skom plikow ana sytuacja w ystępuje na terenach wiejskich, gdzie zabu do w ania po byłych Państw ow ych G ospodarstw ach Rolnych (magazyny, młyny, spichlerze, gorzelnie, b ro w ary itp.) zostały przed kilku laty praw nie przejęte przez Agencję W łasności Rolnej Skarbu Państwa. O becnie w iele tego rodzaju gospodarstw na terenie całego kraju oczekuje na sprzedaż lub dzierżaw ę. Z n a lezienie now ego użytkow nika w obecnej trudnej sytu acji ekonom icznej rolnictw a nie jest jednak proste,
3. C hlew iska — huta 3. C hlew iska — fo u n d ry
a w obec długotrw ałego braku konserw acji tych b u d y n ków, w przyspieszonym tem pie postępuje proces ich niszczenia.
Pow ażnym zagrożeniem , sygnalizow anym przez służby konserw atorskie, jest dążenie niektórych w ła ścicieli do w ydzielania z zabytkow ych zespołów fa brycznych poszczególnych budynków w celu ich sprzedaży. Z darza się, że w sytuacji ogłoszenia u p a d łości przedsiębiorstw a, syndyk masy upadłościow ej dokonuje podziału i sprzedaży poszczególnych części składow ych m ajątku, by zaspokoić roszczenia fin an so we wierzycieli. W takich przypadkach w p ro w ad zen ie now ych podziałów geodezyjnych łamie integralność i przestrzenną jednorodność zespołów. Z espoły p rz e m ysłowe mają w artość przede wszystkim jako zam knięte całości kom pozycyjno-przestrzenne, k tó re były w przeszłości także spójne funkcjonalnie. C zęsto w o bec braku jednolitej, całościowej koncepcji działań restrukturyzacyjnych następuje niek o n tro lo w an y p r o ces parcelacji daw nych zespołów przem ysłow ych p o m iędzy w ielu właścicieli. Sprzyja to dezintegracji p rz e strzennej tych zespołów zabytkowych.
Sygnalizowane jest także zjawisko d ew astow ania o biektów poprzez m asow e kradzieże (np. to ró w k o le jowych bądź elem entów urządzeń) przez tzw. zb iera czy złom u, a także kradzież budulca w obiektach za chow yw anych jako trw ała ruina. P onadto zagrożenie stanow i potajem ne złom ow anie zbędnego w yposaże nia starych zakładów przem ysłow ych, bez p o w ia d o m ienia o tym służb konserw atorskich. W ynika to , jak się zdaje, z niedostatecznej surowości obow iązującego w tym zakresie praw a.
Konserwacja i rewaloryzacja zabytkowych obiektów techniki
W okresie ostatnich trzech lat ukończono adaptacje blisko 60 obiektów zabytkow ych o ch arakterze p rz e m ysłowym . Najczęściej adaptow anym i obiektam i by
ły stacje kolejow e i wieże ciśnień — po 5 obiektów . W dalszej kolejności ad ap to w an o młyny — 4 obiekty, w iatraki — 3 obiekty.
N ow ym przeznaczeniem tych obiektów będą: h a n del, h u rto w n ie, gastronom ia — 19 obiektów , sektor kultury (sale w ystaw ow e, m uzea, galerie sztuki, m aga zyny konserw atorskie, archiw a) — łącznie 1 2 o b iek tów, oraz biura — 9 obiektów.
Jako szczególnie interesujące adaptacje w skazać m ożna przeznaczenie hali huty szkła Czechy w woj. siedleckim na h ip o d ro m , przebudow a dawnej octow ni w Bydgoszczy na bank, przekształcenie dawnej fabryki turbin Z A M E C H w Elblągu na hale targow e i w id o wiskow e, a także przeznaczenie w nętrza W ielkiego M łyna w G dańsku na funkcje handlow e.
Wskazać m ożna także szereg innych udanych przy k ładów adaptacji, w tym interesujący przykład wieży w odociągow ej przy ul. Filareckiej 1 w Bydgoszczy, k tó ra po p rzeprow adzonym w 1994 r. rem oncie i a d aptacji stała się galerią Stow arzyszenia A rtystycznego ,Wieża C iśnień” i jedną z ważniejszych now ych a tra k cji turystycznych tego m iasta. W olno przypuszczać, że efektem oddziaływ anie tego pozytyw nego przykładu będą dalsze, rów nie udane, adaptacje innych w ież w o dociągow ych.
Praktyka wskazuje, że w najlepszym stanie u trzy m a ne są obiekty zabytkow e należące do dobrze p ro sp e rujących firm i zakładów przem ysłow ych. Za przykład może posłużyć cukrow nia w Lublinie, której stare za budow ania, po gruntow nym rem oncie, stały się wizy tów ką firm y i dow odem jej wieloletniej tradycji.
Interesującą inicjatywę podjęły przed kilku laty śro dow iska akadem ickie. W ram ach obozów w akacyj nych studenci z uczelni technicznych w ykonują prace rem o n to w o -k o n serw ato rsk ie w obiektach
zabytko-4. R yb in a — sta ry m o st zw o d z o n y z 1933 r. na W iśle K ró lew ieckiej 4. R ybina — o ld draw n bridge fro m 1933 on W isła K rólew icka
wych. Jest to traktow ane jako pew ien etap kształcenia akadem ickiego.
Przyczyną rzeczywistego zainteresow ania history ków kultury m aterialnej m uzealnictw em technicznym i o chroną zabytków in situ jest przekonanie, że p o przez form y prac m uzealno-konserw atorskich w ciela się i m anifestuje tw órczy pierw iastek, jaki po d p o sta cią funkcji został utrw alony w przedm iotach uży tecznych za pom ocą pracy. N ie m a bardziej godnego sposobu uczenia się ludzkiego tru d u , jak przez usil ne upow szechnianie poglądu H en ry k a Kam ieńskiego, że cała otaczająca nas rzeczywistość m aterialna skła da się z „czynów ”, poprzez k tó re p oprzednie p o k o le nia w spółdziałają z nam i w rozw iązyw aniu naszych za d ań 1.
Dla przykładu — studenci z W ydziału Inżynierii M ateriałow ej Politechniki Śląskiej corocznie odbyw ają praktyki w akacyjne, pracując na terenie daw nej w al cow ni w M aleńcu (woj. kieleckie) — unikatow ym na skałę europejską zabytku, posiadającym zachow any ciąg technologiczny i dawny park maszynowy. R estau row any obiekt stanow i lokalną atrakcję turystyczną.
O becnie prow adzone są prace zm ierzające do ad a ptacji blisko 70 różnych obiektów na terenie całego kraju. Najczęściej podejm ow ane są starania o ad ap tac ję daw nych hal fabrycznych — 14 obiektów , a w dal szej kolejności: m łynów — 9 obiektów , spichlerzy — 8 obiektów , wież w odociągow ych — 9 obiektów , w ia trak ó w — 4 obiekty.
Jako now e przeznaczenie adaptow anych obiektów najczęściej w ym ienia się: usługi i gastronom ię — 17 obiektów , m ieszkalnictw o — 1 1, handel — 1 0, funkcje hotelow e — 5 obiektów. W śród najbardziej interesujących projektów zamierzonych adaptacji w ska zać m ożna: salę koncertow ą Filharm onii Gdańskiej — w hali dawnej elektrow ni O łow ianka, protestancką kaplicę w spichrzu solnym w Lęborku (woj. słupskie) oraz kościół grekokatolicki w daw nej gazowni w Iła wie (woj. olsztyńskie).
G eneralnie m ożna stw ierdzić, że idea w ielorakiego w ykorzystania tego rodzaju obiektów nie jest w społe czeństwie jeszcze dostatecznie szeroko rozpow szech niona. W środow isku konserw atorskim w yrażany jest także pogląd, że ze względu na ograniczoną opłacal ność ekonom iczną drobnego przem ysłu związanego z obiektam i typu w iatrak, m łyn, kuźnia czy krochm al nia, należy liczyć się z sytuacją, że w przyszłości obiek ty te bez zm iany funkcji m ogą być skazane na zniszcze nie. P onadto na terenach rolniczych obserw uje się zanikanie tradycyjnych zaw odów oraz zam ieranie nie których dziedzin przem ysłu, co rów nież stanow i prze słankę do poszukiw ania now ych form użytkow ania o biektów zabytkow ych.
1. J. Pazdur, H isto ria k u ltu ry m aterialnej czy archeologia p r z e m y sło w a }, „Nauka Polska” 1 9 8 3 , nr 1 -2 , s. 50.
5. K anał E lbląski — sta te k w y c ie c zk o w y na n a jw y ższ y m p u n kcie p o c h y ln i „ C a łu n y ”
5. T h e E lbląg C anal — an excursion ship a t the highest level o f the “C a łu n y ” sh ip w a y
Nowe szanse dla zabytków przemysłu i techniki
N ależy podkreślić rosnącą aktyw ność osób p ry w at nych i lokalnych stow arzyszeń, które podejm ują coraz bardziej w idoczne i skuteczne działania zapobiegające dew astacji o biektów i urządzeń zabytkow ych.
W arta podkreślenia jest rów nież aktyw ność lokal nych tow arzystw m iłośników kolei w ąskotorow ych, podejm ujących ró żn o ro d n e działania mające na celu zachow anie linii, urządzeń i taboru kolejow ego oraz tra k to w an ia ich jako elem entu aktywizacji turystycznej o charakterze regionalnym . W tym kontekście m ożna wskazać m .in. na następujące przykłady:
— N ałęczow ska Kolej D ojazdow a w rejonie N ałęczo w a (woj. lubelskie),
— Śmigielska Kolej D ojazdow a (woj. leszczyńskie), — M ław ska Kolej D ojazdow a (woj. ciechanow skie), — kolejka w ąskotorow a z Czarnej Białostockiej do
Walił (woj. białostockie),
— kolejka w ąskotorow a Białośliw ie-Łobżenica (woj. pilskie), czy też
— linia kolejki P rzew orsk-D ynów , której trasa prze biega przez m alow nicze tereny Pogórza D ynowskie- go i tunel długości 600 m.
Aktyw nie działa Fundacja O chrony Z abytków D ro gow nictw a w Szczucinie (woj. tarnow skie), prow adzą ca m uzeum daw nych technologii i sprzętu zw iązanego z budow nictw em drogow ym .
Ważnym zadaniem , wym agającym szczególnej ak tyw ności środow iska konserw atorskiego, jest inspiro w anie do działania i w spieranie inicjatyw podejm ow a nych przez stow arzyszenia zajmujące się sferą m aterial nej spuścizny techniczno-przem ysłow ej, a także p o m oc sam orządom lokalnym . Szczególnie odczuw ana jest potrzeba szerokiego propagow ania udanych ad a ptacji obiektów zabytkow ych, gdyż upow szechnienie dobrych przykładów m oże stym ulow ać dalsze działa nia społeczne mające na celu ratow anie innych zagro żonych obiektów przem ysłow ych. Istotne znaczenie
m a w tym w zględzie propagow anie spraw dzonych form organizacyjnych (stowarzyszenia, fundacje, orga nizacje pozarządow e itp.) oraz pom oc w znalezieniu najlepszych sposobów pozyskiw ania z różnych źródeł środków finansow ych z przeznaczeniem ich na ada ptację i konserw ację zagrożonych obiektów.
O d trzech lat realizow any jest program resortow y M inisterstw a K ultury i Sztuki pt. Zabezpieczenie z a b y
tk ó w techniki znajdujących się w p ryw a tyzo w a n yc h zakładach państw ow ych. Łącznie objęto tym p ro g ra m em ok. 57 0 zakładów przem ysłow ych z te re n u całe go kraju. Przeprow adzana jest inspekcja w teren ie, m a jąca na celu wskazanie budow li, maszyn i urządzeń o w artości zabytkowej oraz sporządzenie zwięzłych kart inform acyjnych, zawierających p o dstaw ow e dane dotyczące poszczególnych obiektów. N a podstaw ie analizy zaw artości k art inform acyjnych, za rad ą eks p ertó w pow ołanych przez przew odniczącego p ro g ra m u, w ojew ódzcy konserw atorzy zabytków podejm ują decyzje o w pisaniu do rejestru zabytków w ybranych o biektów o w yróżniających się w alorach. N iek tó re obiekty przenoszone są do utw orzonych specjalnie w tym celu składnic konserw atorskich, ew entualnie bezpośrednio kierow ane do zbiorów w łaściw ych tem a tycznie muzeów. Dla obiektów, które nie m ogą być przeniesione ze swego pierw otnego środow iska (bu dow li, konstrukcji, złożonych urządzeń technologicz nych), niezależnie od zapew nienia ochrony fo rm a ln o praw nej w postaci wpisu do rejestru zabytków, podej m ow ane są starania o ustanow ienie dla nich o p iek u nów społecznych.
6. K anał E lbląski — p o ch yln ia „ B u c zyn iec”, g ó rn y fila r z k o ła m i lin o w y m i kieru ją cym i linę do m a szy n o w n i
6. T he E lbląg C anal — th e “B u czyn iec” shipw ay, m a in p illa r w ith rope p u lleys directing the rope to th e engine room
N a terenie całego kraju prow adzona jest szeroka akcja sporządzania kart ew idencyjnych zabytków tech niki. Dla przykładu — tylko w roku 1995 w ykonane zostały, we w spółpracy z Państw ow ą Służbą O chrony Zabytków , karty ew idencyjne dla około 1050 zabyt ków nieruchom ych oraz 300 k a rt ew idencyjnych za bytków ruchom ych. N atom iast w roku 1997 — o d p o
w ied n io 7 5 0 k a rt zabytków nieruchom ych i blisko 4 0 0 k a rt dotyczących zabytków ruchom ych.
W arto o d n o to w ać w ysoko oceniane przez specjali stó w prace w zakresie badań i ewidencji budow nictw a p rzem y slo w o -ro ln eg o prow adzone w M uzeum N a ro dow ym R olnictw a i Przemysłu R olno-Spożyw czego w Szreniaw ie.
W ażnym celem działania służb konserw atorskich pozostaje opracow anie pełnej ewidencji obiektów dziedzictw a przem ysłow ego, a następnie w ykorzysta nie zgrom adzonych danych w rap o rtach w ojew ódz kich i regionalnych. W tym sensie rozpoznanie zaso bów, ew idencja i dokum entacja stanow ią pierwszy etap na drodze ratow ania zagrożonych obiektów za bytkow ych. Sporządzenie dokum entacji ko n serw ato r skiej stanow i naszą w spólną pow inność zachow ania przekazu dla przyszłych pokoleń, co szczególnie o d nosi się do tych obiektów i zespołów, które z różnych w zględów m ają niew ielkie szanse przetrw ania.
W iele obiektów związanych z m aterialną spuścizną tech n iczn o -p rzem y sło w ą cieszy się zainteresow aniem zaró w n o krajow ych, jak i zagranicznych turystów. W arto w ym ienić m .in.:
— M uzeum Z up K rakow skich w W ieliczce, mieszczą ce się w średniow iecznej kopalni soli, która figuruje na Liście Św iatow ego D ziedzictwa UNESCO. Jest to u n ik at w skali europejskiej — jedyny czynny od XIII w. obiekt górniczy na świecie, którego w pełni au ten ty czn e urządzenia ilustrują etapy rozw oju techniki górniczej w poszczególnych epokach histo rycznych. Przypomnijmy, że kopalnia położona jest bezpośrednio p o d m iastem W ieliczka na dziewięciu różnych poziom ach od 57 m do 327 m. W yrobiska eksploatacyjne rozciągają się na długości ok. 5,5 km w zdłuż osi w sch ó d -zach ó d i na szerokości 1,5 km w zdłuż osi p ó łn o c -p o łu d n ie . Z achow ane w yrobi ska obejm ują 2 0 4 0 k om ór i ok. 300 km chodników o łącznej objętości pustek poeksploatacyjnych w y noszącej ok. 7,5 m in m 3.
— K opalnie krzem ienia z epoki neolitu „K rzem ionki O p ato w sk ie” — w yjątkow y w skali światowej ze spół w yrobisk związanych z górnictw em pradziejo w ym położony we wsi Sudół (woj. kieleckie). — N iezw ykle m alow niczy zespół kanału elbląskiego
o długości 52 km , w ybudow any w latach 1 8 6 0 - 1880, w skład którego w chodzą m .in. śluzy oraz 5 pochylni w raz z napędzanym i przez koła w odne urządzeniam i m echanicznym i, służącymi do prze w ożenia jednostek pływających po szynach dla p o k o n an ia znacznych różnic poziom u w ody na p o szczególnych odcinkach kanału.
— O biekty budow nictw a drew nianego, ginące w eu ropejskim krajobrazie kulturow ym , jak drew niane m łyny i w iatraki (w tym m .in. ponad 60 w iatraków w w oj. poznańskim , a także 17 drew nianych w ia trak ó w znajdujących się na terenie woj. chełmskiego).
O rganizacja m uzealnictw a w Polsce opiera się na w yodrębnionej g rupie m uzeów o szczególnym znacze niu dla kultury n arodow ej, k tó ry ch działalność, jako placów ek państw ow ych, finansow ana jest z budżetu państw a. O bok tego działają, przew ażające pod w zglę dem liczbow ym , m uzea niższej rangi, o węższym p ro filu, k tó re finansow ane są z b u d żetó w w ojew ódz kich, rzadziej — przez zakłady przem ysłow e lub sto warzyszenia.
C zołow ą jed n o stk ą m uzealną w sferze m aterialnej spuścizny techniczn o -p rzem y sło w ej jest M uzeum Techniki N O T w W arszawie, organizacyjnie związane z Federacją Stw oarzyszeń N aukow o-T echnicznych N aczelnej O rganizacji Technicznej. W arto podkreślić aktyw ną działalność w ystaw ienniczą tego m uzeum , adresow aną szczególnie do m łodzieży szkolnej, w śród której p ro pagow ane są idee o chrony dziedzictw a prze m ysłow ego. Filiam i terenow ym i M uzeum Techniki N O T są następujące jednostki: M uzeum Przemysłu w W arszawie, M uzeum S tarożytnego H u tnictw a Świę tokrzyskiego w N ow ej Słupi (woj. kieleckie), M uzeum Zagłębia S taropolskiego w Sielpi (woj. kieleckie), Z a bytkow a Kuźnia W odna w G d ań sk u -O liw ie, Z ab y tk o wa H u ta Żelaza w C hlew iskach, Z abytkow a Kuźnia W odna w Starej Kuźnicy (woj. kieleckie).
O bok tego działa w Polsce p o n a d 70 m uzeów zaj mujących się problem atyką zw iązaną z dziedzictw em przem ysłow ym , w śród których wskazać m ożna 2 2 m u zea daw nych technologii (m.in. hutnictw a, odlew nic tw a, ceram iki, w łókiennictw a, m łynarstw a, papiernic tw a, drogow nictw a), 7 m uzeów pożarnictw a, 5 m u zeów m orskich, 4 w yodrębnione m uzea kolejnictw a oraz pew ną liczbę m niejszych skansenów zabytkow ego tab o ru kolejow ego.
P onadto w ym ienić m ożna szereg m uzeów specjali stycznych o unikatow ym profilu, jak np. M uzeum Fi- lum enistyczne w Bystrzycy Kłodzkiej (woj. włabrzy- skie), M uzeum M łynarstw a Pow ietrznego w miejsco wości Bęsia (woj. olsztyńskie) czy M uzeum Latarnic- tw a na Rozewiu (woj. gdańskie).
W arto w spom nieć sukces służb konserw atorskich, jakim było uratow anie części likwidowanego parku ma szynowego z Z akładów Graficznych w Bydgoszczy. M a szyny drukarskie, w ytypow ane podczas ankietow ania w związku ze w spom nianym Program em Resortowym, trafiły do M uzeum Ziem i Pałuckiej, gdzie utw orzona będzie stała ekspozycja daw nych technik drukarskich.
Sukcesem zakończyły się starania o pow ołanie M u zeum W ielkiego Pieca w Starachow icach — głównym ośrodku przem ysłu m etalow ego w Z agłębiu S taropol skim. W roku 1817 Stanisław Staszic, zwany ojcem industrializacji w Polsce, zainicjow ał regulację rzeki Kam iennej i budow ę pow iązanego rzeką kom pleksu zakładów m etalurgicznych w kooperacji z przem y słem m aszynow ym . Pow ołane m uzeum w tym najstar szym obiekcie przem ysłow ym regionu stw arza nadzie
ję na u tw orzenie w niedalekiej przyszłości ekom uzeum doliny rzeki Kam iennej.
O biekty przem ysłow e zostały w pisane w krajobraz naszych m iast. Stanow ią trw ały elem ent ich zagospo d a ro w an ia i dlatego pow inny być uw zględnione w p lan ach zagospodarow ania przestrzen n eg o jako czynnik aktywizacji. Stanow ią dużą w artość z p u n ktu w idzenia m ożliwości ich w ykorzystania na cele w spółczesne przy uw zględnieniu ich ch arak te ru zaby tkow ego.
W ostatnim okresie odbyło się kilka w ażnych k o n ferencji pośw ięconych problem atyce o c hrony dzie dzictw a przem ysłow ego. W arto w ym ienić przynaj m niej najważniejsze p ośród nich:
— „R ew italizacja zabytków techniki — now e życie w starych zakładach przem ysłow ych” — W ło cła w ek 9 -1 0 czerw ca 1994. O rganizatorzy: O środek D okum entacji Z ab y tk ó w oraz U rząd M iasta W ło c ław ka i U rząd W ojew ódzki we W łocław ku.
— „H istoryczne okręgi przem ysłow e w okresie in d u strializacji” — W ałbrzych-K siąż 1 8 -2 0 w rześnia
1996 r. Organizatorzy: Politechnika W rocław ska oraz Urząd M iasta W ałbrzycha i Urząd W ojew ódzki w W ałbrzychu.
— „E uropean W orkshop — Preservation o f th e In d u strial H eritage — G dańsk O u tlo o k ” — G dańsk 1 1 -1 4 maja 1995 r. O rganizatorzy: P olitechnika G dańska, U rząd W ojewódzki w G dańsku, U rząd M iasta G dańska oraz Urząd M iasta G dyni.
— „D ziedzictw o przem ysłow e Śląska — W p o szu k i w aniu program ów ochrony — I. E nergetyka w o d n a” . — W ałbrzych-K rzyżow a-W rocław 2 6 - 3 0 sier pnia 1996 r. Organizatorzy: Fundacja O tw a rte g o M uzeum Techniki i M iędzynarodow y D om S p o t kań M łodzieży Krzyżowa.
— Dwie konferencje Polskiego Towarzystwa H isto rii Techniki zorganizow ane w Warszawie: „Penetracja niem ieckiego przem ysłu w ojennego przez W ydział Przemysłowy Armii K rajowej” oraz „Postęp czy u p a dek?” pośw ięcona próbie oceny stanu, rozw oju i d o robku techniki w okresie PRL.
The Protection of Industrial Legacy in Poland
Poland is the site o f numerous extant and unique indu strial facilities which, deprived o f conservation protection, will be turned into scrap metal or pulled dow n, although they could serve social education by stirring an awareness o f participation in a constant process o f the developm ent o f technical civilization.
At present, the privatisation o f the econom y and the im plem entation o f market principles has produced a serious
threat to historical objects and com plexes, connected w ith technical industrial legacy, in a situation w hen binding legal regulations are not conducive for an effective protection o f industrial heritage.
The article discusses prime trends o f the activity pursued by conservation services, local initiatives and the efforts o f associations intent on the docum entation and protection o f the monum ents o f technology.
