Zenon Guldon
"Archiwum Państwowe w Kielcach i
jego oddziały w Jędrzejowie,
Pińczowie i Starachowicach.
Przewodnik po zasobie
archiwalnym", pod red. Stanisława
Marcinkowskiego, Warszawa-Łódź
1993 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 18, 434-436
4 3 4 Recenzje i omówienia
A R C H IW U M PA Ń ST W O W E W K IE L CACH I JEGO O D D Z IA Ł Y W JĘDRZEJO W IE, PIŃ C Z O W IE I STA R A C H O W I CACH. P R Z E W O D N IK PO ZASO BIE AR C H IW A L N Y M . Opracowanie zbiorowe pod kierunkiem Stanisława Marcinkowskiego, Wa rszawa— Łódź 1993, Naczelna Dyrekcja Ar chiwów Państwowych, Wydawnictwo Nauko
we P W N , ss. 465, ilustr. 22
Jedyną dostępną i w miarę aktualną pomocą archiwalną po zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach był do niedawna opublikowany w 1980 r. „Informator o zasobie archiwalnym” . Stąd też z zadowoleniem przyjąć należy ukaza nie się obszernego przewodnika po zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach, przygo towanego pod kierunkiem zmarłego w 1989 r. dra Stanisława Marcinkowskiego, wieloletnie go dyrektora archiwum kieleckiego.
Opublikowany przewodnik nie obejmuje całości zasobu Archiwum Państwowego w Kielcach i jego oddziałów. N ie uwzględniono w nim zasobu archiwum sandomierskiego, któ re dopiero z dniem 1 kwietnia 1985 r. stało się oddziałem Archiwum Państwowego w K iel cach. Stąd też nadal dysponujemy jedynie spi sem zespołów oraz informacjami o źródłach do dziejów Opatowa i Sandomierza, przechowy wanych w oddziale sandomierskim1.
W 1990 r. kieleckie Archiwum Państwowe powiększyło się o zasób zlikwidowanego Ar chiwum Kom itetu Wojewódzkiego PZPR w Kielcach. W archiwum tym gromadzono nie tylko akta wytworzone przez organizacje i in stancje PZPR, leczą także akta KW PPR (6,75 metrów bieżących — 361 jednostek archiwal nych), komitetów powiatowych i miejskich PPR (19,70 mb. — 1003 j.a.), W K PPS (3,70 mb. — 149 j.a.), komitetów miejskich i powiatowych PPS (4,49 mb. — 154 j.a.) czy
1 Z. Świder I n f o r m a t o r o z a s o b ie a r c h i w a l n y m W o je w ó d z k ie g o A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w T a r n o b r z e g u z s ie d z ib ą w S a n d o m ie r z u . Sandomierz 1980; tejże D z i e j e k s ią g r a d z ie c k ic h i ł a w n i c z y c h m ia s t a S a n d o m i e r z a . W: N o t a t n i k S a n d o m ie r s k i.
Sandomierz 1980, s. 22—28; tejże Ź r ó d ł a d o d z i e jó w O p a t o w a p r z e c h o w y w a n e w W o j e w ó d z k i m A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w T a r n o b r z e g u z s ie d z ib ą w S a n d o m i e r z u . W: O p a t ó w . M a t e r i a ł y z se s j i 7 0 0 - le c ia m ia s t a . Red. F. Kiryk. Sandomierz 1985, s. 233— —244
Zarządu Wojewódzkiego ZM P (18,30 mb. — 3530 j.a.). Ponadto Archiwum KW PPR przejęło z archiwów państwowych akta doty czące ruchu robotniczego sądów okręgowych w Radomiu (2,50 mb. — 172 j.a.) i Kielcach (1,50 mb. — 100 j.a.) i Prokuratora przy Sądzie Okręgowym w Kielcach (108 j.a.) z okresu międzywojennego oraz akta więźniów politycz nych z zakładów karnych w Kielcach, Busku, Chęcinach, M iechowie, Olkuszu, Pińczowie, Radomiu i na Świętym Krzyżu z okresu mię dzywojennego i lat okupacji hitlerowskiej. Opublikowane pomoce obejmują jedynie część zasobu tego archiwum2.
W Przewodniku uwzględniono 1578 zespo łów i zbiorów szczątków zespołów. Pod pozycją 597 wymieniono 19 zespołów nie wykazanych w przeglądzie szczegółowym, m iędzy innymi zespół Wojskowego Sądu Rejonowego w K iel cach z lat 1946— 1955. Akta tego zespołu budzą ostatnio duże zainteresowanie, głównie w zwią zku z badaniami nad pogromem kieleckim z 1946 r.3 Niektóre materiały z tego zespołu opublikowali S. Meducki i Z. Wrona4. Wydaw nictwo to stanowi jedynie wybór źródeł i stąd też wydawcy pominęli całkowicie akta niektó rych spraw. Można wymienić tu przykładowo akta funkcjonariuszy MO: Mariana Antonkie- wicza, Władysława Krześniaka, Mariana Stals- kiego czy Władysława Toborka5. Interesujące są zeznania milicjanta Ryszarda Sałapy z 24 lipca 1946 r., których przynajmniej fragment warto zacytować:
2 I n f o r m a t o r o z a s o b ie A r c h i w u m K o m i t e t u W o je w ó d z k ie g o P Z P R w K i e l c a c h 1 9 4 4—1 9 4 8 . Oprać. J. Kilian. Warszawa 1971; S. Iwaniak A r c h i w u m K o m i t e t u W o je w ó d z k ie g o P Z P R w K i e l c a c h . „Z pola walki” 1962 nr 2, s. 230—233; tenże
I n f o r m a c j a o z a s o b ie a k t z n a j d u ją c y c h s ię w A r c h i w u m K W P Z P R w K i e l c a c h . W: J. Hatys, Z. Szabat N i e k t ó r e z a g a d n i e n i a z w i ą z a n e z u t r w a l a n i e m s ię w ł a d z y l u d o w e j w P o ls c e w l a t a c h 1 9 4 4 — 1 9 4 7 z e s z c z e g ó ln y m u w z g l ę d n ie n ie m K i e l e c c z y z n y . Kiel ce 1962, s. 43—66; J. Jarosiński, M. Rytel K o l e k c j e p r o w e n i e n c ji p o z a p a r t y j n e j w A r c h i w u m K W P Z P R w K i e l c a c h . W: S t a n ź r ó d e ł d o d z i e jó w p o ls k ie g o r u c h u r o b o tn ic z e g o . Red. F. Tych. Warszawa 1985, s. 213—216; J. Kilian Ź r ó d ł a d o d z i e jó w K P P . „Rocznik Świętokrzyski” t. 4: 1975, s. 137— 144
3 Zob. ostatnio K. Urbański K ie l e c c y Ż y d z i . Kraków 1993, s. 195—228.
4 A n t y ż y d o w s k i e w y d a r z e n i a k ie le c k i e 4 l ip c a 1 9 4 6 r o k u . D o k u m e n t y i m a t e r i a ł y , t. 1, wyd. S. Meducki i Z. Wrona. Kielce 1992; t. 2, wyd. S. Meducki. Kielce 1994
5 AP Kielce, Wojskowy Sąd Rejonowy, sygn. 1642,1644, 1731, 1981
Recenzje i omówienia 4 3 5
„W dniu 4 lipca 1946 r. około godziny 10 zostałem wysłany przez wykładowcę naszego kursu M O Metelskiego po bilety do kina Bał tyk. Idąc z powrotem w stronę ul. Sienkiewicza, posłyszałem krzyki, a nawet i strzały gdzieś w kierunku Plant. Zainteresowany tern udałem się w tym kierunku. Dochodząc do ulicy Planty, zauważyłem masy zgromadzonej ludności cy wilnej i wojska oraz milicji przed budynkiem zamieszkałym przez Żydów. Zaczepiłem pewną grupkę ludzi, którzy stali z boku, pytając się, co się tam wyprawia. Oni odpowiedzieli, że Żydzi wymordowali polskie dzieci i wczoraj jeden chłopczyk uciekł i ocalał. W tym to czasie z mieszkania wojsko wyprowadzało Żydów, których ludzie bili, czem kto mógł: kijami, żelazami, kamieniami, dotąd dokąd ofiara ob lana krwią upadła na ziemię, gdzie została później rozdeptana przez oszalały tłum. L ud ność krzyczała: »Precz z Żydami«, »bić ich za nasze dzieci«, »niech żyje Wojsko Polskie«. Żołnierze wyprowadzali Żydów z budynku na plac, gdzie ludność cywilna w okrutny sposób ich mordowała, a sami żołnierze, mając broń, nie reagowali, tylko zatykając sobie uszy ucie kali gdzieś na bok, a niektórzy z powrotem wchodzili do budynku i wyprowadzali innych Żydów ”6.
Pod pozycją 689 uwzględniono zbiór mik rofilmów, w którym znalazły się mikrofilmy ksiąg urodzeń, małżeństw i zgonów poszczegól nych parafii z lat 1576— 1870. Najstarsza księga małżeństw parafii kieleckiej zawiera wpisy od 1565 r.7 M ożna dodać, że opublikowany został spis mikrofilmów ksiąg metrykalnych z okresu przedrozbiorowego8. Warto dodać, że księgi metrykalne zostały ostatnio wykorzystane do badań nad nazwami osobowymi w Kielcach9 i pobliskich wsiach w X V I— X V II w .10 N ie bez
6 Tamże, sygn. 1639 7 D. Kopertowska K i e l e c k i e n a z w y o s o b o w e i m ie js c o w e w s z e s n a s to - i s ie d e m n a s t o w ie c z n y c h z a p i s a c h m e t r y k a l n y c h . „Studia Kieleckie” 1979 nr 3— 4, s. 98—99 8 Z. Guldon K s i ę g i m e t r y k a l n e z X V I — X V I I I w ie k u w a r c h iw a c h d i e c e z j a ln y c h w K i e l c a c h i S a n d o m ie r z u . W: D z i e j e K i e l e c c z y z n y w h i s t o r i o g r a f i i P o l s k i L u d o w e j . B a z a ź r ó d ł o w a , c l. 1, Kielce 1987, s. 76—94 9 D. Kopertowska K i e l e c k i e a n t r o p o n im y X V I i X V I I w ie k u . Kielce 1980. Zob. recenzje: J. Bubak, „Onomástica” t. 28: 1983, s. 263—270 i B. Mikołaj czako wa, „Slavia Occiden- talis” t. 40: 1983, s. 136— 140.
10 D. Kopertowska N a z w y o s o b o w e m ie s z k a ń c ó w p o d k ie
-znaczenia jest fakt, że w zasobie AP zachowały się nie tylko akta Urzędu Stanu Cywilnego parafii Koniecpol z lat 1856— 1873 (poz. 840), lecz także starsze księgi chrztów (1599— 1700), małżeństw (1604— 1745) i zgonów (1623— — 1699) parafii koniecpolskiej11.
Informacje o poszczególnych zespołach za wierają dane o twórcy zespołu (nazwa, kom petencje, zakres działania, organizacja), samych aktach (granice chronologiczne, rozmiary okre ślane w metrach bieżących i liczbą jednostek archiwalnych, układ akt, zawartość treściowa) oraz o pomocach archiwalnych. W wielu przy padkach podawano także wydawnictwa źródło we, oparte na aktach poszczególnych zespołów. Można tu dodać materiały dotyczące reform włościańskich Stanisława Małachowskiegto12. Przy omawianiu Archiwum Ordynacji M ysz kowskiej (poz. 659) warto dodać, że część akt tego zespołu znajduje się w M uzeum N arodo wym w Kielcach13, natomiast przywileje przy gotował do wydania G. Labuda14.
Załączona bibliografia obejmuje 133 pozy cje. W latach 1992— 1993 ukazały się artykuły o źródłach do dziejów szkół rzemieślniczo-nie- dzielnych15 i miasta Skarżyska-Kamiennej16. Całość uzupełnia obszerny indeks osobowy, geograficzny oraz instytucji i zespołów archi walnych (s. 415— 465).
Dodać można, że omawiany Przewodnik ukazał się w 70. rocznicę powstania archiwum państwowego w Kielcach. Przewodnik będzie
l e c k ic h w s i ( 1 5 6 5—1 6 9 4 ) . Zob. artykuł polemiczny M. G ór nego W s p r a w ie a n a l i z y n a z w m ie s z k a ń c ó w w s i p o d k i e l e c k ic h z l a t 1 5 9 3—1 6 9 8 . „Przegląd Historyczny” t. 81: 1990 z. 1—2, s. 221—239.
11 Z. Guldon K s i ę g i m e t r y k a l n e . . . , s. 78
12 R e f o r m y w ło ś c ia ń s k ie S t a n i s ł a w a M a ł a c h o w s k ie g o w d o b r a c h b i a ł a c z o w s k ic h z 1 7 9 1 r o k u . Wyd. Z. Guldon i J. Piwek. „Studia Kieleckie” 1979 nr 3— 4, s. 117— 125
13 A. Herc D o k u m e n t y p r z e d r o z b i o r o w e z A r c h i w u m O r d y n a c j i M y s z k o w s k i c h . „Studia Kieleckie” 1983 nr 3, s. 79—85 14 C o d e x M y s z k o v i a n a e o r d i n a t i o n i s d i p l o m a t ic u s . Wyd. G. Labuda. Chroberz 1940; Biblioteka PAN w Krakowie, rkps 5637 15 T. Kręgiel Ź r ó d ł a d o d z i e jó w s z k ó l r z e m ie ś ln ic z o - n ie - d z i e l n y c h w g u b e r n i k ie le c k i e j p r z e c h o w y w a n e w A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w K i e l c a c h ( 1 8 6 7—1 8 8 5 ) . „Studia Kieleckie” 1992 nr 2, s. 133— 140 16 T. Kręgiel S t a n m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h d o t y c z ą c y c h m ia s t a S k a r ż y s k o - K a m i e n n a p r z e c h o w y w a n y c h w A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w S t a r a c h o w i c a c h . W: S z k i c e d o h i s t o r i i . Skarżys ko-Kamienna 1993, s. 145— 150
4 3 6 Recenzje i omówienia
stanowił cenną pomoc nie tylko dla pracow ników nauki, lecz także licznej rzeszy studen tów historii, bibliotekoznawstwa i pedagogiki, przygotowujących prace magisterskie z prze szłości regionu świętokrzyskiego. W najbliższej przyszłości pożądane byłoby przygotowanie aneksu do Przewodnika, obejmującego zasób oddziału sandomierskiego, byłego Archiwum KW PZPR oraz licznych nabytków z ostatnich lat.
Zenon Guldon
A T L A S H IST O R Y C Z N Y PO L SK I. W OJEW Ó DZTW O SA N D O M IE R SK IE W D R U G IE J POŁO W IE X V I W IE K U , cz. 1: Mapy, plany, cz. 2: Komentarz, indeksy, oprać. Krzysztof Chłapowski, Anna D unin- -W ąsowiczowa, Wanda Lewandowska, Kazi mierz Pacuski, Władysław Pałucki, Henryk Rutkowski. Red. W. Pałucki. Warszawa 1993, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, W y dawnictwo Naukowe PW N, ss. 173, nlb. 3,
mapy
W ramach powojennych prac nad atlasem historycznym Polski ukazały się dotychczas szczegółowe lub przeglądowe mapy M azow sza1, województwa lubelskiego2, Prus Królews kich3 i omawiane przez nas mapy szczegółowe województwa sandomierskiego w drugiej poło wie X V I w.
Zasadniczą podstawę źródłową wydawnict wa stanowią szesnastowieczne rejestry poboro we. Wykorzystano także wiele innych źródeł pisanych i kartograficznych. Ze względu na długi cykl wydawniczy autorzy nie byli w stanie wykorzystać publikacji, które ukazały się po 1984 r. Stąd też brak poświęconej procesom
1 W o je w ó d z t w o p ł o c k ie o k o ło 1 5 7 8 r . Oprać. I. Gieysz- torowa, J. Humnicki, J. Lemene i A. Żaboklicka. Red. S. Herbst. Warszawa 1958; M a z o w s z e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u . Oprać. A. Dunin-Wąsowiczowa, I. Gieysztorowa, J. Humnicki, W. Kalinowski, W. Lewandowska, K. Pacuski, W. Pałucki, H. Rutkowski i W. Szaniawska. Red. W. Pałucki. Warszawa 1973
2 W o je w ó d z t w o l u b e ls k ie w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u .
Oprać. S. Wojciechowski. Warszawa 1966
3 P r u s y K r ó l e w s k i e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u . Oprać. M. Biskup przy współudziale L. Koca. Warszawa 1961
osadniczym cennej pracy M. Dobrowolskiej4. Wydawnictwo zawiera syntetyczną charaktery stykę środowiska geograficznego (s. 21— 30) oraz szczegółowe omówienie podziałów poli tyczno-administracyjnych (s. 31— 49) i admini stracji kościelnej (s. 50— 66). N ovum stanowi uwzględnienie nie tylko parafii katolickich, lecz także gmin wyznań reformowanych i cerkwi prawosławnych. D la dalszych badań nad histo rią społeczno-religijną regionu istotne znacze nie miałoby uwzględnienie także gmin żydows kich, znacznie przecież liczniejszych niż prawo sławnych cerkwi5.
W komentarzu najwięcej miejsca poświęco no osadnictwu, omawiając kolejno lokalizację miejscowości (s. 67— 76), charakter i wielkość osiedli (s. 77— 86) i przynależność własnoś ciową osad (s. 87— 113). U względniono nie tylko miasta i wsie, ale i inne samodzielne osady 0 własnej nazwie: młyny, klasztory, zamki, kuźnice, huty szkła, folwarki i kopalnie. Spo śród tych ostatnich zlokalizowano jedynie czte ry: Miedziane Góry, Miedziankę, Szczukows- kie Góry i Zelejową (s. 77). N ie zlokalizowano innych chęcińskich gór kruszcowych, w któ rych prace wydobywcze prowadzono w latach 1564— 1569 (Rzepka, Sosnówka, Żakowa, Jerz- maniec, Gałęska)6. Nazwy kopalni (dukli), a nie tylko wzgórz chęcińskich zawierają rachunki z lat 1610— 16147. W 1537 r. Jan Skibski, właściciel wsi Skiby, wyraził zgodę na prowa dzenie prac górniczych na terenie tej wsi przez upoważnionych przez króla górników. Chodzi tu o Skibskie Góry (góry Wsiowa i Żakowa)8.
4 M. Dobrowolska P r o c e s y o s a d n ic z e w d o r z e c z u W i s ł o k i 1 B i a ł e j D u n a jc o w e j w t y s ią c le c iu . Kraków 1985. Dla badań osadniczych istotne znaczenie mają także prace J. Muszyńskiej
G o s p o d a r s t w o f o l w a r c z n e w s t a r o s t w i e s a n d o m i e r s k im 1 5 1 0—1 6 6 3 . Kielce 1984; Tejże G o s p o d a r s t w o c h ło p s k ie w s t a r o s t w ie s a n d o m i e r s k im 1 5 1 0—1 6 6 3 . Kielce 1991. 5 Z. Guldon, K. Krzystanek L u d n o ś ć ż y d o w s k a w m ia s t a c h le w o b r z e ż n e j c z ę ś c i w o j e w ó d z t w a s a n d o m ie r s k ie g o w X V I— — X V I I I w ie k u . S t u d i u m o s a d n ic z o - d e m o g r a f ic z n e . Kielce 1990, s. 170, 176 6 M. Paulewicz C h ę c iń s k ie g ó r n i c t w o k r u s z c o w e o d X I V d o p o ł o w y X V I I w ie k u . Kielce 1992, s. 99— 101 7 S. Kosowicz W y d o b y c ie r u d y o ł o w iu w s t a r o s t w i e c hę c iń s - k i m w l a t a c h 1 6 1 0—1 6 1 4 . „InformatorTowarzystwa Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego” , czerwiec 1978, tab. 1—6
8 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 1461; J. K u czyński G ó r n i c z y k a g a n e k g l i n i a n y z k o p a l n i w S k ib a c h p o w i a t K ie l c e . „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1961 nr 1
