Widok Specyfika okoliczności granic edukacyjnych i religijnych w Polsce od XVI do XVIII wieku

Pełen tekst

(1)Wit P. b. Akd nn !. Ăci. Spfi i

(2) . 11 1 . eu a h i. bre. igia h. o. e e . bKrako!. gr i. s. iu. $T%&$Z'Z&()&. Tematyka *+,-./ 0234,/56-5/7 .breli*.6-5/7 82*+59, :;/;0*ó<-È =>?Ú wbdobie @?>lB?CDBEFCG @HIĝ zbjednej strony próbuje siÚ zamazywaÊ wsze?BJCK granice, zmierzajÈc wbJCK=LnJL ?ClK=B?CDML ibpermisywizmu, z NOPQRUV VUNWXY [\O]W^ _]`zP`RU \]ĝsamoĂci, suwerennoĂci ibniepowtacjmqtvĂci zmierza wb wxyc{tw{ |m}ty~v vwcy Ăqmtxm ~cmtx }jyqmwx L>= traktuje obokolicznoĂciach granic wbs K=DK religii, kultury ibeduJBEFC wbPo?EK oH H> >>I XVIII wieJL Tamte czasy cB=BJK=I zowaïy dwa istotne BJ>=I najpierw mamy upadek idei Ăredniowie EDB ibm>EK J=BEDBCK LMBCDML ibuJCK=LJ>Bia na czoCKJB To natura?CK wyraěnie mia> I na cB=BJK= re?C@CFoĂci. Drugi BJ>= dotyczy wojen, zarówno na zachodzie, jak na wschodzie Polski. ¡¢£¤¥¢ È sta¦ ĂÊ, a ziemie wsc§¨©ª«¬ ®Ústo ¯°±° ª²³¬ĝ©áne zbo¯µ ¶·¸¨ª¹ º° »°¼²®²Ê speEI CJ Ú granic edukacyjno-religijnych wbówczesnej Polsce, autor rozpoEDÈ >H =DKHBCKCB C>=CC ibwpI½w re?C@CFIE DB IM CH¾cyc ¿½ěniej przeHBC ILBEFÚ szJ>?CEB ibeHLJBEFC wbPo?EK, HDCK?¾ c F¾ na JB>?CEJ¾, protestancJ¾ ibuniacJ¾ /ortoH>JIFÈ. Rezu?BKM lIïB ana?CDB wpy½ eHLJBEIFIE B ?LH>ĂÊ na poHBCK CE =DIB ?KĝnoĂci re?C@CFKF WbJ>J?LDFC autor zauwaĝyG C ĝ istotÈ rozwaĝañ H> IEDÈcyc KHLJBEFCG JL?L=I, re?C@CC sÈ oH>ieHCK za>ĝenia antropo ÀÁÂÃÄÅÆÇÈ Éb ÊÁÆÊËÇÌÆÃÇ ÍÎÉĂciwe rozumienie czÎÁÍÃÇÊÉÈ ÂÏÐĝ wbtym autor upatruje wsze?BJCK =½ĝnice ibgranice wbĂwiecie b– ÙÚÛÜÝÞß EDUKAÞàáÜß, ÙÚÛÜÝÞß RELIÙÝáÜß, JEZUIÞÝ, âãäåæÛ XVI-XVIIIç KATãäÝÞàç PRãèßåèÛÜÞÝç UNIÞÝ. Ñ $ÒÓÔÕ Ö×Ø'ZÓÔ&. $ØééÕ%ê. The Specificitë ìí îïð ñðîðòôõö÷öîø ìí ùúûü÷îõìö÷ý ÷öú Boundaries in Poland from the 16th to the 18th Centurë. þðýõÿõìûø. T

(3)

(4) g

(5)

(6) i bspecc c ! are made to blur all the boundaries heading towards liberalism and. "#".

(7) pCMG on the other hand though the sense of identity, sover and uniqueness head towards abclear definition of all bound. K=MCC KC@I. a"#es$ %&e a'(&o" r#s)'sses (&e )#")'*s(a+)es of ,o'+ra"#es #+ (&e. of reli@C>G culture and education in Poland from the 16th to the second half of the 18th century. -/013 45631 7383 9/:8:94385;3< =y two si@C CEB factors: first we observe the decline of the idea of the Middle A>?@ ABC DEFABG@F ?BH?IGB> AJIEKHLMN OIG?BH?C HOPAIC@ FABQ This obviously affected the nature of reli@C>Less. The second factor refers to wars, both in the West and in the East of Poland. Althou@ the western lands slowly achieved certain stability, the eastern lands K=K often bein@ CpBHKH =>M l> CHK >=HK= > HKM>=BK the specificity of educational and reli@C>L boundaries in contempo K=K. RSRU VWXSYZ[ \]^ S_\]WR `^bSY dh\] jR^k^Y\hYb \]^ ]hk\WRU SYZ R^XhbhW_k. C ?LKEK KHLEBC>. that followed. Then, the author =KKted the situation of in Poland, dividin@ C C> K lB>?CEG ¿=>KB BH mC. ntquvtwxzx{| }w~ n ~~t n n nn x ~zntxn ~~ . > K>?K > K lBC > KC= =K?C@C>L B C?CBC> K E>E?LC>G. the author observed that the essence of the discussions on education, religion is appropriate anthropological assumptions, specifiEB??I the right understanding of abhuman being, since this is where thK BL>= CH B?? K HC K=KEK BH l>LHB=CK C thK >=?H EL?L=KG. B – bJE , 1. Ñ Ö&êÔÓ%. $. ß è. ÞÛèÝãÜÛä. ß. å. 2. Ü. ÛÚÝßåç. Ýèå. âÚãèßåèÛÜèåç. "#. ã. RELIÙÝã. . ÞßÜè. Úà. . å. . Bã. PãäÛÜ. Ü. ç ÞÛè. ÛÚÝßåç ãäÝÞå. ,. UNIATEå. niniejszego artykuïu jest analiza sytuacji edukacyjno-religijnej wbPolsce wbokresie od XVI do XVIII wieku. WbzwiÈzku zbt ¡¢ £¤ £ bokres poprze¥¦§¨Èc© ª«¦¬¨ ®¥¯® °±²§³®´µ©¶¦³©¶°· ¸© ¬bten sposób naĂwiet¹ º»Ê pewne ewoluc¼½¾¿ ÀÁ»Â¾¼Ã ÄÅÆÇ¿ ÀÂÈÉÊËÀ»ï¼ Ìbówczesnej mentalnoĂci spoïecznejÍ Î¤ ÏÐÑ Ò ĝna bÓo zauwaĝÔ powoln ÕÖ ×ØÙ ÚÛØÚ Ăredniowiecznych, wbktórych przewaĝaïa eÜÝÞßàÞáâÞ ãä co religijne åÕ¢Ăcijañskieæä £bwbto miejsce zbpoÖ £ĝn ¡ Õ¤ï ¤ ÕÒ£e umieszczajÈce wbcentrum zamiast Boga, jak to byïo dotychczas, czïowieka. Wbcentrum uwaã £ïa juĝ zatem teoloã£ ibBóãä £ ïo bwi £¢ £i çèéêëèéÍ ì¤£ siÚ normalne, iĝ Ăwiat raczej £ £ÈÓ ¢£ã £Ê przeciw nie¢Ö £ dominacji KoĂcioïa, wbten sposób zasiewajÈc now Ăci ibinne metod ¤ÒkacÍ í î¤ ÕÒ£ ¤£nie zostaï przejÚt ¡¢ ï ðñ¢£ò ó£¢£ ôÒ¢£ä õ¡£ ó£Õ£.

(8) ö÷øùúûüýê þýþÿüùfëoĂci grêëüù edukacújëúùç ibreligüjëúùç c þÿùø. bJana Kalwina, doprowadzajÈc do wyzwalania czïowieka spod do

(9)

(10) o oĂcioïa ibwbkonsekwencji rozïamu KoĂciele zachodnim wb1521 rokuÍ !" obprz£Õ rozïamu wbKoĂciele zachodnim, jednakĝe trzeba #$%&'(&a)(&*$ +,-*$.%(*Ê, iĝ wraz zbideami humanistycznymi ibReformacjÈ zmieniï siÚ punkt widzenia ibodniesienia wbnamÖ Ăle /01245ek67 82 096/0: 6k/e98 ;<0e=>461 =5Ú powol5 0bistnienia ibdoniosïoĂci Boã£ breliã (na temat istnienia Boã£ä Ö no byïo podwaĝane wbXIX wieku, gïos zabraï Sobór WatykañÖ bIb1869/1870æ £ ïowieka ibjego godnoĂÊ. Wbten sposób Ămy ewolucyjnie wbtak zwany çþéþùøëtryzé – wszystko £ÚÓ Ú ¢ÚciÊ woïÓ Ó £ä ã î Ăci, przyszÓÖ ?ci itd. Dlatego aby mówiÊ obgranicach budowanych na falach Reformacji, humanistycznych prÈdów filozoficznych tamtego okresu, naleĝy mieÊ jasny opis antropolo@iABCD EFGDĝszych prÈdów ibm?li. Trzeba jednakĝe dopowiedzieÊ, ĝe nauka, cz wszysHIJK LysMypNJOy POJQKRsyHKMIJKt Qbpewnym sKOsJK STNKĝaïy od teologii ibreligii, bo na niej budowaïy swoje podwaliny, ale powolne ruch Ò ia siÚ juĝ siÚ rozpoczÚïÍ. UnVWXYXZX[\] protestancka (luterañska^ _`h qhuvwxh z{|uh }~|hÈ antropolowvxÈ dotyczÈcÈ natur ïowieka bÓa teza, ĝe czïowiek jest simul iustus et ÷øù ùê þr (jednoczeĂnie sprawiedliwy ibã¢y). Na tej podstawie twierdziï, ĝe czïowiek staje siÚ sprawiedliwy przed Bogiem, poĝ On wbJezusie Chr bkrza przebacza mu wsz bpoprzez wiarÚ przyjmuje go takim, jakim jest. Czïowie przî¢£ zatem sprawiedliwoĂÊ od ChrÒ£Í ¤£ĝe dziÚki prawu, któremu staje siÚ czÚsto posïuszny, pozostaje ã¢sznikiem ibgrzech wbnim mieszka. Dlatego caïa edukacja protestancka opieraïa siÚ na wierze. DziÚki wierze bowiem czïowiek jest stanie czyniÊ dobrze ibwykonywaÊ dobre uczynki. Marcin Luter oparï caïÈ swojÈ doktrÚ Reformacji na czterech filarach: sola fide, sola Scriptura, sola grê ia, solus Christusä ¢¤ ten sposób, ĝe trzeba powróciÊ do ěródeï chrzeĂci£ñstwaÍ. 173.

(11) UnVWXYXZX[\] katolick] ¡¢£¤£ £¥¢¦§¨©ªª «£¢¨ª¬«ª® ¯£°¤£ïa na prawdzie, ĝe czïowiek poprzez dobre uczynki ibwiarÚ staje siÚ sprawiedliwy prze¤ ±ãÍ Úcej, ¤Ú ¤î¢ uczyn ¢Ò od Boã£ ¡¢î ¤ î£ £ ïaski. Takie rozumienie czïo £ wbopt chrzeĂcijañskiej rodziïo wbtamt £ naduĝyÊ ze strony KoĂcioïa, jak chociaĝby sprawa odpustów. WbtÚ tematykÈ wyraěnie wpisywaïo siÚ zaã£¤ienie wolnoĂci ibnatury czÓ £ ĝ grzecÕÒ ¡¢ ¢¤ã bo¤sieniu do natury (ten ã¢Õ sprawia, iĝ jest ona ã¢£ ibbez ïaÖ ²³´ µ¶ĝej nic dobrego czïowiek uczyniÊ nie moĝe), co od czasów Ăw. Augustyna staïo siÚ nie lada problemem, poniekÈd tkwiÈc bmentalnoĂci katolickiej do dzisiaj. Podobnie, aczkolwiek sposób bardziej rad£nä Ò £ĝaï Marcin Luter. Wydaje siÚ, ĝe obie antropologie: protestancka ibkatolicka tamtych czasów, postrzegaïy czïowieka raczej negatywnie. Nie moĝe on bez pomocy Boĝej ïaski uczyniÊ nic dobreã bco ã¢Ö sze, pozostaje permanentnie grzesznikiemÍ UnVWXYXZX[\] YW]·X¸¹]·n] º»Ăcióï prawosïawny postrze¼½ï czïowieka pozytywnie, twierdzÈc, ĝe staje siÚ on „przebóstwion¾ ¡¢ Ò£ Õ¢Ö stusa ibdlatego jego natura ibgodnoĂÊ zostaïy ubóstwioneÍ Î ĝsze zaïoĝenia antropologiczne trzech gaïÚzi chrzeĂci£ñstwa pozwolÈ nam lepie ¢ÒÊ, co dziaïo siÚ wbPolsce obszarze edukacji ibreliã wbokresie od XVI do XVIII wiekuÍ ¿\¸Voria ibstatÀ¸VÀÁ\ KoĂcioïów chrzeĂcijañskich wbPolsce wbczasach wspóïczesnycÂ. . "#. ÃÄÅÆÇĂcijañstwo wscÄÈÉÊËÇ Æbrytem sÌÈÍËÎñsÏËÐ ÆÊÎÊÇ ÑÒÌÈ Polsce juĝ od X wieku. Po rozïamie wbKoĂciele wbroku 1054 czÓÔÕ wschodnia Polski Ö×Ø×ÙÚ ÛÜÝØÝïa siÓ ÖÞÝØ×Ûïawna. Po unii personalnej pomiÚdz ÎÈ ibLitwÈ åßàáâæ ¢£ Ò ÒÖ î Obojga Narodów (1569) ziemie wschodnie Rosji, tak zwana RuĂ, zostaÓ £Úte razem zbpanujÈcym tam KoĂcioÓ prawosïawnÍ Pod koniec XVI wieku, kied ó £ £ïa siÚ.

(12) ö÷øùúûüýê þýþÿüùfëoĂci grêëüù edukacújëúùç ibreligüjëúùç c þÿùø. ¡£¢£¢Õ£ä zaczÚïa roĂciÊ sobie prawo do kontroli nad biskupami prawosïawnymi wbPolsce. Aby temu zapobiec, wbroku 1596, podczas soboru wbBrzeĂciu, podpisano dokument unijny pomiÚdzy wïadzami KoĂcioïa prawosïawneã bKoĂcioïa katoÖ ã wbPolsce. Zdecydowana wiÚkszoĂÊ wïadz prawosïawia przyjÚïa ów dokument ibod teäå æåæçèéê ëåìéíïa nazwana „unitami”. Wbkonsekwencîï ðñò óôõð ö÷øôùïï, iĝ unici powoli traci Ó£È, prawosÓ£ È toĝsamoĂÊ. Ta status quþ £ĝy rozumieÊ jako powolnÈ deleã££Ú KoĂcioïa prawosïawneã na ziemiach ¡ÕÍ Do¡¢ od XVIII wieku KoĂcióï ¡¢£ sïawn ¢¡Èï odz anie wczeĂniejszej poz ibwïadzÍ Nieco inna byïa historia protestantów wbPolsce. Zaraz po zerwaniu Marcina Lutra zbKoĂcioÓ ¢ bczÚĂci póÓÖ nej (nad Morzem Baïtyckim, okolice Gdañska, Królewca, Prusy) úûüý þbczÚĂci poïudniowo-zachodniej Polski, przede wszÿs ki È mniejĂci niemieckiej,

(13) iï siÚ protestantyzm. Szlachta polska, wrogo nastawiona do króla ibmieszczañstwa, staraïa siÚ posiÈĂÊ wiÚksze wpï bkraju. O Ăcie, takie pragnienia byïy przeciwne KoĂcioïowi katoliÖ u. Reformacja znalazïa zatem podatny grunt wbpostawie z zgo go ĝe proponowaïa wiÚcej demokracji ibwolnoĂci wbustroju ibzarzÈdzaniu wbKoĂciele. Przede wszÖ kim kalwinizm, ze swoim szczególnym rozumieniem ekonomii ibwïadzy, staï siÚ bardzo intrygujÈcy ibzachÚcajÈcy. Do tego król ZãÒ August, który byï katolikiem ibnie chciaï byÊ „sÚdziÈ sumieñ”, takÈ postawÈ mimowolnie sprzyjaï rozwojowi Reformacji wbPolsce. Luteranie byli wyjÈtkowo zjednoczeni ibprzez to bardzo mocni, natomiast wĂród kalwinistów zauwaĝyÊ moĝna byïo niezgody ibkïótnie, wbkonsekwencji czego wbroku 1562 wbkrakowskim zborze powstaïa Wspólnota Braci Polskich ( óæ £ £Õ arian albo soc£ï ä ï¢ ¡ïěniej 1658 roku zostali w¢Òceni zbPolski pod zarzutem kolaboracji zbnajeěděcÈ szwedzkim podczas wojn blatach 1655-1660Í Z£ïugujÈcy na podkreĂlenie pozostaje fakt, ĝe wbroku 1573 w Warszawie pomiÚdzy królem ibKoĂcioïami reformowanymi b !") #$%ï podpisany A&' *+./01023456 732893:8&605; ï¢ to dokument promulã £ï prawnie tolerancjÚ reliãÈ Polsce. Dowodem na to staïa siÚ wzrastajÈca liczba <y¤ï ä ï¢ Ò£ ¤ ¡¢Ă£¤ £ñ na zacÕ¤ Europy. Jakie b=>= ?»@?BCD@C E½@C »FCG@»Ăci KoĂcioïów ibwspólnot religijnych wb Polsce? Wb okresie, ob którym traktujemy,. 17ã.

(14) ð¡¡£ bÓa krajem wielonarodow bkonsekwentnie zbwieloma religiami. ZdecydowanÈ wiÚkszoĂÊ stanowili katolicy ibwbroku 1789 byïo ich 53%, grekokatolikówb– unitów byïo 30%. KLĂcióï prawosïawny liczyï okoïo 3,5% wiernych, zaĂ protestanM stanowili 1,5% populacji. PowaĝnÈ grupÈ narodowÈ ibreligijnÈ b ¿¤ä którÕ wbXVI-XVII wieku bÓo okoïo 740btÚÖ ä £Ă koñcem XVIII wieku juĝ 900 tysiÚcy, co stanowiïo okoïo ßßN popu£Í Trzeî£ Ê pozostaÓ Ăci reliãä £ò ÒÒïmanie, tatarzy, ormianie ibkaraim PÍ QRSTUV WVTXY[R RU\YT] ^_ïa krajem na wskroĂ tolerancyjnym religijnie, nawet jeĝeli katolicyzm byï religiÈ dominujÈcÈ. Kaĝdy król byï katolikiem, pomimo ĝe moĝna byïo zauwaĝyÊ pewne zainteresowanie nowoĂciami, które przyniosïa Reformacja, àcdeĂ wzflÚdy wobec prawosïawia, co miaïo na celu interes politÍ PodsumowujÈc zahmnpqrpqr truqhqvpxĂci wbPolsce, trudno byïoby powiedzieÊ, ĝe istniaïy jakieĂ granice religijne wbsensie negatywnym, nawetb– jak zauwaĝyliĂmyb– jeĝeli pewne granice geograficzne, kulturowe, spoïeczne ibmentalnoĂciowe (przede pomiÚdz ££ä ¡¢££ bunitamiæ îÓ ¢£ěne. Bardziej naleĝaïob ï Ê obpewn {£ £Õ¾ä takĝe wbmiastach, ale w¤£ siÚ to dopuszczalne, b ¡Ö ¤Ê normalneÍ |}~Á]Àn] ]Y] XZ¸Á\. \bszkoïÀ Á]VXZ\Á\ ·bokresie potrÀ}nÁ\. |}~Á]]. n\·W¸ÀVVÀ. ì ¢ ¡Údzy XVI abXVIII wiekiem mieliĂmy wbPolsce trzy akademie ¡¢£¤¥ ¦§¨ ¤¢¥©ªª «¬ £ñski) ufundowana 1364 roku przez króla Kazimierza Wielkiego. Akademia byïa. HIJ. ® ¯°±² ³²bLita´µ ¶· ¸¹º»¼½¾¿ÀÁ ·» ¶Ăwiecenia. KoĂcióï katolicki wbPolsce noÂ Ã»ÄÅÆÇ¹Àµ ÈÉÊËÌÍ 1994, s. 66-108; 133-146; Î°±² ÏÐ´Ñe: Ò»ĂcióÓ ÃbPoÔÕ¿¹µ Ö°Ë²bII, re×Ø ÙØbKÚÛÜÝÛÞßàáâ ãäåàóÞ æçèçé CêëìíĂcijañstwo wbPoîïðíñ òôëõï öëìí÷øôù úûûÂüúýúµ ±þÿ² ,²bKïoczowski, Lublin 1992².

(15) ö÷øùúûüýê þýþÿüùfëoĂci grêëüù edukacújëúùç ibreligüjëúùç c þÿùø. î£¢¤ znana ibceniona, pomimo ĝe zaraz po erygowaniu zaÖ no oïa ponad 30-letni okres braku jakiejkolwiek aktywnoĂci, gdyĝ nastÚpca Kazimierza Wielkiego na tronie polskim Ludwik WÚã¢ wboãï nie zajmowaï siÚ uczelniÈ. Dopiero królowa Jaa a aïa swój majÈtek Akademii, która na nowo zaczÚïa dziaïalnoĂÊ. Studiowaïy wbniej przede wszystkim dzieci polsk

(16) s y ysk

(17) s ñstwa ibchïopów. Wbpoïowie wiu deii udi!w"! !!"! #$ %iÚcy stud &w' ( t)m *+- ./0.1234.(05(6 7. 89:;:34 <.9.;=34> ?34/3289:>4 prestiĝowym uniwersytetem wbPolsce. DrugÈ byïa Akademia Wileñska zaïoĝona przez 4>9@itów wb1578 roku. Wb1570 roku 4>9@:0: ufundowali kolegium wïaĂnie wbWilnie ibosiem lat póěA ?:>4 utworzyl: 9bniego a138>m:Ú. Cel>m =>4 @09>l?: /)Ó3 <29>8> wszystkim cywilizacja Litwy, abpotem obrona przed ReformacjÈ. 7l3=>B. bardzo mocny akcent poïoĝono wbprogramie studiów na humanistykÚ, filozofiÚ ibteoloB:Ú. Wbtym okresie studiowaïo CDCïo 1,5 tEFGÈca studentów polskich, ale takĝe obcokrajowH 05( zbNiemiec ibSkand)?3(ii. TrzeciÈ b)Óa Akademia Zamojska ufundowana wb1594 roku przez kanclerza wielkiego koronnego ibhetmana wielkiego koronnego Rzeczypospolitej Obojga N32.85( Jana ZamojskieB.6 I3m.4;1: /)ï wielkim humanistÈ, b)Ó)m 2>1=.2>m @?:(>2;)=>=@ (bPadwie, abtakĝe absolwentem gKLMOPQRL Jana Sturma. DziÚki takiej edukacji chciaï wpajaÊ idee humanistyczne ibmiïoĂÊ do ojczyzny studentom Akademii I3m.4;1:>46. STUVWXVYZ[\ Z\WXVWV] Z\W ^_Uïali. zaïoĝyÊ ĝadneÙ bZ\cWTX]VWf tu, nawet jeĝeli wysiïki byïy powaĝne. Podobnie byïo zbprawosïawiem, chociaĝ wbroku 1658 wbKijowie powstaïo kolegium, które potem przeksztaïcono wbAkademiÚ Kijowsko-MohhjpñskÈ, obczym bÚdziemy mówiÊ dale4 q6 rXZ[\]. W traktowanym przez nas okresie mieliĂmy przede wszystkim kolegia prowadzone przez zakony. Prymat wiedli jezuici, którzy przyszli do Polski wbroku 1564. Do roku 1773, jeszcze przed kasatÈ, mieli wbPolsce 66 kolegiów, nade wszystko wbwielkich t vxz{ |{bKrajews}~ Historia wyc bmyĂ , Px} s. 81-85; S.bLitak, ÁÕÆ»¼Á¾ ÃÅ¿»Ã¾ÇÁ¾µ Ï² µ ±Ð´ µ ² ². ¡¢£¤¥¢¦§¤ ¨¤©ª¢«¬¦¬®¯°. 17I.

(18) Jezuici stworz)l: (ïasn) ;);=>m >8@130)4?) 93(32=) ( programie studiów Ratio atque Institutio Studiorum Socie³ ´µ¶ Jes· ¸¹º»»¼6 Rati½ ¾´·¿À½Á·ÂÃ =31 ;125=.(. ?39)(3?) 4>;= ten proÄÅÆÇÈ ÉÆÊËÌÅÆï reÄÍïy, które miaïy byÊ przestrzeÄÆÎÌ przez wszÏÐÑÒÓÔÕ Ö×ØÖÙÓÚ×ÛÓÜÝÞÏÔÕ ÛÜ Ú×ßÒÜÔàÚ wbjezuickich szkoïach. Kaĝda reguïa opisuje konkretne cele duchowe, dydaktyczne ibwychowawczeá âãäåæ çäèéåæêèë ìíïo podrÚczniî 1:>m nieo89.(?)m wbprowa89>?:@ 4>9@:01:>4 ;91.Ó)6 ï2.B23m studiów wbkoleB:30² przewidywaï szeĂÊb– siedem lat nauki na poziomie szkoïy gimnazjalnej. Pierwsze trzy lata studiowano filozofiÚ (logikÚ, fizykÚ, matematykÚ, metafizykÚ Arystotelesa, Ăw. Tomasza zbAkwinu, Suareza oraz etykÚ, historiÚ ibgeografiÚ). N3;=Úpne cztery l3=3 poĂwiÚcano teol.B::6 Nauczano równieĝ retoryki, ïaciny ibðñòóôõ ö÷ñøùú ûüýôòþôÿþüùr ÷ñúò ýôÿøû üïy takĝe zajÚcia zbteatru ibzajÚÊ fiz)09?)0²6 c².89:ïo obto, b) @09A nia w)0².()(3Ê zarówno wbsferze intelektualnej, kulturalnej, spoïecznej, jak ibfiz)09?>46 72@B:m odznaczajÈcym siÚ zakonem na polu edukacyjnym byli pijarzy, którzy dotarli do Polski wbroku 1642. Kolegia pro(389.?> przez pijarów nie reprezentowaïy tego samego poziomu co jezuitów. Ich obecnoĂÊ zaznaczya siÚ dopiero wb1741 roku, kiedy wbWarszawie zaïoĝyli Collegium Nobilium. Wbroku ¹77 posiadali 27 kolegiów. Potem naleĝy wymieniÊ bazylianów ibteatynów, którzy takĝe zajmowali siÚ edukacjÈ6 W

(19) Ê naleĝy biskupa Jana LubrañskieB.Ã który zaïoĝyï wbPoznaniu wbroku 1519 koA l !"# !$ %&ïa to pierwsza szkoïa humanistyczna na t)m <.9:.m:> ?3@093?:36 ï.;:383ïa dwa w)89:3ï): ²@m3?:A styczny jako przygotowanie do studiów teologicznych oraz teologiczny. Kolegium posiadaïo statut szkoïy koĂcielne4 36 ' (:>130² ()*A()*** (bPolsce b)Óo 27 zakonów. Posiadaï) n + k , kĝe wïasne studia przeznaczone dla kand)83=5( do zakonu ibkapïañstwa, cz)l: ;>m:?32:3 931.??>6 ï. S./.29> Trydenckim ibpo modernizacji systemów edukacyjnych ( seminariach zauwaĝyÊ moĝna powaĝny wzrost liczby seminariów diecezjaln)0² ibzakonn)0²6 S=@8:.(3?. =)l1. -:l.9.-:Ú ibteologiÚ, chociaĝ nie zawsze studia te byïy peïne. Niestety, ten typ studiów przeznaczony byï raczej dla mïodzieĝy zbbogatszej m:3;=30²6. . ¯°±² P²bKrajews´Ìµ ÁÕÆ»¼Á¾ wyc»Ã¾ÇÁ¾ ibmyĂÔÁ i¹·¾a»aÁ¿/Ç¹Àµ ÿz² cyt.,. HI±. ²b82-83².

(20) ¾. 0124fÀ5µ ½5½6À289oĂci gÁµ9À2 edukac4j942; ibreligÀj942; < =½6¶21. spoïeczne4 ?6 ï:>2(;9> ;>m:?32:@m@1.l>B:@m 931.??> <.A (;=3ïe wbBraniewie wb1565 roku otworzyli jezuici. Póěniej zaïoĝyli jeszcze dziesiÚÊ innych. Takĝe dominikanie, franciszkanie A inne zakony fundowaïy wïasne koleBAC DEC FGHICJKA LCMGNNOK QR. -. ; >2). TUVXYZ[bibupadekbszkóïbparafialnychb\ UVp]V[bpodstawow^ _`bdïe hkmkoqkstuv hdwx{kïe wbpóěne| Ăredniowieczu, prze(:89:3?> b)Ó) 8l3 89:>0: 9brodzin prost)0² :bbiedn)0²6 *0² ;909)= popularnoĂci przypadï na pierwszÈ poïowÚ XVII wieku. Ponad 90% parafii wbPolsce posiadaïo wïasnÈ szkoïÚ, zarówno wbmiastach, jak ibna wsiach. Moĝna wiÚc powiedzieÊ, ĝe byïo to zjaA }~ } ~}ĝ b ï ~ o (:Úc rzeczÈ ocz)(:;=È, ĝe kontrolÚ nad nimi sprawowali proboszczowie, ab 4>;909> wiÚkszÈ wïadzÚ mieli biskupi. Po Soborze Tr)8>?01:mÃ b) /2.?:Ê siÚ skutecznie przeciwko heret)1.m, .Ăcióï katolicki zreformowaï edukacjÚ na kaĝd)m <.9:.m:>Ã (9m.0?:ï edukacjÚ religijnÈ, ĂwiadomoĂÊ liturgicznÈ. Taka reforma edukac)4?3 b)Óa doskonaï)m <@?1=>m ()4Ăcia do edukacji wbsensie ogólnym. Trzeba wiedzieÊ, ĝe wbtamtych cza ;30² nie byïo podrÚczników poza ksiÈĝkami religijnymi, przede (;9);=1:m Pismem (:Útym. Podstawowym podrÚcznikiem do nauczania religii byïy katechizmy jezuitów: Ăw. Piotra Kanizego (1521-1597) ibĂw. Roberta Bellarmino (1542-1621). Trzeba przy tej okazji oddaÊ sprawiedliwoĂÊ historycznÈ, iĝ pierwszy kateA 0²:9m napisaï Marcin Luter, tak zwany Duĝy Katechizm ibµïy . Cel katechizmów b ¡ bardzo prost ¢ £¤¥¦§¨ ©¨ª§«¦¬ niejszym ibniewyksztaïconym wyïoĝyÊ prawdy wiary, doktrynÚ ®¯Ăcioïa iblitur°±Ú. Uzupeïnieniem katechizmów byïa pozycja ks. Piotra Skargib– jezuity: ¿4<½´4 ĂwiÚt42;6 S91.ï) <323-:3l?> czÚsto przyB.=.()(3ïy kandydatów do seminarium. WbzwiÈzA 1@ zbtym taki charakter szkóï prawie wykluczaï edukacjÚ dziewczÈt. Niestety, pod koniec XVII wieku, kiedy Polska toczyïa wiele (.4>?Ã szkoï) <323-:3l?> 9309Úï) ()m:>raÊ zbpowodu narasta4cej biedy. Do teB. ;9l30²=3 <.l;13 ?:> 1(3<:ïa siÚ, by zadbaÊ. ² ³´µ¶ ·¶¸¶bMoĝdĝeñ¹ Historia wychowania do 1795¹ º»¼½¾¼ ¿ÀÀÁ¹ Â¶ ÃÀ¿ÄÃÅÅÆ S.bLita´µ ÇÌÏ°±ÌÐ ÈÉÊ°ÐÍÌÐµ ÿz² ÉÈÏ²µ ² Ë² Ì ÍÎÏÐ Historia wÑÒÓÔÕÖ×ØÖÙ ÏÚÛÐ .bKurdÜÝÞßàÞÙ áÞÏâãÞäÞ åæçèÙ âÐ éêêëéêèÐ. 17>.

(21) .bedukacjÚ. chïopów, ab) 0: ?:> ./250:l: ;:Ú przeciwko niej. Lepiej wiÚc byïo utrzymywaÊ chïopstwo wbciemnoci> ï6 ðñòóĝy jeszcze dodaÊ kilka sïów obedukacji dziewczÈt. TÈ ôõö÷øùúÈ zajmowaïy siÚ ûüównie siostry zakonne (benedyktynki ibinne). Zwykle program nauczania byï oparty na jezuickim systemie w)0².(3?:3Ã to znacz) 89:>(09Úta miaï) ?3@09)0:>lkÚ, która caïy czas nimi siÚ zajmowaïa. Kaĝdego dnia miaïy rachuneý þÿ Ăl d bteolo ýdl gi

(22) i

(23) ïy siÚ czytaÊ ibpisaÊ po polsku ibfrancusku, studio(3ï) m3=>m3=)1Ú, Ăpiew iboddawaï) ;:Ú zajÚciom manualn)m6 Ocz)(:Ăcie, szkoï) => <29>9?309.?> /)Ó) <29>8> (;9);=1:m 8l3 89:>(09Èt zbarystokracji ibbogatszej szlachty ) 76. pkV¹y UVYk]Y. S. bluteranami, kalwinistami, arianami przysïy s!" nowe systemy ibprogramy edukacyjne, poniewaĝ kaĝda religia chciaïa w)0².()(3Ê we wïasn)m 8@0²@ :bdoktr)?:>6 nïówn)A m: oĂrodkami edukacyjnymi luteran sÈ najpierw ElblÈg ¸¹º1º¼Ã Gdañsk (1558) ibToruñ (1568)b– chodziïo wiÚc obmiasta przeA #e $%&'%()*+ &bludnoĂciÈ niemieckÈb– abpotem powstawaï' one takĝe na ¥lÈskub– Wrocïaw, Legnica. Wbkoñcu protestantyzm dotarï równieĝ na poïudnie Polski (Cieszyn lÈski aĝ do B:>l;13AB:3ïej, Kraków, abtakĝe Litwa). Wbtych miastach fundoA w,-. /02-,34, ,5,68209508 3bpro/r,282 w3.r.w,-:2 -, modelu Jana Sturma, czyli zboĂmioma, dziesiÚcioma latami studiów. Nauczano przede wsz;<=>?@ AÚz;>CD klas;cEF;cGH ïacin; ibgreki, oraz wspóïczesnych: polskiego, niemieckiego ID<E;<c; studenci kolegiów protestanckich byli dwujÚzyczni: znali jÚzy> polski ibniemiecki), dalej filozofii ibteoloJ?? protestanckiej, med;c;F; ?bprawa. Wsz;<c; KLMNO<MLE;P KMcGMQEÈc; Ebwielu kraR jóT UVXYZUj[\]^_` abf] hYaXmU Tb\[mpqïceni, bowiem koñczbf] uniwersytety wbNiemczech, Francji ibinnych pañstwach wpïyR DCD protestanckich. StÈd teĝ nie naleĝy siÚ dziwiÊ, ĝe poziom D;><E=tïcenia byï naprawdÚ wysoki. Poniewaĝ gimnazja proR =O<=tFc>?O miaï; utLQEM QMuLÈ opiniÚ ibb;Ó; EFtFO KMEt vMx<>È, dlatego wielu uczniów pochodziïo zbNiemiec, Anglii, Szkocji, W . ìíî. 6. Por. tamĝe, s. 437-442; S.I.bMoĝzÑeñ, z{| }~| | |. . | |bLitak,. Historia w z{| }~| | |.

(24) ¾. 0124fÀ5µ ½5½6À289oĂci gÁµ9À2 edukac4j942; ibreligÀj942; < =½6¶21. WÚgier. Obok gimnazjów protestanci zakïadali szkoR Óy dla dzieci zbuboJ?cG rodzin (Pauperschule), JQE?O FtcEtFM przede wszystkim katechizmu dla ubogich ibniewyksztaïconych (Rudens Katechismus). Kaĝde ¡¢ïo wïasnÈ drukarniÚ ibbibliotekÚ£ ¤¥¦ĝe kalwiniĂci mieli bardzo dobrze rozwiniÚty system edukac;AF;£ vLEOQO D<E;<=>?@ wbPolsce poïudniowej ibna Litwie zaR >ïtQtx? <DMAO <E>MÓ;£ §tAutLQE?Oj znanÈ u;ÓM J?@FtEA@ DbPiñczowie (1551), ¨©ª«¬ ®ñcem XVI wieku przybyï kalwinista Piotr ¯°±²°³±´µ¶· ¸°¹±º µ»µ¼½³¾²ï gimnazjum humanistyczne. Modelem szkoïy, na którym siÚ wzorowaï, byïo gimnazjum zbLozanny E siedmioletnim systemem nauczania£ ¿L?tF?O LCDF?Oĝ posiaQtx? DÓt<Fe sz>MÓy£ ÀOQFÈ zbnicG u;ïM gimnazjum wbLubartowie (1588). Rektorem tegoĝ gimnazjum b;Ó Wojciech zbKalisza, któr; EtKMĝ;cE;Ó model szkoï; MQ ÀtFt =L@a, jednakĝe dokonaï pewn;cG mod;N?>tcA?P prz;<=ÚpniejR <E;cG dla polskiej szlacht;£ vLEOQO D<E;<=>?@ nauka trwaïa nie dziesiÚÊ (gimnazja Sturma), abpiÚÊ lat. Nie chodziïo teĝ obdewizÚ Sturma, która staïa siÚ póěnieÁ ÂÃÄÅÆÇÅÈÉÊËÈb– saÌÍÎÏÐ et eloquens pieta¶ I@ÈdroĂÊ ibuczona poboĝnoĂÊÑP txO <>K?tR ÒÓ ÔÕÚ na dobrym wychowaniu uczniów. Wb ÖÕ×ÒØÙÚÛ× ÒØÜ cEtFM takĝe laickiej et;>?P ekonomii ibpolit;>? zbcelem t;KMDM spoïeczno-polit;cEF;@£ §tAutLQE?OA KMKxtLFÈ szkoïÈ arian byïa Akademia wbRakowie ÝÞßàáâã äåæçÈ nazèéêëì íîåïëêðñ òêçðêåæéôõ öbrzeczèéñ÷ øùúĂci byïo to piÚcioletnie ûüýþÿi ý ýÿþüøùiþ úÿù þÿ modelu gimnazjum Jana Sturma. Program byï bardzo praktyczF; ibprzewidywaï na przykïad ïacinÚ, nie wbcelu czystej znajomoĂci jÚz;>tP ale miaï sïuĝ;Ô do konwersacji. Potem nauczano retoryki, nie ograniczajÈc siÚ li tylko do antycznych autorów, ale traktowano obproblematyc ïecznej ibpolityc

(25) yc czasów. To pozwalaïo studentom lepiej rozumieÊ rzeczwĂÊ. Temu teĝ sïuĝ Úcia zbpolitk ! bhistorii Polski. Wbprogramie byïa takĝe matematyka ibnauki przyrodnicze. Jednakĝe najbardziej skupiano siÚ na etyce ze wzglÚdów racjonalnoĂci ibtolerancji religijnej, która cechowaïa arian, co doskonale wpisywaïo siÚ wbkrajobraz Polski zïoĝony zbwielu reliJ?? ibwyznañ. Arianie dbali równieĝ obto, b; cEF?MD?O DïaĂciwie rozumieli ibQutx? MbQMuLM wspóxFOP szacune> DMuOc LMQE?cCw, ouMD?Èzki wobec pañstwa ibwïadz. Akademia Rakowska miaïa wïasnÈ bibliotek" ?bdrukarni". EDOcA?P. 1íì.

(26) Èdów filozoficznych, teologicznych ibspoïecznych byli przeĂladowani zarówno przez innych protestantów, jak ibkatolików (przede wszystkim jezuitów). Wbkonsekwencji tegoĝ parlament polski wydaï dekret nakazujÈc; tL?tFM@ txuM MK<EcEOF?O vMx<>?P txuM KLEOAĂcie na katolic;E@ =QE?Oĝ inne w;EFtF?O =MxOLMDtFO DbPolsce 5£ Z #$%$&' ()*+ ,.&*/.01*23 #$40. Zkj UaVïawn. E6. ĝ wczeĂniej zauwaĝ;x?Ăm;P cEÚĂÊ wschodniÈ Polskib– RuĂ zamieszkiwali unici. Niestety, nie wypracowali oni ĝadnego, struk7 Àt> A. =LtxFOJM <;<=O@ OQ>tc;AFOJM£ 9;x? =;x>M =t> EDtF? FtcE;R. ciele wÚdrujÈcy, którzy uczyli prywatnie dzieci boJt=<E;cG >xt< spoïeczn:;<= >?@?AB CDFGHI JKL: IAHMLN?KH;< ?N@BDKHG? MLI?O ï;P Dbktór;cG cEMFM K?<tÊ ibcz;=tÊ wbjÚz;> <=tLM<ïowiañskim. Ale nie t;x>M KLE; >xt<E=MLtcG KMD<=tDtï; <E>Mï;£ v?OLD<EO >MR legium prawosïawne na Rusi, tak zwane KolegiumbKijowskoP QRSTUVWñskie, powstaïo wbKijowie XY[\]^_ `bKolegium Kijowsko-Mohylañskim przygotowywano nade wszystko alumnów, którzy mieli bbd obroñcami wiarb efhlmnïawnej przed katolicbzpqp oraz mieli zwalczaÊ uniÚ brzeskÈ zb1596 roku. Poprzez kolegium RuĂ nawiÈzrstïa coraz szersze kontaktr ubkulturÈ zachodniÈ. vx{|ïo siÚ tak przede wszystkim poprzez wzorowanie siÚ na jezuickim modelu organizacji kolegiów. Dlatego na wszystkich poziomach nauczano poetyki, retoryki ibfilozofii, imitujÈc wbten }~} }ïy zachodnie. Wykïadano równieĝ ïacinÚ, grekÚ, czytano staroĝ {bfilozofów przede wsz { x{Úki literaturze dostÚpnej wbjÚzyku polskim. Prox x | ïadali, naukÚ pobierali wczeĂniej wbPolsce ibpo polsku, stÈd teĝ to samo robili wbKole{ { | x|Úïa Kijów, Kolegium przeksztaïcono wbAkademiÚ Kijowsko-MohylañskÈ (1658). Pomimo tego wbAkademii nadal mówiono ibwykïadano po polsku. Wbrezultacie Akademia Kijowsko-Mohylañska miast byÊ kolebkÈ prawosïawnych apologetów, staïa siÚ krzewicielem kultury ïaciñskiej. Do tego szlachta ruska coraz czÚĂciej przechodziïa na katolic bhierarchia koĂcielna studiowaïa wbszkoïach polskich. To. ìí8. ¡¢£¤ ¥¤bWo¦¢§¨©ª« Historia wyc¬®¯°±¯, Warszawa 1967, s. 55-59; S.bLita²« Historia wyc³´µ¶·¸¶¹ º»¼ cyt., s. 120-128; M.bKrajews½¾¿ Historia wyc³´µ¶·¸¶ ibmÀÁli pedaÂ´Â¸ÃÄ·ÅÆ¿ º»¼ ÇÈÉ¼¿ Ê¼ ËÌÍËÎ¼.

(27) ÏÐÑÒÓÔÕÖ× ØÖØÙÕÒÚÛ. oĂci ÜÝ×ÛÕÒ edukacÓÞÛÓÒß ibreliÜÕÞÛÓÒß à áØÙâÒÑ. Ăcie nie uïatwiaïo obrony kultury ruskiej ibpodejmowania prób stworzenia wïasne | å. x{. æçèéç êëìíîíí í. bmodlitwy wbszkoïach na ¥lÈskè. ïadem úñòûôü ôbróĝnorodnoĂci konfesyjnych wbokresie od XVI do XVIII wieku byï ¥lÈsk, który zamieszkiwali Niemcy ibPolacy. Region poïudniowo-zachodni Polski charakterýþÿz ï siÚ historýcþ ým ĝ wiele razý þcÿþï „z rÈk do rÈ" czy{ x{{| x|yĝnoĂÊ. Pierwsze | { orxe, które siÚ|È IX wieku (wiek, wbktórym moĝemy mówiÊ ob¥lÈ ib¥lÈzakach), pozwalajÈ przxx|Ê, ĝe ¥lÈsk naleĝaï do Moraw, albo przynajmniej zdarzaïy siÚ najazdy sÈsiadów zbpoïudnia. Wb990 roku wbdokumentach zna {Ú wzmianka, ĝe. yÈsk naleĝaï do pañstwa MieszkabI. NastÚpn { |ï czÚste najazd x

(28) xÈtkiem XII wieku zostaï podzielon | | {Ústwa: ¥lÈskie obejmujÈce Doln ¥lÈsk oraz Opolskieb– Górn ¥lÈsk. Na przeïomie XIII ibXIV wieku ¥lÈsk podzielon na wiele ksiÚstw piastowskich r|yizujÈc xbsobÈ. Od XIV wieku staï siÚ czÚĂciÈ Królestwa Czech, b poïowy XV wieku pozostawaÊ pod wielkim wpïywem monarchii habsburskiej. Wbroku 1772 (pierwsz x {

(29) y{ ¥lÈsk prï pod panowanie KsiÚstwa Prus, czyli imperium gr |ñskiego. Taka sytuacja trwaïa aĝ do Ibwojny Ăwiatowej, po które bpoïowie wróciï do Polski, abreszta po II wo{ Ăwiato bwiekach XVI-XVIII, okresie, któr Ú zajmujem, na ¥lÈsku mieszkaïa ludnoĂÊ zarówno niemiecka, | ibpolska, abtakĝe czÚĂciowo czesk| 0 .| | || | x | do dalszego omawiania naszego zagadnienia ïðñòóôõöð÷ øñóðù. Nçíë êëìíîíí ibmodlitwy na ¥lÈsku wbszkoïach !ê#$ë%$çNéíNh. æçè. &'()ïem krótkiego wstÚpu do zagadnieñ edukacji religij* nej n+ ¥lÈsku wbĂrodowiskach niemieckichb– protestanckich 9 /12¼ S¼bKot, Historja wyc³´µ¶·¸¶¿ 3454 6Î78¿ Ê¼ :;<Í:Ë8= S¼bLita½¿ H¸s>´? @¸¶ µÀÃ³´µ¶·¸¶¹ º»¼ ÇÈÉ¼¿ Ê¼ 6ÌÌÍ6ÌË¼ AB /12¼ C¼bManº»¾D½¿ H¸s>´@¸¶ KoĂcioïa katolickiego na ElÈsku, Wyºa4F¾ÇÉ41 TG1I1J¾¾ iaÉ1I¾Ç½¾GK¿ Larszawa 1995.. 1. ãä.

(30) Qbpolskichb– katolickich trzeba stwierdziÊ, ĝe wbokresie przez nas omawianym nowoĂciÈ edukacyjnÈ byïa szkoïa humanistyczna, Ăredniego poziomu nauczania, to znaczy gimnazjum, albo RUVWïa ïaciñska. MówiliĂmy wczeĂniej, co charakteryzowaïo ten tXY Z[\]ïX^ _`bdÈtpliwie naczelnXf kbqbf uX a chrXZv`wxizacja staroĝ{|}~Ăci, to znacz{ { {~{Ê mïodzieĝ wbduchu chrzeĂcijañskim, naleĝaïo na podstawie greckiej Ð×ÕÑÕÕ `bBiblii Ê È poĝnoĂÊ. By ten ce ÈgnÈÊ, potrzebne byïy dwie rzeczy: odpowiednia edukacja katechetXk[xw ]w[ dXk]dXdwxie wbduchu modlitwX^ W jaki sposób realizowano ten cel wbszkoïach protestanckich. qZ\w `bdZ[b `fxw[f na qÈsku, wzorowane na `fxazjum humanist ¡¢ £¤¡¤ ¥¦§¨¢¤© ª«¬¦¤ïo wbZïotor®© ¬b1525 roku, abrektorem byï Walenty Trotzendorf. NastÚpne gimna¯ [w powstawaïy we Wrocïawiu, Lex`kX, BrzeĂciu, Bytomiu Od° [wñskim, OleĂnicy. Program nauczania wbgimnazjum przewi° ±Xdwï nauczanie katechizmu ibmodlitwX^ ²fu]ĝX ³]ùwx´ xw podstawie paradygmatu Marcina Lutra ibFilipa Melanchtona, opracowaï wbroku 1544 katechizm ibsXZvbfX f]±q`vd [dwxb Catechismi Capita Decem. InteresujÈce bX X f]±q`vbdx`\`´ xw przX\ïad Reinhard Lorich zbWrocïawia napisaï modlitewnik dla dziecka zawierajÈcµ ¶·¸¹º»¼Ú porannÈ, przed lekcjami wbszkole, na poczÈtku ibna koñcu posiïków, podczas rozmów zbkolegami, modlitwÚ dla otrzymania cnót oraz modlitwÚ przed spaniem. ³wv`x Helwi [bWrocïawia do czterech reï zbetyki mïodzie° ½owej doïoĝyï cztery modlitwy: ranob– po wstaniu, wieczoremb– przed spaniem, podczas dniab– przed lekcwf` ]w[ f]±q`vdÚ za rodzicód ^ ¾ ¿ïotoryi podstawowa zasada wbgimnazjum brzmiaïa: „NaszÈ fundamentalnÈ reïÈ jest, by nasi studenci byli poboĝni” ÀÁÂÃÄÅÄ ÃÆÃÇÅÂ ÈÉÊËÌÍÎÇÃÉËÎ ÏËÎÇÂËÎ ÐÃËÎ ÑÎÎÑ ÒËÌÅÄÅÎÓÔ ÕÖ×ØÙÚĝ tutaj rektor WalentX Û]v[bx±]Ü xw\w[Xdwï odmawiaÊ modlitwy podczas dnia, prywatnie, ale takĝe wspólnie, trzy razy wbty]±x`Ý wbniedzielÚ, ĂrodÚ ibpiÈtek. Uczniowie musieli czÚsto siÚ spowiadaÊ, godnie uczestniczyÊ we wspomnieniu Ostatniej Wieczerzy oraz przestrzegaÊ przykazañ^. MOP. ÞÞ ßàáâ ãâbBuäåæñsçèé Nauêë ìíîïðïï ibmoñîïòóë wb ñëóôõö÷ øùêúûëö÷ ÷üýëþ nistycznycÿ, Jzyk koa liia, d. . bLewiñs

(31) , .bChm ,, p 2007, s. 29-33â.

(32) ÏÐÑÒÓÔÕÖ× ØÖØÙÕÒÚÛ. oĂci ÜÝ×ÛÕÒ edukacÓÞÛÓÒß ibreliÜÕÞÛÓÒß à áØÙâÒÑ. b gimnazjach rozpoczynaïy siÚ modlitwÈ ib czytaniem Pisma ¥wiÚteg !"Ê naleĝy, ĝe wbciÈgu !ïeg #$ d szkole uczniowie czÚsto odnosili siÚ do Biblii zgodnie zbprote%t&'()È zasadÈ s*+- /0123451-6 79 te:9 ;9(<9;=>ïy jeszcze Ăpiew psalmów ibinne modlitwy ibÊwiczenia religijne. Twórcami hymnów reli`xXk czÚsto byli ¥lÈzacy, dlate] [btej sakralnej poezji wiele pozostaïo do dzisiaj. WbpoczÈtkowXf ]\bZ`b qb\° cje ibmo±q`vdX prowa±[]xe uX X Y] wk`xie, je±xw\?e wbmiarÚ upïXd czasu, bX qbY`b ][f`bÊ ibmodliÊ siÚ hXfxwf`´ YZwq° fwf`´ korzXZvwÈc zbwXxwqazku druku, recXv]dwx] `bdrukowano po niemiecku, potem takĝe po polsku. WbtamtXf vbĝ czasie dXZ[ïy pierwsze modlitewniki zbpieĂniami, psalmami ibmodli° vdwfi, \v@b s ĝy X @dxie po±k[wZ q`v``^ A] ±[`Z`w wbou° Z[w[b jÚzyka niemieckiego, zarówno wbKoĂcioïach protestan° k\`k´ jak ibkatolickich, uĝywa siÚ podczas liturgii podobnych BCDEFGHIKFLMI. Trzeba nam wiedzieÊ, ĝe Marcin Luter ibFiliN ³bqwxkv]x bardzo mocnX w\kbxv \ïadli na Ăpiew wbczasie liturgii. Dlatego podczas liturgii oprócz lektury Biblii wiele Ăpiedwx] dïaĂnie zbtXk f]±litewnikód O^ Ûbx ZY]Z@u b±\wk` `bformacji religijnej wbszkoïach protestanckich miaï powaĝnX dYïXd xw Z[\]ïX \wv]q`k\`b^ Pw\v vbx nQRSÈtpliwie stworzyT syUVWXYÚ pewnej rySWwQZWXYQ[ \U]^W SnQRĂÊ mogïa wiele dobrego do szkolnictwa wbogóle^ . é#ï`. _. éç. $#ìíNéíë ç. bì. Èskè. ¥lÈsku, powstaïe prawie d`b\ po protestanckich, zakïadali jezuici. Ibtak najpierw uÜx° bKïodzku ïogowie (1624), Opawie (1625), ¿a ¡¢ £¤¥¦§¨© ¥widnicy (1629), Wrocª awiu (1638), Legnicy (1658), Opolu (1668) ibinnych miastach. Wbprzeciwieñstwie do protestantów, katolicX x`b ±ÈĝXq` ±] ]±° «¬®¯°±² ®²ïej epoki pietyzmu Ăredniowiecznego, poniewaĝ ha³ `]wÜ`w ibkult maryjny, modlitwy ibduchowoĂÊ ojców KoĂcioïa ´µ¶ ·¸¹º¸µ»¶ ¹¼½¾º¼¶·¿ÀÁ½ ¶¼Â¹Ã¾¿ÄÁ ÅÂ¶µ½¸µ¿À¾ÁÆ ·º¼¿·¿ïº siÚ aktualne ibuĝyteczne. Byïy jednak takĝe punkty zbieĝne, na przX\ïad: modlitwX wx] `bwieczorem, przed ibpo szkole, przed ibpo posi kwk `v±^ ÇZvx`w X @dx`bĝ \dbZv`b Y]xw±dX[xaniowe, cfjqrvxj zf{|}x~}jzf} }ffj |}. ÞÈ ßàáâ ÉÊËĝe, s. 35-41.. 1O. 8.

(33) wbmianowicie niebezpieczeñstwo inwazji otomañskiej. Dlatego wbmodlitwach, publikowanych tekstach, zarówno protestanci, jak ibkatolicy wyraěnie siÚ temu sprzeciwiali. Zasadniczo jednak powoli drogi doktrynalne obu religii siÚ rozchodziïy. Wprawdzie wbobu konfesjach, wbszkoïach nauczano katechizmub– ubprotestantówb– Marcina Lutra, ubkatolikówb– Piotra Kanizego. Wbszkoïach protestanckich ĝycie uczniów byïo mocno indoktrynowane religijnie ibdewocyjnie, czego nie moĝna powiedzieÊ obszkoïach jezuickichb– tutaj panowaïa peïna otwartoĂÊ na inne wyznania, przez co byïo mniej lekcji religii, za to wiÚcej praktyk religijnych, liturgicznych, przede wszystkim udziaï we Mszy Ăw., jednakĝe dla niekatolików nieobowiÈzkowy. Tym, czego brakowaïo wbszkoïach katolickich, byïa dogïÚbna lektura Pisma ¥wiÚtego, na podstawie którego mïodzieĝ mogïa budowaÊ wïasne ĝycie. Katolicy posiadali jednak doskonaïy instrument formacyjno-edukacyjny, którym byïo indywidualne kierownictwo duchowe 13. Jako konkretny przykïad jezuickiej ibjednoczeĂnie katolickiej formacji ibedukacji mïodych odwoïamy siÚ raz jeszcze do Ratio Studiorum (1599), które podkreĂla wartoĂÊ ibpotrzebÚ modlitwy wbkolegiach, ale nie podaje konkretnych przepisów czy wzorców. Natomiast caïe Ratio zawiera konkretne wskazania, wrÚcz obowiÈzki poszczególnych osób odpowiedzialnych za ksztaïcenie mïodzieĝy, poczÈwszy od prowincjaïa, rektora, prefekta studiów, profesorów, nauczycieli ibinnych. To wszystko po to, by odpowiedzialni wiedzieli, jakie sÈ ich obowiÈzki pedagogiczne, moralne, by dobrze mogli uczyÊ, formowaÊ ibwychowywaÊ mïodzieĝ wbduchu zdrowej poboĝnoĂci. Oto przykïad kilku „Reguï wspólnych dla nauczycieli klas niĝszych”: – wspólna modlitwa nauczyciela ibuczniów na klÚczÈco zbodkrytÈ gïowÈ; zaĂ przed rozpoczÚciem wykïadu sam nauczyciel winien siÚ przeĝegnaÊ (reg. 2); – nauczyciel ma dopilnowaÊ, by na Mszy Ăw. ibkazaniu byli obecni wszyscy uczniowie, codziennie na Mszy Ăw., na kazaniu zaĂ wbdni ĂwiÈteczne (reg. 3); – uczniowie wczeĂniej winni nauczyÊ siÚ na pamiÚÊ katechizmu, abpotem winna byÊ wykïadana nauka chrzeĂcijañska, takĝe wyuczona na pamiÚÊ (reg. 4);. MOÌ. 13. Por. tamĝe, 41-43..

(34) ÍÎÏÐÑÒÓÔÕ ÖÔÖ×ÓÐØÙ. oĂci ÚÛÕÙÓÐ edukacÑÜÙÑÐÝ ibreliÚÓÜÙÑÐÝ Þ ßÖ×àÐÏ. – nauczyciel winien zachÚcaÊ uczniów do codziennej modlitwy, odmawiania róĝañca oraz kultu Matki Boĝej ibAnioïa Stróĝa (reg. 5, 7); – prowadziÊ duchowe rozmowy prywatnie, ale bez przymuszania do wiary katolickiej (reg. 6); – polecaÊ lekturÚ religijnÈ, zwïaszcza ĝywoty ĂwiÚtych (reg. 8); – dopilnowaÊ, by uczniowie co miesiÈc siÚ spowiadali, co winni potwierdziÊ na kartce (reg. 9); – nauczyciel winien czÚsto modliÊ siÚ wb intencji uczniów ibwspieraÊ ich przykïadem poboĝnego ĝycia (reg. 10). Dalej podane sÈ konkretne wskazania prowadzenia poszczególnych zajÚÊ, oceniania efektów pracy ucznia, abtakĝe reguïy dotyczÈce dyscypliny ibkarnoĂci 14. KonkludujÈc, naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe zarówno system edukacyjny, jak ibjego struktury sÈ ĂciĂle powiÈzane zbreligiÈ, którÈ siÚ wyznaje. Wyraěnie widaÊ, ĝe wbpewnym sensie omawiane przez nas wyznania na ziemi polskiej wbwiekach XVI-XVIII walczyïy ob„dusze”. By osiÈgnÈÊ sukces, sïusznie przeniesiono walkÚ zbulic do szkóï, gdyĝ przez wïaĂciwÈ edukacjÚ ibformacjÚ, wïaĂciwy przykïad ĝycia, najlepiej ibnajszybciej przekonuje siÚ kogoĂ do swoich racji. Na pewno wbtamtym czasie mistrzami wbtakim dziaïaniu byli jezuici, którzy realizowali jednÈ zbmaksym ich zaïoĝyciela Ăw. Ignacego zbLoyoli: „Dobro im bardziej powszechne, tym bardziej boskie”, dlatego Loyola polecaï jezuitom nawracaÊ przede wszystkim tych, którzy mieli wiÚksze oddziaïywanie spoïeczne, by juĝ nawróceni mogli pociÈgnÈÊ za sobÈ innych. Logika bardzo ciekawa. IbstÈd taka liczba szkóï, kolegiów, uniwersytetów zakïadanych przez jezuitów. Jak juĝ mówiliĂmy, wbPolsce wystÚpowaïa pewna rywalizacja, szczególnie pomiÚdzy protestantami ibkatolikami. Natomiast unici na Rusi byli zbyt sïabi politycznie ibkulturowo, by mieÊ jakikolwiek wpïyw na edukacyjne zmiany. Tymczasem katolicy ibprotestanci doskonale wiedzieli, ĝe bez pewnych ibugruntowanych fundamentów systemów edukacyjnych, oczywiĂcie bazowanych na wïasnej, wyznaniowej doktrynie ibantropologii, nie moĝna zmieniaÊ mentalnoĂci, kultury ibhistorii. 14. Ratio Studiorum. Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego, wstÚp ibopracowanie K.bBartnicka ibT.bBieñkowski, Warszawa 2000, s. 83-90.. 1O. á.

(35) äIBLIOGRAFIA. Budzyñski J., Nauka religii ibmodlitwa wbdawnych szkoïach humanistycznych, w:bJÚzyk, szkoïa, religia, red. A.bLewiñska, M.bChmiel, Wydawnictwo „Bernardinum”, Pelplin 2007. ChrzeĂcijañstwo wbPolsce. Zarys przemian 966-1979, red. J.bKïoczowski, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992. Historia wychowania, red. .bKurdybacha, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965. Krajewski M., Historia wychowania ibmyĂli pedagogicznej, Wydawnictwo Naukowe „Novum”, Pïock 2006. KoĂcióï wbPolsce, vol. II, red. J.bKïoczowski, Znak, Kraków 1969. Kot S., Historja wychowania, Pañstwowe Wydawnictwo KsiÈĝek Szkolnych, Lwów 1934. Litak S., Historia wychowania, t. I, Wydawnictwo WAM, WSF-P Ignatianum, Kraków 2004. Litak S., Od Reformacji do OĂwiecenia. KoĂcióï katolicki wbPolsce nowoĝytnej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994. Mandziuk J., Historia KoĂcioïa katolickiego na ¥lÈsku, Wydawnictwo Teologii Katolickiej, Warszawa 1995. Moĝdĝeñ S.I., Historia wychowania do 1795, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2005. Ratio Studiorum. Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego, wstÚp ibopracowanie K.bBartnicka ibT.bBieñkowski, Wydawnictwo Naukowe Ateneum, Warszawa 2000. Woïoszyn S., Historia wychowania, Pañstwowe Zakïady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1967.. âãã.

(36)