• Nie Znaleziono Wyników

Psychopatia – specyficzne zaburzenie osobowości – kryteria diagnostyczne i ujęcie teoretyczne

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Psychopatia – specyficzne zaburzenie osobowości – kryteria diagnostyczne i ujęcie teoretyczne"

Copied!
33
0
0

Pełen tekst

(1)

University of Rzeszów Polish Association for Persons with Intellectual Disabilities Koło in Sędziszów Małopolski [lesniak_joanna@interia.pl]

Psychopathy – a specific personality disorder

– diagnostic criteria and theoretical approach

Introduction

Abstract: Individuals with psychopathic personality represent very complex cases due to the difficulty of the very concept that is psychopathy, as well as the problems associated with their diagnostics and social rehabilitation. Psychopathy constitutes a specific subcate-gory of personality disorders, a severe disorder of the structure of character and manner of behavior. Therapy of individuals exhibiting psychopathic personality traits is not an easy task. The literature on the subject is predominantly pessimistic with regard to the effectiveness of therapy in this group of patients. Psychopathy constitutes this kind of personality disorder that demonstrates very limited susceptibility to therapeutic change.

The article explains the concepts associated with dissocial personality disorders in the con-text of the international classification of diseases and health problems. The issues regarding the diagnosis of personality disorders and the concept of psychopathy along with possible causes of its occurrence are also presented. Finally, forms of therapy applied for people with psychopathic personality traits, its effectiveness and the most important factors inhibiting the therapy process are discussed.

(2)

For many years, both in the public space and within the framework of scientific research in various fields, there has been a discussion on the possibilities and effectiveness of conducting educational activities with respect to individuals exhibiting psychopathic personality traits. This issue is particularly interesting also due to the fact that it concerns the human psyche, which itself presents meanders that fascinate many.

Mental illnesses and disorders have been described by many academics, who have tackled them in a variety of ways. Publications, however, tended to focus on aspects such as depression or schizophrenia. This is because these seemed to be the areas in which there was a basic public need for information. However, the issue of psychopathy continues to be alien to a large part of society. A deeper analysis of the problem of psychopathy allows us to conclude that it has become the focus of attention of such world-renowned researchers as Hervey M. Cleckley, A. Kiehl, or K. Dutton. They have successively published more and more new findings of their research, and consequently, their own beliefs regarding the traits of psychopathic personality. All works related to this topic are of great importance, as sensitizing to all aspects of this disorder is very important for effective social rehabilitation. For this reason, the paper addresses the following areas:

Firstly, dissocial personality disorders are explained in the context of the international classification of diseases and health problems. Then the issue of diagnosis of personality disorders is presented. The following section describes the concept of psychopathy and possible causes of its occurrence. Finally, forms of therapy used for people with the traits of psychopathic personality and its effectiveness are outlined.

Dissocial personality disorders

At this point, it is worth emphasizing the opinion of some researchers that, when dealing with the subject of psychopathic personality, not only in the context of social rehabilitation, but also in more general terms, one should separate personality disorders of an anti-social nature from those of a dissocial one. For, unlike the anti-social personality, the dissocial personality presupposes an inability to understand the consequences of a given behavior, i.e. such a person is unable to draw conclusions from serving a given sentence. Such a division is mentioned by Denise Fischer, whose work, addressing working with psychopaths and the treatment of their disorders, adopts this division as crucial. (Fischer 2017, p. 1) This paper adopts the concept of dissocial personality disorder based on this systematization.

(3)

dominant in the case of a given person. The key plane of perception of people who are the subjects of educational measures is precisely the past experiences. They constitute a specific turning point in the course of the process of social labelling. It is then that a given person becomes regarded as a problem child or a difficult student. It often means stigmatization, which shapes their functioning. This entanglement can be very debilitating for later social rehabilitation efforts. (Sawicki et al. 2015, p. 5).

In the case of psychopathic personality, the above-mentioned factors should be taken into account not only during the process of social rehabilitation, but also when making a diagnosis. In this context, Denise Fischer argues that the concept of psychopathy has not yet been included in any classification system, mainly due to the lack of reliable research on the subject. Thus, the phenomenon is considered only in clinical terms that have assigned it to personality disorders. (Fischer 2017, p. 2)

At this point, it should be emphasized that in Poland, since 1997, adult personality and behavior disorders are defined by the International Classification of Diseases and Health Problems ICD-10. Based on this typology, a mental disorder occurs when four related phenomena, namely psychopathological symptoms, disturbed behavior, impaired functioning, and pathological stress, are present simultaneously. (Heltzman et al. 2011, pp. 942–946)

(4)

refers to behaviors that are easy to observe. The classification also states, however, that the dissocial personality amoral also encompasses amoral, antisocial, asocial, sociopathic, and psychopathic personality disorders. Thus, in this typology, it is a very broad term. When analyzing all the aspects described above, it is worth referring to Irena Mudrecka, who claims that the approach presented in the International Classification of Diseases and Health Problems was shaped in such a way as not to create grounds for stigmatization. However, taking such an approach into consideration, in the opinion of I. Mudrecka, it appears unreasonable to abandon the notion of psychopathy and to use the phenomena discussed here interchangeably. She further justifies her position by the fact that social pedagogy and criminology have long used the term dissociality. In Mudrecka’s view, in such areas dissocial individuals are those characterized by deviant reactions, included in groups and social systems that are dysfunctional with respect to society and simultaneously characterized by a hostile attitude towards it. Such description may refer for example to criminal or mafia groups. As further stated by I. Mudrecka, dissocial individuals in this sense are able to conform to the norms imposed by these groups because they consider these norms to be their own, or at least not in conflict with their code of conduct. (Sawicki et al. 2015, p. 11).

In the view of criminology, pedagogy and social rehabilitation, it is also possible to state that dissocial individuals do not reject all social ties, as is the case with asocial individuals. Within their groups, considered on the outside as dissocial, such individuals are able to function, in their own way, properly, i.e., to make friends, enter into emotional relationships, display friendliness, loyalty, honesty, and kindness. However, being a member of antagonistic-destructive groups, which is what dissocial environments are, causes their members to attack the generally accepted social order, breaking all social and legal norms. (Czapów, Jedlewski 1979, pp. 87–92)

The literature, therefore, sees the term dissociality as having two distinct meanings, with the former being treated as a synonym for psychopathy and the latter referring to behaviors of individuals integrated into subcultural groups. Therefore, limiting oneself to one term only can result in misunderstandings between theorists, practitioners and researchers. It also has a destabilizing effect on the didactic process in which those preparing for the profession of a social rehabilitation pedagogue participate. It should also be emphasized that although dissocial personality disorder is defined in the current diagnostic classification, it is not a term that appears frequently in the Polish literature. (Sawicki et al. 2015, p. 11).

Diagnosis of personality disorders

(5)

diagnosed. There are, of course, numerous diagnostic models allowing us to determine which disorder one is dealing with in a given case. This is the context in which psychopathic disorders will be discussed.

Terminology is a key issue. The differences here relate to the different emphasis on either the external aspects of behavior or its internal manifestations. One classification (DSM) narrows, simplifies, and limits the diagnostic criteria. Another one ( DSM-V) groups them according to the following aspects: deterioration of functioning of such a personality in terms of identity and self-direction, as well as interpersonal functioning, i.e., empathy and intimacy. Pathological traits of personality, on the other hand, are reflected by antagonism, tendency to manipulation, lying, callousness, hostility, lack of sense of responsibility, impulsiveness, tendency to take risks. It is also underlined that the deterioration of functioning of a personality or its specific traits is most often associated with the manifestation of behaviors that are stable over time and situations. The ICD-10 classification, on the other hand, refers with its diagnostic criteria to abnormal, antisocial, social, psychopathic, and sociopathic disorders. The co-occurring trait here is hypersensitivity. Moreover, also mentioned in this context is the possibility of the disorders occurring in childhood or adolescence. (Pastwa-Wojciechowska 2017, pp. 215–216)

The notion of psychopathy

However, proper diagnosis is only possible if the notion of psychopathy is understood correctly.

(6)

reaction, excessive fantasy and irresponsibility, lack of remorse, rare suicides. (Hare 2006).

L. Johnstone and D.J. Cooke, in an article published in Behavioral Sciences and

the Law in 2004, described psychopathy as a specific type of personality disorder

characterized by three broadly defined dimensions: an arrogant and deceitful style of interpersonal functioning; severe deficits in understanding, experiencing, and expressing emotions; as well as severe impulsivity in behavior. (Johnstone, Cooke 2004, pp. 103–125)

The ICD-10 classification defines psychopathy as a dissocial personality disorder. One can speak of it when at least three of the following six aspects exist together: disregard for the feelings of others, permanent and clear attitude of irresponsibility and disregard for social norms, rules and obligations, inability to maintain lasting relationships despite the lack of objective reasons, poor tolerance for frustration and low threshold of aggression, lack of sense of guilt and inability to draw conclusions even from negative experiences, tendency to blame others and rationalize own attitudes. (Fischer 2017, p. 2)

In addition to the ICD-10 classification, the American Psychiatric Association has developed two systems that define the phenomenon in question and provide further criteria to aid diagnosis. In this case, more attention was paid to mental disorders. Three main groups of personality disorders were distinguished. The first group included disorders characterized by peculiar and eccentric behavior. The second one consisted of behavioral anomalies characterized by dramatic, emotional, and unpredictable behavior. Group three, on the other hand, includes anxious and fearful behaviors. (Barnow 2008, p. 28) Given the above, psychopathy should be classified as an antisocial disorder and as such a phenomenon it belongs to the second of the above mentioned groups, which includes impulsive personality (Dutton 2013, p. 73).

(7)

However, the criteria outlined here have proven to be highly debatable for researchers working strictly in the area of psychopathy. They have approached such definitions with a great deal of skepticism. Nevertheless, it is worth emphasizing that these phenomena overlap with each other. At the same time, significant discrepancies have been found in this respect. Hence, it seems necessary to cite other opinions of persons dealing with the phenomenon of psychopathy. Kevin Dutton claims that every psychopath suffers from antisocial personality disorder, but not everyone who exhibits antisocial personality traits is a psychopath (Dutton 2013, p. 75).

Psychopathy is thus a specific subcategory of personality disorders (Fischer 2017, p. 4). As such, it represents a severe disturbance in a person’s character structure and behavior. Specific personality disorders usually refer to several dimensions of personality, and are linked to noticeable anomalies of individual and social functioning, which are expressed, for example, by traits such as inflexibility and maladaptability (Gałecki, Szulc 2018, p. 328).

The traditional concept distinguishes between four types of disturbed personalities: psychopathy, i.e., innate character deviation; sociopathy, which is understood as a phenomenon resulting from a pathological influence on a given person (Wąsowicz 1973, p. 80); homilopathy resulting from permanent disability, acquired over time, or alienation from a particular environment. Also named here is characteropathy, which is the result of damage to the central nervous system. (Bilikiewicz et al. 2008, p. 204).

As shown above, the concept of psychopathy was not recognized as a clear-cut case. As the research and analysis of this disorder developed, however, new definitions began to emerge, which were perhaps not as unambiguous, but which allowed for a general view of the issue.

Currently, the most popular concept of psychopathy is attributed to the work of Robert D. Hare and his team. This definition has satisfied both the claims of clinical researchers as well as scientists specializing in the field. This is because R. Hare based the concept on commonly recognized aspects constituting the quintessence of the psychopathic personality. Building on the concept proposed by Cleckley, he redefined the concept of psychopathy, expanding its scope to a specific personality disorder. The method developed by R. Hare made it possible to design precise diagnostic criteria taking into account different cultural conditions and different groups of examined people. Taking all this into account, R. Hare concluded that a psychopath is an impulsive, irresponsible person characterized by a hedonistic approach to life, who lacks the ability to experience normal emotional components of interpersonal behavior, which means that such a person is unable to cope with such feelings as remorse, guilt, empathy, and concern for the welfare of others (Pastwa-Wojciechowska 2017, p. 217).

(8)

and show unscrupulousness when causing the suffering of others, usually uses the concept of psychopathy (Sawicki et al. 2015, p. 14).

R. Hare reformulated the notion of psychopathy by creating the so-called operational doctrine of this phenomenon, as well as the most commonly used tool for its measurement, namely the PCL-R test – Psychopathy Checklist Revised (Hare, Neuman 2006, pp. 58–88). This tool became a gateway to further research, allowed for the compilation of findings, enriched clinical practice, and contributed to the development of further theoretical models. R. Hare believed that one cannot equate the concept of antisocial personality disorder with psychopathy or sociopathy, because they involve different diagnostic criteria. In his opinion antisocial personality disorder is defined by the description of deviant behaviors that can be easily registered by observing a person’s behavior. Psychopathy, on the other hand, refers to personality traits such as empathy, egocentrism, or sense of guilt, which are not so easy to capture for a psychologist. R. Hare notes that most offenders sentenced to imprisonment can be considered to have antisocial personality disorder, but at the same time it is difficult diagnose them with psychopathic personality traits, as not every psychopath fulfils the characteristics of an offender (Hare 2006, pp. 41–42).

Therefore, R. Hare thus defines psychopathy as a mixture of interpersonal and affective traits of functioning of an individual along with their antisocial lifestyle (Hare 1999, 181–197). It is based on the premise that there are two basic factors that fulfill the concept of psychopathy. The first factor, which is of interpersonal and affective nature, includes such features as smooth talking, superficial charm, egocentrism and excessive self-esteem, lack of remorse and sense of guilt or empathy, tendency to lie and manipulate, shallowness of feelings, and the like. The second factor, on the other hand, which is the antisocial lifestyle, is characterized by the following symptoms associated with social anomalies: impulsivity, insufficient control of one’s own behavior, need for stimulation, lack of a sense of responsibility, displaying disturbing behavior at an early age, as well as antisocial behavior in adulthood (Hare 2006, p. 53). This factor is associated with a long-standing unstable, antisocial, and therefore often generally unacceptable lifestyle. Establishing it also means that a person has a high need for stimulation, which is mainly due to the fact that they quickly become bored. Moreover, they often lead a freeloading lifestyle, are unable to fully control their own behavior, to think and function realistically or to make long-term plans. They are also impulsive, irresponsible and reckless (Hare 2006, p. 55).

(9)

suit them and only when they believe it is profitable for them to do so under the circumstances. The consequences of their behavior faced by other people are irrelevant to them. Their lack of remorse allows them to satisfy their own needs and desires without holding back from committing wrongdoing of any kind. They are convinced that they can get away with any wicked or unlawful act. These people are self-centered, do not doubt their intelligence, and are even convinced of their superiority over others, hence their belief in impunity. The threat of punishment does not deter them from committing crimes (Hare 2006, p. 102).

Furthermore, R. Hare argues that there is a reason as to why psychopaths exhibit a poorly developed conscience. This is particularly due to aspects such as: inability to react emotionally (fear or anxiety); their emotional sphere is underdeveloped, which means that they are unable to distinguish between the emotional charge of words such as “death” and “paper”. In their view, both words carry the same emotional load. Just as words have no meaning for psychopaths, so do specific feelings. Of course, one cannot say that they do not know the meaning of words, it is usually quite the opposite. However, they also have their own associations with them, which are hardly consistent with those functioning in society. For this reason, the statements of psychopaths often appear illogical, contradictory, and completely inconsistent with the acts committed by these individuals (Hare 2006, p. 115).

Research on the two-factor model of psychopathy provided a starting point for further analysis. The model developed by R.D. Hare was further expanded and improved by other researchers. D.J. Cook and Ch. Michie put psychopathy in a 3 – factor model. It consisted of the following: 1. Interpersonal factor: personal charm, charisma, sense of greatness, pathological lying, manipulation; 2. Affective factor: shallow emotions, lack of empathy, lack of guilt and remorse, lack of a sense of responsibility for one’s actions; 3. Behavioral factor: need for stimulation and susceptibility to boredom, irresponsibility, impulsivity, freeloading lifestyle, lack of realistic long-term goals (Cook, Michie, pp. 3–13).

Currently, the most commonly used and considered the most adequate is the 4 – factor model of psychopathy, which was presented by a team of researchers led by J. Edens. In this aspect, the structure of psychopathy includes: 1. Interpersonal Factor: charisma and personal charm, smooth talking, exaggerated self-esteem, pathological lying, tendency to deceive and manipulate; 2. Affective factor: lack of guilt and remorse, shallow emotions, lack of empathy and sensitivity, lack of a sense of responsibility for one’s actions; 3. Behavioral (lifestyle) factor: need for stimulation, increased susceptibility to boredom, freeloading lifestyle, lack of long-term and realistic goals, impulsivity, recklessness; 4. Antisocial factor: poor behavioral and anger control, early behavioral difficulties, serious criminal behavior (even as a minor), parole violations, criminal versatility (Edens 2006, p. 1).

(10)

the risk of, i. a. aggressive, criminal, sadistic, deviant behaviors and resistance to therapeutic measures. In both the 2-factor and 4-factor models, the components of “social pathology” are not only a manifestation of certain personality traits, but also represent features specific to psychopathy in comparison to other similar disorders.

The definition of the concept of psychopathy is therefore a complex phenomenon, and so is the diagnostics of this disease entity. Therefore, it is worth to take a closer look at the sources of psychopathic behavior here, for these facilitate the selection of an appropriate method of social rehabilitation.

Psychopathic behavior is a perfect example proving the thesis that lack of knowledge of the causes of a given disorder and its mechanisms prevents effective therapy. For many years, psychiatrists believed in biological origins of psychopathic behavior, although it was not possible to clearly identify the biological factors responsible for this disorder. The progress in the field of brain imaging techniques that occurred in the last two decades has enabled a dynamic development of neurological research that has provided a basis for expanding the knowledge of the causes and mechanisms of the development of psychopathic personality.

Thanks to the advancement of imaging technologies, researchers were able to confirm that the brain is a social organ, as it is oriented towards cooperation with brains of other individuals (Kaczmarek 2009, p. 37).

Research based on modern brain imaging has also resulted in a hypothesis about the neurological foundations of morality (Churchland 2013, pp. 51–55). It has been proven that the brain is modeled by the interactions of environmental and genetic factors, and that it is specialized in the perception of social values, because they are decisive for the survival of an individual.

The need for belonging (caring for relatives, attachment to friends) is determined biologically, as it is the responsibility of neurotransmitters, e.g. vasopressin, oxytocin, serotonin, dopamine, which enable activation of neuronal connections. Oxytocin in particular is considered to be a hormone of concern for others, care, and socialization, since it is responsible, for example, for the formation of feelings of friendship, maternity, as well as for experiencing a sense of pleasure during contact with another person. Its levels regulate the desire for contact with people who are important to us and the pain we feel when we part with them (Churchland 2013, pp. 69–70).

According to Patricia S. Churchland, the selfish, innate concern for one’s own well-being has, over the course of evolution, been expanded to include a concern for property, and therefore for others with whom the person has an emotional bond or is connected through other common interests. Consequently, a person experiences biological pain when committing an act of violence against another human being, feels remorse or a sense of remorse (Churchland 2013, pp. 71–74).

(11)

healthy person, in particular the structures responsible for regulation of emotions, impulses, and social action.

The differences between the brains of healthy individuals and those who exhibit psychopathic behavior are in both anatomical and functional terms (Churchland 2013, pp. 74–76):

— in terms of brain anatomy, researchers discovered that psychopaths have a smaller limbic system;

— functionally, the brains of psychopaths show reduced levels of activity during decision-making and emotional learning.

According to the researchers, the above differences may contribute to the lack of tendency to attach to others, form relationships, as well as the lack of empathy and conscience in psychopathic individuals. Experiencing fear of social rejection (social pain), receiving negative evaluation from people who are important for an individual is essential in the process of learning correct social behavior, as well as in extinguishing antisocial behavior (Sawicki et al. 2015, pp. 18–19).

Among the researchers of the causes of psychopathic disorders there is also a hypothesis according to which psychopathy, similarly to Asperger’s syndrome and autism, is caused by disorders of face recognition within the fields of the right temporal lobe. This area in a normally functioning brain is responsible for processing of information, which, according to researchers, explains the problems in interpersonal relations (Cozolino 2004, p. 143).

The hypothesis cited above resonates with evidence that confirms that people with psychopathic disorders have difficulty recognizing and properly interpreting emotions of others. This is of considerable importance because these abilities have a fundamental role in modeling the social behavior of an individual (Sawicki et al. 2015, p. 19).

According to R. Hare, in the case of all individuals with psychopathic disorders, one can speak of the absence of a secure pattern of attachment, except that the current state of knowledge in the discussed area makes it impossible to determine unambiguously whether the acquired pattern of attachment can be the cause of psychopathic disorders or whether it is a result of this disorder (Hare 2006, pp. 168–169).

The literature on the subject suggests the existence of neural-level dysfunctions that prevent children from establishing an emotional bond with their parents, resulting in their inability to acquire key social skills. Evidence supporting this hypothesis is the fact that some individuals with diagnosed psychopathic disorders grew up in families where no dysfunctions were found and parents exhibited mature, healthy emotional responses toward their children (Sawicki et al. 2015, p. 19).

(12)

emptiness in people with psychopathic disorders. These studies have shown that the semantic emptiness in psychopaths is caused by a disorder where speech is controlled by both cerebral hemispheres. The lack of superiority of the left hemisphere, which is characteristic of healthy individuals, negatively affects the integrity of speech, as well as the ability to monitor it. With this disorder, each cerebral hemisphere attempts to take control of language processes, which negatively affects their effectiveness (Hare 2006, p. 1703).

Drawing on the above-mentioned research results, R. Hare put forward a thesis that a similar disruption of the control function between the hemispheres may also occur in the case of emotion-related processes. To confirm his thesis, Hare cites the results of the research by S. Wrong and R. Day, according to which in people with psychopathic disorders none of the cerebral hemispheres controls emotional processes. In the case of psychopaths, the processes controlling emotions are blurred and divided, resulting in a shallow and colorless emotional life (Hare 2006, pp. 171–172). Nevertheless, it should be stressed that the causes of the above disorders have not been established so far.

The analysis of neurological correlates of psychopathic disorders conducted by Kazimierz Pospiszyl showed that many psychophysiological tests reveal atypical (not found in healthy people) recording of brain waves. Such recording shows reduced activity of these waves, which indicates reduced overall cortical arousal, which translates into impaired (low) reactivity in individuals with psychopathic disorders. A manifestation of low reactivity is the need for much stronger stimuli for optimal functioning than is necessary for healthy people Additionally, studies have shown that psychopaths have significantly lower skin conductance, abnormal changes in electrodermal activity, and changes in skin reactivity to external stimuli (Pospiszyl 2000, pp. 85–92).

Forms of therapy and their effectiveness

The above presented causes of psychopathic behavior are a guideline for social rehabilitation pedagogues, as the knowledge of them enables the proper selection of methods. The fact that the functioning of the reward system in psychopaths differs significantly from that of healthy people, in particular their orientation towards obtaining pleasure resulting from a four times higher dopamine levels, indicates the reasons for the ineffectiveness of punishments and the necessity to base pedagogical methods on rewards.

(13)
(14)

The difficulties in social rehabilitation of people with psychopathic traits are more profound, because the disorder is additionally characterized by a high degree of criminogenicity. Psychopathy is considered a personality factor that increases the risk of committing criminal acts. The criminal specificity of psychopathy, therefore, results in people with such traits often being incarcerated in prisons or jails, or other places that serve to isolate them from the rest of society (Nowakowski 2016, p. 8).

However, the specialist literature points to the fact that penitentiary institutions do not provide adequate conditions for social rehabilitation as such, making it even more difficult to conduct therapeutic work with individuals with psychopathic personalities (Pastwa-Wojciechowska 2004, pp. 23–26). The court-ordered protective measures bring slightly better results, yet very important here are the assessments of the prevalence of psychopathic traits among the persons against whom they have been applied (Gierowski, Paprzycki 2013, pp. 56–59). An important aspect here is also that therapeutic activities should generally not be aimed at causing a permanent change in the psychopath’s behavior. The work of a therapist with a psychopathic person involves extensive efforts including, but not limited to, talking to their closest relatives, learning as much as possible about them, and balancing their activities so that help is not perceived as control. The therapist must try to weave a thread of trust between themselves and the patient. They can support such a person, advise them, provide a sense of security, and offer perspectives on their future functioning. These are the main therapeutic tasks when dealing with people exhibiting the traits of psychopathic behavior (Otto, Thiersch 2015, p. 520).

Conclusion

(15)

References

[1] Barnow S., 2008, Persönlichkeitsstörungen: Ursachen und Behandlung. Mit fünf Fallbeispielen, Verlag Hans Huber, Bern.

[2] Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwiłłowicz, P., Psychiatria. Repetytorium, PZWL, Warszawa.

[3] Churchland P.S., 2013, Moralność mózgu. Co neuronauka mówi o moralności, Copernicus Center Press, Kraków.

[4] Cleckley, Dr. Hervey M., 2016, Mask of Sanity: An Attempt to Clarify Some Issues About the So-Called Psychopathic Personality, Hauraki Publishing.

[5] Cooke D.J., Forth A.E., Hare R.D., 1998, Psychopathy: Theory, research, and implications for society, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht.

[6] Cooke D.J., Michie C., 2001, Refining the construct of psychopathy: Towards a hierarchical model, “Psychological Assessment”, 9.

[7] Cooke D.J., Michie C., Hart S.D., 2006, Facets of Clinical Psychopathy. Toward Clearer Measurement [in:] Handbook of psychopathy, (ed.) Patrick C.J., New York: The Guilford Press.

[8] Cozolino L.J., 2004, Neuronauka w psychoterapii, Zysk i S-ka, Poznań. [9] Czapów Cz., Jedlewski S., 1979, Pedagogika resocjalizacyjna, PWN, Warszawa. [10] Dutton K., 2013, Psychopathen. Was man von Heiligen, Anwälten und Serienmördern

lernen kann, Deutscher Taschenbuchverlag, München.

[11] Edens J. et al., 2006, Psychopahic, not Psychopathic: Taxometric evidence fort he dimensional structure of psychopathy, “Journal of Abnormal Psychology”, 115 (1). [12] Fischer D., 2017, Soziale Arbeit mit Psychopathen und der Sinnhaftigkeit von

Sanktionierungen und Behandlungen, University of Applied Sciences Mittweida, Mittweida.

[13] Gałecki P., Szulc A., 2018, Psychiatria, Edra Urban & Partner, Wrocław.

[14] Gierowski J.K., Paprzycki L., 2013, Niepoczytalność i psychiatryczne środki zabezpieczające. Zagadnienia prawno-materialne, procesowe, psychiatryczne i psychologiczne, C.H. Beck, Warszawa.

[15] Hare R.D., 1999, Psychopathy as a risk factor for violence, “Psychiatric Quarterly”, 3. [17] Hare R.D., 2006, Psychopaci są wśród nas, Wydawnictwo Znak, Kraków.

[16] Hare R.D., Neumann C.S., 2006, The PCL – R assessment of psychopathy. Development, structural properties and new directions [in:] Handbook of psychopathy, (ed.) Patrick C.J. New York: The Guilford Press.

[18] Heltzman J., Łoza B., Kosmowski W., 2011, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych – koncepcyjne założenia ICD-11, “Psychiatria Polska”, 2011, 6.

[19] Johnstone L., Cooke D.J., 2004, Psychopathic-like traits in childhood: conceptual and measurement concerns, “Behavioral Sciences and the Law”, 22.

[20] Kaczmarek B.L.J., 2009, Mózg aspołeczny, [in:] Kaczmarek B.L.J., Neuropsychologiczne uwarunkowania kontroli zachowania u dorosłych przestępców, UMCS, Lublin. [21] Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, 2017,

10th Revision, Volume I, Warszawa.

(16)

[23] Otto H.U., Thiersch H., 2015, Handbuch Soziale Arbeit. Grundlagen der Sozialarbeit und Sozialpädagogik, Ernst Reinhardt Verlag, München.

[24] Pastwa-Wojciechowska B., 2004, Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psychologiczna, Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. [25] Pastwa-Wojciechowska B., 2017, Psychopatyczne/antyspołeczne zaburzenia osobowości,

[in:] Cierpiałkowska L., Soroko E., Zaburzenia osobowości, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

[26] Patrick C.J., Fowles D.C. Krueger R.F., 2009, Triarchic conceptaualization of psychopathy: Developmental origins of disinhibition, boldness and meanness, “Psychopathol”, 21(3).

[27] Pospiszyl K., 2000, Psychopatia, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. [28] Sawicki K., Ćwikowski R., Chańko A., 2015, Dylematy i wyzwania współczesnej

resocjalizacji, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

(17)

Uniwersytet Rzeszowski, Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Inte-lektualną Koło w Sędziszowie Małopolskim [lesniak_joanna@interia.pl]

Psychopatia – specyficzne zaburzenie osobowości

– kryteria diagnostyczne i ujęcie teoretyczne

Abstrakt: Osoby o  osobowości psychopatycznej należą do bardzo złożonych przypadków ze względu na trudność pojęcia, jakim jest psychopatia, a także na problemy związane z ich diagnostyką oraz resocjalizacją. Psychopatia stanowi specyficzną podkategorię zaburzeń oso-bowości, ciężkie zaburzenie struktury charakteru oraz sposobu zachowania. Terapia osób wykazujących cechy osobowości psychopatycznej nie jest zadaniem łatwym do wykonania. W  literaturze przedmiotowej przeważa pesymizm jeśli chodzi o  skuteczność terapii tej grupy osób. Psychopatia jest tym zaburzeniem osobowości, które w  bardzo ograniczonym stop-niu wykazuje podatność na zmianę terapeutyczną. W artykule wyjaśniono pojęcia związane z  dyssocjalnymi zaburzeniami osobowości w  kontekście międzynarodowej klasyfikacji chorób oraz problemów zdrowotnych. Przedstawiono zagadnienia diagnozy zaburzeń osobowościo-wych oraz pojęcie psychopatii wraz z ewentualnymi przyczynami jej występowania. Na końcu przedstawiono formy terapii stosowane w  przypadku osób wykazujących cechy osobowości psychopatycznej, ich efektywność oraz najistotniejsze czynniki hamujące ten proces.

Słowa kluczowe: zaburzenia osobowości, dyssocjalne zaburzenia osobowości, psychopatia, zachowanie, terapia.

Wstęp

(18)

i skuteczności prowadzenia działań o charakterze wychowawczym wobec osób wykazujących cechy osobowości psychopatycznej. Problematyka ta jest szczególnie interesująca również ze względu na fakt, że dotyczy ona ludzkiej psychiki, która sama w sobie jest fascynująca.

Choroby i zaburzenia psychiczne opisane zostały przez wielu naukowców na różnorakie sposoby. Publikacje skupiały się głownie raczej na depresji i schizofre-nii. Wydawało się bowiem, że to te właśnie obszary stanowią podstawową po-trzebę społeczną w zakresie doinformowania. Problematyka psychopatii pozostaje obca dużej części społeczeństwa. Głębsza analiza problematyki psychopatii pozwa-la stwierdzić, że znapozwa-lazła się ona w centrum uwagi m.in. światowej sławy bada-czy, jak Hervey M. Cleckley, A. Kiehl, czy też K. Dutton. Sukcesywnie publikowali oni nowe wyniki swoich badań, a co za tym idzie, własne przekonania dotyczące cech osobowości psychopatycznej. Wszelkie prace odnoszące się do tej tematyki mają ogromne znaczenie, ponieważ uwrażliwienie na wszelkie aspekty związane z tym zaburzeniem jest bardzo ważne dla skutecznie przeprowadzanej resocjaliza-cji. Z tego względu w prezentowanym tekście na początku wyjaśniono dyssocjalne zaburzenia osobowości w kontekście międzynarodowej klasyfikacji chorób oraz problemów zdrowotnych. Następnie przedstawiono zagadnienie diagnozy zaburzeń osobowościowych. W dalszej części opisano pojęcie psychopatii oraz ewentualne przyczyny jej wystąpienia. Na końcu zarysowano formy terapii stosowane w przy-padku osób wykazujących cechy osobowości psychopatycznej oraz ich efektywność.

Dyssocjalne zaburzenia osobowości

Warto w tym miejscu podkreślić opinie niektórych badaczy, według których zajmując się tematyką osobowości psychopatycznej, nie tylko w ramach resocja-lizacji, ale również traktując ją bardziej ogólnie, należy oddzielić od siebie zabu-rzenia osobowości o charakterze antysocjalnym oraz dyssocjalnym. Osobowość dyssocjalna bowiem, w przeciwieństwie do antysocjalnej, zakłada niezdolność do pojmowania konsekwencji wynikających z danego postępowania, co oznacza, że osoba taka nie potrafi wyciągnąć wniosków wynikających z odbycia określonej kary. Podział taki, jako kluczowy, przyjmuje Denise Fischer w publikacji odnoszą-cej się do pracy z psychopatami oraz terapii ich zaburzeń (Fischer 2017, s. 1). Korzystając z tego usystematyzowania, w artykule przyjęto pojęcie osobowości zaburzonej dyssocjalnie.

(19)

zwrot-ny w toku postępowania procesu społecznego naznaczania. To wtedy bowiem dana osoba uznawana jest za problemowego wychowanka lub trudnego ucznia. Często oznacza to stygmatyzowanie, co kształtuje jego funkcjonowanie. Takie uwi-kłanie może być bardzo obciążające dla późniejszych działań resocjalizacyjnych (Sawicki i in. 2015, s. 5).

W przypadku osobowości psychopatycznej należy wziąć pod uwagę wymienione powyżej czynniki nie tylko podczas procesu resocjalizacji, ale również przy diagno-zowaniu. W tym kontekście D. Fischer twierdzi, że pojęcie psychopatii nie zostało dotychczas ujęte w żadnym systemie klasyfikacyjnym, głównie ze względu na brak rzetelnych badań. Zjawisko to rozpatrywane jest więc wyłącznie w kategoriach kli-nicznych, które przyporządkowały je do zaburzeń osobowości (Fischer 2017, s. 2). W tym miejscu należy podkreślić, że w Polsce od 1997 roku zaburzenia oso-bowości i zachowań dorosłych definiowane są przez Międzynarodową Klasyfikację Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Według tej typologii zaburzenie psy-chiczne ma miejsce wtedy, kiedy występują obok siebie cztery powiązane zjawiska, a mianowicie symptomy psychopatologiczne, zaburzone zachowanie, zaburzenia funkcjonowania oraz patologiczny stres (Heltzman i in. 2011, s. 942–946).

(20)

osobowość dyssocjalna obejmuje także osobowość amoralną, antyspołeczną, aspo-łeczną, socjopatyczną oraz psychopatyczną. W tej typologii jest to więc termin bardzo szeroki. Analizując wszystkie opisane powyżej aspekty, warto powołać się Irenę Mudrecką, która twierdzi, że ujęcie zawarte w Międzynarodowej Klasyfi-kacji Chorób i Problemów Zdrowotnych zostało tak ukształtowane, aby nie two-rzyć przesłanek do stygmatyzacji. Uwzględniając jednak takie podejście, zdaniem I. Mudreckiej, niezrozumiałe wydaje się zrezygnowanie z pojęcia psychopatii oraz zamienne stosowanie omawianych tu zjawisk. Swoje stanowisko uzasadnia ona także tym, że pedagogika resocjalizacyjna i kryminologia już od dawna posługują się pojęciem dyssocjalności. Według badaczki w obszarach tych jako dyssocjalne funkcjonują osoby charakteryzujące się reakcjami dewiantywnymi, zaliczone do grup i systemów społecznych dysfunkcjonalnych wobec społeczeństwa, jednocze-śnie cechujących się wrogim nastawieniem w stosunku do tegoż. Jako tak określo-ne mogą być chociażby grupy przestępcze lub mafijokreślo-ne. Jak pisze dalej I. Mudrecka, osoby dyssocjalne w tym znaczeniu są w stanie podporządkować się normom obo-wiązującym w tych grupach, poczytują je bowiem za własne, a przynajmniej nie-pozostające w sprzeczności z ich kodem postępowania (Sawicki i in. 2015, s. 11). Ujęcie kryminologiczne oraz pedagogiczno-resocjalizacyjne pozwala również stwierdzić, że osoby dyssocjalne nie odrzucają wszelkiej więzi społecznej, jak ma to miejsce w przypadku osób asocjalnych. W swoich grupach, które na zewnątrz uznawane są za dyssocjalne, osoby takie funkcjonują na swój sposób prawidłowo, to znaczy w ramach tych grup nawiązują przyjaźnie, wchodzą w związki uczucio-we, okazują koleżeńskość, lojalność, uczciwość oraz życzliwość. Przynależność do grup antagonistyczno-destrukcyjnych jakimi są środowiska dyssocjalne, powoduje jednak, że ich członkowie atakują ogólnie przyjęty porządek społeczny, łamiąc przy tym wszelkie normy społeczne i prawne (Czapów, Jedlewski 1979, s. 87–92).

Literatura przedmiotu upatruje więc w pojęciu dyssocjalności dwóch różnych od siebie znaczeń. Pierwsze z nich traktowane jest jako zamiennik wobec psycho-patii, drugie natomiast odnosi się do zachowań osób zintegrowanych z grupami podkulturowymi. Dlatego też ograniczenie się do jednego pojęcia może skutkować nieporozumieniami pomiędzy teoretykami, praktykami oraz badaczami. Ponadto wpływa to destabilizująco na proces dydaktyczny, w jakim uczestniczą osoby przy-gotowujące się do zawodu pedagoga resocjalizacyjnego. Podkreślić również należy, że chociaż osobowość dyssocjalna została zdefiniowana w obowiązującej klasyfi-kacji diagnostycznej, nie jest to termin, który często pojawia się w polskiej litera-turze (Sawicki i in. 2015, s. 11).

Diagnoza zaburzeń osobowości

(21)

zdia-gnozowana. Istnieje oczywiście wiele modeli diagnostycznych pozwalających stwierdzić, z jakim zaburzeniem w danym przypadku ma się do czynienia. W tym kontekście omówione zostaną zaburzenia psychopatyczne.

Kluczową kwestią jest terminologia. Różnice tutaj zachodzące dotyczą od-miennego położenia akcentu albo na aspekty zewnętrzne zachowania, albo na przejawy wewnętrzne. Jedna z klasyfikacji (DSM) zawęża, upraszcza i ogranicza kryteria diagnostyczne. Inna natomiast (DSM-V) grupuje te kryteria według na-stępujących aspektów: pogorszenie funkcjonowania osobowości w zakresie tożsa-mości oraz samoukierunkowania, jak też funkcjonowania interpersonalnego, czyli empatii i intymności. Patologiczne cechy osobowości natomiast odzwierciedlane są poprzez antagonizm, skłonność do manipulacji, kłamstwa, bezduszność, wrogość, brak poczucia odpowiedzialności, impulsywność, skłonność do podejmowania ry-zyka. Podkreśla się przy tym również, że pogorszenie funkcjonowania osobowości lub jej określonych cech najczęściej wiąże się też z przejawami stabilnych w czasie i w sytuacjach zachowań. Natomiast kryteria diagnostyczne klasyfikacji ICD-10 od-noszą się do zaburzeń anormalnych, antysocjalnych, socjalnych, psychopatycznych oraz socjopatycznych. Cechą współwystępującą jest tutaj nadwrażliwość. Ponadto w kontekście tym wspomina się również o ewentualności występowania zaburzeń w okresie dzieciństwa, bądź też w wieku młodzieńczym (Pastwa-Wojciechowska 2017, s. 215–216).

Pojęcie psychopatii

Właściwa diagnostyka jest jednak możliwa tylko wówczas, jeśli prawidłowo rozumiane jest pojęcie psychopatii.

(22)

zachowania, umiejętność robienia dobrego wrażenia na otoczeniu, wzbudzania do siebie zaufania innych i manipulowania nimi, impulsywne reakcje nawet po spożyciu małej ilość alkoholu, nadmierna fantazja i nieodpowiedzialność, brak wyrzutów sumienia, rzadkie dokonywanie samobójstw (Hare 2006).

W 2004 roku L. Johnstone i D. J. Cooke w artykule w czasopiśmie „Beha-vioral Sciences and the Law” opisali psychopatię jako specyficzny rodzaj zabu-rzenia osobowości charakteryzujący się trzema szeroko rozumianymi wymiarami: aroganckim i kłamliwym stylem funkcjonowania interpersonalnego, poważnymi deficytami rozumienia, przeżywania i ekspresji emocji oraz mocno zaznaczoną impulsywnością zachowania (Johnstone, Cooke 2004, 103–125).

Według klasyfikacji ICD-10 psychopatia definiowana jest jako dyssocjalne za-burzenie osobowości. O psychopatii można mówić wtedy, jeśli zaistnieją obok siebie przynajmniej trzy z sześciu następujących aspektów: nieliczenie się z uczu-ciami innych, trwała i wyraźna postawa charakteryzująca się brakiem odpowie-dzialności oraz lekceważenie społecznych norm, reguł i zobowiązań, niezdolność do utrzymania trwałych związków mimo braku obiektywnych przeciwwskazań, słaba tolerancja frustracji oraz niski próg agresji, brak poczucia winy oraz nie-zdolność wyciągania wniosków nawet z negatywnych doświadczeń, skłonność do obwiniania innych oraz racjonalizowanie własnych postaw (Fischer 2017, s. 2).

(23)

skruchy. Druga grupa zaburzeń odniesiona została do osób w wieku osiemnastu lat. Grupa trzecia natomiast odnosi się do zaburzeń o charakterze socjalnym, któ-re rozpoznawalne są jeszcze przed ukończeniem przez daną osobę 15 roku życia. Przy takim ujęciu stwierdzono również, że zachowanie antyspołeczne nie wynika tylko i wyłącznie z takich dolegliwości jak schizofrenia czy też epizody maniakal-no-depresyjne (Barnow 2008, s. 34).

Opisane kryteria okazały się jednak bardzo dyskusyjne dla naukowców zajmu-jących się stricte obszarem psychopatii. Do tak sformułowanych definicji podeszli oni z dużą dozą sceptycyzmu. Warto jednak podkreślić, że zjawiska te krzyżują się ze sobą. Z drugiej strony stwierdzono w tym zakresie także znaczące rozbież-ności. Stąd też konieczne wydaje się przytoczenie innych opinii osób zajmujących się zjawiskiem psychopatii. Kevin Dutton twierdzi, że każdy psychopata cierpi na antyspołeczne zaburzenia osobowości, ale nie każdy, kto wykazuje cechy osobo-wości antysocjalnej jest psychopatą (Dutton 2013, s. 75).

Psychopatia jest więc specyficzną podkategorią zaburzeń osobowości (Fischer 2017, s. 4). Jako taka stanowi ciężkie zaburzenie struktury charakteru oraz sposobu zachowania danej osoby. Specyficzne zaburzenia osobowości odnoszą się najczęściej do kilku jej wymiarów, łącząc się przy tym z zauważalnymi anomaliami funkcjo-nowania indywidualnego oraz społecznego, które wyrażają się na przykład takimi cechami, jak nieelastyczność oraz nieprzystosowanie (Gałecki, Szulc 2018, s. 328).

Tradycyjnie opracowane zostały cztery typy zaburzonych osobowości: psycho-patia, czyli wrodzone dewiacje charakterologiczne, socjopsycho-patia, która rozumiana jest jako zjawisko wynikające z patologicznego wpływu na daną osobę (Wąsowicz 1973, s. 80), homilopatia wynikająca z trwałej lub nabytej z czasem niepełno-sprawności lub z wyalienowania z określonego środowiska. Wymienia się tutaj również charakteropatię, która jest skutkiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (Bilikiewicz i in. 2008, s. 204).

Jak ukazano powyżej, koncepcja psychopatii nie była uznana jako przypadek jednoznaczny. W miarę jednak rozwoju badań i analiz tej jednostki zaburzenio-wej, zaczęły pojawiać się definicje, które nie były być może aż tak jednoznaczne, pozwalały jednak na ogólny pogląd na to zagadnienie.

(24)

nieposiadająca umiejętności przeżywania normalnych, emocjonalnych składników interpersonalnego zachowania, co oznacza, że taka osoba nie jest w stanie spro-stać takim uczuciom, jak wyrzuty sumienia, poczucie winy, empatia oraz liczenie się z dobrem innych ludzi (Pastwa-Wojciechowska 2017, s. 217).

Abstrahując od obowiązujących obecnie klasyfikacji diagnostycznych, lite-ratura naukowa traktująca o zaburzeniach osobowości wobec osób nieustannie naruszających normy społeczne oraz prawne, niecharakteryzujących się empatią, nieposiadających wyrzutów sumienia, wykazujących brak skrupułów przy powo-dowaniu cierpienia innych posługuje się najczęściej pojęciem psychopatii (Sawicki i in. 2015, s. 14).

Robert Hare zmienił formułę pojęcia psychopatii, tworząc tak zwaną doktrynę operacyjną tego zjawiska, jak również najczęściej obecnie stosowane narzędzie do jego pomiaru, mianowicie test PCL-R – Psychopathy Checklist Revised (Hare, Neuman 2006, s. 58–88). Narzędzie to stało się wyjściem do dalszych badań, pozwoliło na zestawienie ich wyników, wzbogaciło praktykę kliniczną, a także przyczyniło się do rozwoju kolejnych modeli teoretycznych. Hare jest zdania, że nie można stawiać znaku równości między pojęciem osobowości antyspołecznej oraz psychopatii lub socjopatii, ponieważ zachodzą przy nich odmienne kryte-ria diagnostyczne. Twierdzi, że osobowość antyspołeczna określana jest poprzez opis zachowań dewiacyjnych, które dają się łatwo zarejestrować dzięki obserwacji zachowań danej osoby. Psychopatia natomiast odnosi się do takich cech osobo-wościowych, jak empatia, egocentryzm, czy też poczucie winy, które to nie są tak proste do uchwycenia dla diagnosty. Hare zauważa ponadto, że większość przestępców skazanych na karę pozbawienia wolności, może być uznana za oso-by o osobowości antyspołecznej, jednak trudno im jednocześnie przypisać cechy osobowości psychopatycznej, nie każdy psychopata bowiem wypełnia znamiona przestępcy (Hare 2006, s. 41–42).

(25)

u danej osoby także duży stopień zapotrzebowania na stymulację, co ma miejsce głównie ze względu na fakt, że osoba taka szybko ulega znudzeniu. Poza tym, często prowadzi ona pasożytniczy tryb życia, nie jest w stanie do końca kontro-lować własnego zachowania, nie potrafi myśleć i funkcjonować realistycznie ani planować długofalowo. Jest to również osoba, która pozostaje impulsywna, nie-odpowiedzialna oraz lekkomyślna (Hare 2006, s. 55).

Pojęcie psychopatii stworzone przez Roberta Hare’a ma węższe ujęcie niż termin opisujący osobowość antyspołeczną, co potwierdza uprzednio już tu-taj przedstawioną opinię Denise Fischer. Kluczowym problemem, jaki zazwyczaj stwierdzany jest u psychopatów, wpływającym negatywnie na właściwy przebieg procesu uspołecznienia, jest brak prawidłowo wykształconego sumienia. Osoby wykazujące cechy psychopatyczne znają normy społeczne, przestrzegają jednak tylko te, które im odpowiadają i tylko wówczas, kiedy uznają, że jest to dla nich w danych okolicznościach opłacalne. Skutki ich zachowań, z jakimi mierzyć muszą się inni ludzie, nie mają dla nich znaczenia. Brak wyrzutów sumienia pozwala im na zaspokajanie własnych potrzeb oraz zachcianek, nie hamując się przy tym przed popełnianiem różnego rodzaju występków. Są oni przy tym przekonani, że za wszelkie niegodziwe, czy też niedozwolone czyny nie poniosą konsekwencji. Osoby te są bowiem zapatrzone same w siebie, nie wątpią w swoją inteligencję, są wręcz przekonane o swojej wyższości nad innymi, stąd też ich pewność o bez-karności. Widmo kary nie odstrasza ich więc od popełniania przestępstw (Hare 2006, s. 102).

Ponadto R. Hare twierdzi, że psychopaci nie bez powodu wykazują się słabo wykształconym sumieniem. Szczególny wpływ na to bowiem mają takie aspekty, jak: niezdolność do reakcji emocjonalnych (lęk lub niepokój), słabo rozbudowana sfera emocjonalna, co wiąże się z faktem, że nie są oni w stanie rozróżnić na-cechowania takich słów, jak np. „śmierć” oraz „papier”, które dla nich ich mają taki sam ładunek emocjonalny. Tak samo, jak słowa w rozumieniu psychopatów nie niosą ze sobą żadnej treści, tak i konkretne uczucia pozostają dla nich bez wyrazu. Nie można oczywiście powiedzieć, że nie znają oni znaczenia słów, naj-częściej doskonale wiedzę co one określają. Jednak wiążą oni też z nimi swoje własne skojarzenia, które raczej nie są współmierne z tymi, które funkcjonują w społeczeństwie. Z tego względu wypowiedzi psychopatów wydają się często nielogiczne, sprzeczne ze sobą oraz zupełnie niezgodne z czynami popełnianymi przez te osoby (Hare 2006, s. 115).

(26)

3 – czynnik behawioralny: zapotrzebowanie na stymulację i podatność na nudę, nieodpowiedzialność, impulsywność, pasożytniczy tryb życia, brak realistycznych, długoterminowych celów (Cook, Michie 2001, s. 3–13).

Obecnie najpowszechniejszy i uznawany za najbardziej adekwatny jest cztero-czynnikowy model psychopatii, który został przedstawiony przez zespół badaczy, pod kierownictwem J. Edensa. W wymiarze tym struktura psychopatii obejmuje: 1 – czynnik interpersonalny: czar i urok osobisty, łatwość wypowiadania się, zawy-żona samoocena, patologiczne kłamstwa, skłonność do oszustw i manipulowania; 2 – czynnik afektywny: brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, płytkie emocje, brak empatii i wrażliwości, brak poczucia odpowiedzialności za własne działania; 3 – czynnik behawioralny (stylu życia): potrzeba stymulacji, zwiększona podat-ność na nudę, pasożytniczy styl życia, brak długoterminowych i realistycznych celów, impulsywność, lekkomyślność; 4 – czynnik antyspołeczny: słaba kontrola zachowania i gniewu, wczesne trudności z zachowaniem, poważne zachowania przestępcze (już jako małoletni), łamanie zasad warunkowego zwolnienia, krymi-nalna wszechstronność (Edens 2006, s. 1).

Model ten okazał się najbardziej adekwatny w przypadku stosowania narzę-dzia PCL-R, a także jego pochodnych oraz stał się bardzo wyraźną wskazówką ryzyka, m.in. zachowań agresywnych, przestępczych, sadystycznych, dewiacyjnych oraz oporności na działania terapeutyczne. Zarówno w modelu dwu-, trzy- jak i czteroczynnikowym składowe „patologii społecznej” stanowią nie tylko manife-stację określonych cech osobowości, ale także specyficzne cechy psychopatii wzglę-dem zaburzeń o podobnym obrazie.

Definicja pojęcia psychopatii jest więc zjawiskiem złożonym, podobnie jak diagnostyka tej jednostki chorobowej. Dlatego też warto w tym miejscu przyjrzeć się bliżej źródłom zachowań psychopatycznych. Te bowiem ułatwiają dobór od-powiedniej metody resocjalizacji.

Zachowania psychopatyczne stanowią doskonały przykład potwierdzający tezę, że nieznajomość przyczyn danego zaburzenia oraz jego mechanizmów uniemoż-liwia skuteczną terapię. Przez wiele lat w psychiatrii funkcjonowało przekonanie o biologicznych przyczynach zachowań psychopatycznych, z tym, że nie można było jednoznacznie wskazać czynników biologicznych wywołujących to zaburze-nie. Postęp w dziedzinie technik obrazowania mózgu w ostatnim dwudziestoleciu umożliwił dynamiczny rozwój badań neurologicznych, które dały podstawy do poszerzenia wiedzy o przyczynach i mechanizmach rozwoju osobowości psycho-patycznej.

Dzięki rozwojowi technologii obrazowania badacze potwierdzili, że mózg jest organem społecznym, ponieważ charakteryzuje się ukierunkowaniem na współpra-cę z innymi jednostkami (Kaczmarek 2009, s. 37).

(27)

czynni-ków środowiskowych i genetycznych oraz, że jest wyspecjalizowany w odbiorze wartości społecznych, ponieważ to one mają decydujący wpływ na przetrwanie danej jednostki.

Potrzeba przynależności (troska o krewnych, przywiązanie do przyjaciół) uwarunkowane są biologicznie, gdyż odpowiadają za nie neuroprzekaźniki (neu-rotransmitery), które pozwalają na aktywację połączeń neuronalnych, jak na przykład wazopresyna, oksytocyna, serotonina, dopamina. Szczególnie oksytocynę uznaje się za hormon troski o innych, opieki oraz uspołecznienia, ponieważ odpo-wiada ona między innymi za powstawanie uczuć przyjacielskich, macierzyńskich, a także oza odczuwanie przyjemności w czasie kontaktu z drugim człowiekiem. Poziom oksytocyny reguluje chęć kontaktowania się z ważnymi osobami oraz za odczuwanie bólu w przypadku rozstania z nimi (Churchland 2013, s. 69–70).

Według Patricii S. Churchland egoistyczna, wrodzona troska o własny dobro-stan została w wyniku ewolucji rozszerzona o troskę o własność, a zatem również o innych, z którymi dana osoba odczuwa emocjonalną więź lub też związana jest poprzez inne wspólne interesy. Dlatego osoba odczuwa biologiczny ból w przy-padku dopuszczenia się aktu przemocy wobec drugiego człowieka, ma wyrzuty sumienia lub poczucie skruchy (Churchland 2013, s. 71–74).

Badaczka przytoczyła dowody potwierdzające, że mózg osoby o zaburzenia psychopatycznych pracuje inaczej, niż u zdrowego człowieka, w szczególności struktury odpowiadające za regulację emocji, impulsy, a także działania społeczne.

Różnice pomiędzy mózgami osób zdrowych i przejawiających zachowania psychopatyczne zachodzą zarówno w zakresie anatomicznym, jak również funk-cjonalnym (Churchland 2013, s. 74–76):

— w obrębie anatomii mózgu badacze odkryli, że psychopaci mają mniejszy układ limbiczny;

— w zakresie funkcjonalnym mózg psychopaty wykazuje obniżony poziom ak-tywności w trakcie podejmowania decyzji oraz uczenia się emocjonalnego. Według badaczy powyższe różnice mogą przyczyniać się u osób psychopatycz-nych do braku skłonności do przywiązania do inpsychopatycz-nych, tworzenia relacji oraz nie-posiadania empatii i sumienia. Odczuwanie lęku przed społecznym odrzuceniem (bólu społecznego), otrzymaniem negatywnej oceny od ludzi ważnych dla danej jednostki jest istotne w trakcie uczenia się prawidłowych zachowań społecznych, a także w wygaszaniu zachowań antyspołecznych (Sawicki i in. 2015, s. 18–19).

Wśród badaczy zagadnienia przyczyn zaburzeń psychopatycznych funkcjonuje także hipoteza, według której za psychopatię, podobnie jak za zespół Aspergera i autyzm, odpowiadają zaburzenia rozpoznawania twarzy w obrębie pól prawego płata skroniowego. Wspomniany obszar w normalnie funkcjonującym mózgu od-powiada za przetwarzanie przedmiotów, co zdaniem badaczy wyjaśnia problemy w relacjach interpersonalnych (Cozolino 2004, s. 143).

(28)

wła-ściwym odczytywaniem emocji osób. Jest to na tyle istotne, gdyż umiejętności te są fundamentalne w modelowaniu zachowań socjalnych człowieka (Sawicki i in. 2015, s. 19).

Zdaniem R. Hare w przypadku wszystkich ludzi z zaburzeniami psychopatycz-nymi można mówić o braku bezpiecznego wzoru przywiązania, z tym że obecny stan wiedzy w tym zakresie uniemożliwia jednoznaczne określenie czy przyswo-jony wzór przywiązania może być przyczyną zaburzeń psychopatycznych, czy też wynika z tego zaburzenia (Hare 2006, s. 168–169).

W literaturze funkcjonuje hipoteza, według której na poziomie neuronalnym istnieją dysfunkcje uniemożliwiające nawiązanie dzieciom więzi emocjonalnej z ro-dzicami, co wywołuje niezdolność do nabywania kluczowych umiejętności społecz-nych. Dowodem potwierdzającym powyższe twierdzenie jest fakt, że część osób ze zdiagnozowanymi zaburzeniami psychopatycznymi wychowywała się w rodzinach, w których nie stwierdzono żadnych dysfunkcji, a rodzice wykazywali się dojrza-łymi, zdrowymi reakcjami emocjonalnymi w stosunku do swoich dzieci (Sawicki i in. 2015, s. 19).

W trakcie badań nad przyczynami zaburzeń psychopatycznych R. Hare stwier-dził, że należy założyć występowanie uwarunkowań środowiskowych oraz biolo-gicznych, z tym że według niego to czynniki biologiczne są o wiele istotniejsze. Na potwierdzenie swojej tezy R. Hare przytacza neurologiczne badania semantycznej pustki występującej u ludzi z zaburzeniami psychopatycznymi. Badania te wykaza-ły, że pustka semantyczna u psychopatów wywołana jest zaburzeniem polegającym na tym, że mowa kontrolowana jest przez obie półkule mózgowe. Niewystępowa-nie nadrzędności lewej półkuli, właściwej dla ludzi zdrowych, wpływa negatywNiewystępowa-nie na integralność wypowiedzi, a także zdolność do jej monitorowania. W przypadku tego zaburzenia każda z półkul mózgowych próbuje przejąć kontrolę nad procesa-mi językowyprocesa-mi, co negatywnie wpływa na ich skuteczność (Hare 2006, s. 1703). Opierając się na przytoczonych powyżej wynikach badań R. Hare postawił tezę, że również w przypadku procesów związanych z emocjami może zachodzić podobne zaburzenie funkcji kontroli między półkulami. Na potwierdzenie swojej tezy badacz przytacza wyniki badań S. Wronga i R. Daya, według których u osób z zaburzeniami psychopatycznymi żadna z półkul mózgowych nie kontroluje pro-cesów emocjonalnych. W przypadku psychopatów procesy kontrolujące emocje są niewyraźne i podzielone, skutkujące płytkim i bezbarwnym życiem uczuciowym (Hare 2006, s. 171–172). Należy jednak podkreślić, że dotychczas nie udało się ustalić przyczyn powyższych zaburzeń.

(29)

koniecz-ność odczuwania o wiele silniejszych bodźców do optymalnego funkcjonowania, niż jest to konieczne w przypadku ludzi zdrowych. Dodatkowo badania wykazały, że psychopaci mają znacznie niższe przewodnictwo skórne, nieprawidłowe zmiany w aktywności elektrodermicznej, a także zmiany reaktywności skóry na bodźce zewnętrzne (Pospiszyl 2000, s. 85–92).

Formy pracy oraz ich efektywność

Zaprezentowane powyżej przyczyny zachowań psychopatycznych stanowią drogowskaz dla pedagogów resocjalizacyjnych, gdyż ich znajomość umożliwia właściwy dobór metod. Fakt, że funkcjonowanie układu nagrody u psychopatów znacznie różni się od ludzi zdrowych, w szczególności ich nastawienie na zdo-bywanie przyjemności wynikające z czterokrotnie wyższego poziomu dopaminy wskazuje przyczyny nieskuteczności kar oraz konieczność opierania metod peda-gogicznych na nagrodach.

Jak już wspomniano, resocjalizacja osób wykazujących cechy osobowości psy-chopatycznej nie jest łatwa. Warto tutaj zaznaczyć, że w literaturze przedmiotu przeważa pesymizm, ewentualnie sceptycyzm, jeśli chodzi o skuteczność terapii tej grupy osób. Często zwraca się uwagę na to, że psychopatia jest takim zaburzeniem osobowości, które w bardzo ograniczonym stopniu wykazuje podatność na zmianę terapeutyczną. Trudności w resocjalizacji osób z psychopatycznym zaburzeniem osobowości sprowadzają się do dwóch głównych powodów. Pierwszy z nich wy-nika z ogólnych ograniczeń, które z kolei są skutkiem problemów występujących w terapii zaburzeń osobowości jako takich. Chodzi tutaj między innymi o aspekt współwystępowania zaburzeń. W przypadku psychopatii najczęściej funkcjonują obok siebie osobowości: narcystyczna, histrioniczna oraz typu borderline (Cooke i in. 1998, s. 257–260). Drugi powód braku efektywności terapii psychopatów ma naturę bardziej specyficzną oraz jest rezultatem samej konstrukcji osobowości psychopatycznej. Ponadto, jak się wydaje, ograniczenia te nie są uzależnione od przyjętego podejścia, podjętych technik, metod czy też strategii interwencji tera-peutycznej. Wśród najistotniejszych czynników hamujących proces terapeutyczny osób o zaburzeniach psychopatycznych wymienia się:

1. Strukturę osobowości charakteryzującą się stałością, jednostajnością oraz sil-nym podłożem biologiczsil-nym. Te cechy wyrażają się obniżoną reaktywno-ścią emocjonalną, czy też brakami w obszarze hamowania behawioralnego; wszystko to powoduje niską podatność na zmianę terapeutyczną;

(30)

3. Wysoka samoocena oraz brak negatywnego stosunku do własnego stylu życia; często wynika to z już wielokrotnie wspomnianej niezdolności do wyciągania nauki z własnych błędów oraz nieumiejętność właściwego odczytywania kon-sekwencji danych czynów;

4. Eksternalizacja odpowiedzialności, to znaczy przypisywanie winy za własne porażki innym czynnikom lub osobom;

5. Brak wewnętrznej chęci do zmiany. Osoby wykazujące cechy osobowości psy-chopatycznej zgłaszają się na terapię najczęściej w wyniku skierowania przez sąd, czy też z innych zewnętrznych powodów, najczęściej jednak nie z wła-snej woli. Są one bowiem przekonane, że nie muszą zmieniać swojego po-stępowania, nie widzą potrzeby dostosowywania się do obowiązujących norm społecznych;

6. Udawane zaangażowanie w proces terapeutyczny, jak również symulowanie pozytywnych jego skutków. Osoba o osobowości psychopatycznej doskonale orientuje się w tym, czego się po niej oczekuje i zachowuje się tak, aby te-rapeuta mógł stwierdzić, iż leczenie jest efektywne. Chodzi tu jednak najczę-ściej o uzyskanie dla siebie jakichś korzyści, na przykład przedterminowego zwolnienia z zakładu odizolowania. Faktyczne zmiany w osobowości jednak nie zachodzą;

7. Skłonność do dominacji oraz manipulacji w relacjach interpersonalnych, co powoduje, że terapeucie trudno jest nawiązać właściwy kontakt z jednostką psychopatyczną. Sesje terapeutyczne wykorzystuje ona najczęściej do tego, aby zdobyć możliwie największą wiedzę na ten temat, co jest potem wyko-rzystywane do wywierania wpływu na innych, czy też narzucania własnych opinii oraz interpretacji. Psychopata jest bowiem doskonałym obserwatorem i potrafi szybko zauważyć słabe strony innych osób (Nowakowski 2016, s. 8). Trudności w resocjalizacji osób wykazujących cechy psychopatyczne są głęb-sze, ponieważ zaburzenie to charakteryzuje się dodatkowo wysokim stopniem kryminogenności. Psychopatia uchodzi za osobowościowy czynnik zwiększający ryzyko popełnienia czynów przestępczych. Kryminalna specyfika psychopatii zatem skutkuje tym, że osoby o takim rysie często przebywają w zakładach karnych, aresztach śledczych bądź innych miejscach służących odizolowaniu ich od reszty społeczeństwa (Nowakowski 2016, s. 8).

Cytaty

Powiązane dokumenty

GeNIe allows for modeling systems of equations with uncertainty (modeled by continuous probability distributions). It derives the probability distribution over

Wracając do zagadnienia różnicy miedzy potocznym a specjalistycznym pojęciem „kontekstu”, co było także jednym z zagadnień tego festiwalu, Świdziński sprecy­ zował

Omdat het monster slechts een deel van de totale hoeveelheid materiaal is zullen de exacte waarden van de materiaaleigenschappen niet bekend zijn, maar wordt met een

Its proper understanding is possible only in the context of a broader, philosophical view on the nature (essence) of the state, society, human being and morality. It is impossible

High-speed rail and extended inter-modality can improve the regional and local public transportation system, which can be a frame for high quality, sustainable urban development..

This new approach combines ideas from Koiter’s initial post-buckling analysis and Newton arc-length methods to trace the entire nonlinear equilibrium path effectively using the

The assessment of the usefulness of social media in the dissemination of information about health and disease in relation to the e-health literacy of Polish

In a construction made of Steel S235 (fig. 3b) the total mass exceeds the assumptions while stress is the lowest. in this case an intensive optimization should be implemented in