L'offre d'école - the Supply of Schooling", Paris 1983 : [recenzja]

R. Kuchy. Należy mieć świadomość, że badania nad szkolnictwem elementar-nym, ze względu na jego ilościowy zasięg, rozproszenie materiałów oraz konieczność uwzględnienia bardzo sze-rokiego kontekstu społecznego, ekonomicznego i politycznego należą do w y -jątkowo trudnych i pracochłonnych. W y m a g a j ą one wielu lat niezwykle żmudnych poszukiwań w archiwach i bibliotekach i dlatego t a k rzadko b y -w a j ą podejmo-wane przez historykó-w współczesnych. Ryszard Kucha miał pełną świadomość tych trudności. Wło-żył więc olbrzymi wysiłek w poszerze-nie źródłowej wiedzy o szkolnictwie ele-m e n t a r n y ele-m . W rezultacie jego książka tak bogata w w a r s t w ę i n f o r m a c y j n ą

oraz i n t e r p r e t a c y j n ą jest w wielu swo-ich f r a g m e n t a c h pozycją pionierską. Jest to pierwsze naukowe opracowanie dziejów szkoły początkowej, a także his-torii pracujących w niej nauczycieli na terenie Królestwa Polskiego. Wyniki do-ciekań zawarte w t e j książce wydatnie wzbogacają naszą wiedzę o doli i doli szkoły elementarnej w okresie nie-woli narodowej. Będą z niej korzystać nie tylko historycy oświaty, lecz i inni specjaliści, zwłaszcza ci, którzy z a j m u -ją się dziejami społeczeństwa polskiego i jego kultury. Sięgać będą do n i e j b a -dacze s t r u k t u r społecznych, a zwłasz-cza historycy wsi polskiej. _

Józef Miąso

L'OFFRE D'ÉCOLE — THE SUPPLY OF SCHOOLING, Eléments pour une étude comparée des politiques éducatives au X I Xe siècle — Contributions to a compara-tive study of educational policies in the X l X t h century. Sous la direction de — Edited by Willem F r i j h o f f . Publications de la Sorbonne, Institut national de recher-che pédagogique, Paris 1983, ss. 374.

Nakładem wydawnictwa Sorbony ukazała się w 1983 r. dwujęzyczna, f r a n -cusko-angielska książka, będąca pokło-siem trzeciego posiedzenia International Standing Conference for the History of Education, zorganizowanego w Sèvres pod Paryżem w dniach 27—30 września 1981 r. Redaktorem książki, a zarazem organizatorem konferencji był W. F r i j -hoff, wówczas pracownik naukowy Za-kładu Historii Wychowania Instytutu Narodowego Badań Pedagogicznych w Paryżu, dziś profesor Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie.

Przyjęto następujący temat główny konferencji: „Polityka oświatowa w kontekście historycznym: czynniki społeczne, ekonomiczne, polityczne i k u l t u -rowe w perspektywie porównawczej". Swoistą okazją dla jej zorganizowania stały się obchody setnej rocznicy w y -dania liberalnych p r a w szkolnych we Francji w latach 1881—1882, których właściwym inicjatorem był Jules Ferry, dwukrotny minister oświaty w rządach III Republiki. Dzięki niemu oświata pu-bliczna we Francji wkroczyła w nowy, liberalno-demokratyczny okres swojego

rozwoju, stąd też stanowi on jedną z pierwszoplanowych postaci f r a n c u s k i e j historii wychowania. Jego działalność, zwłaszcza legislacyjna, stała się więc niejako autonomicznym członem obrad konferencji w Sèvres, a w konsekwen-cji istotną częścią prezentowanego tomu studiów porównawczych.

Książka składa się ze wstępu metodologicznego i trzech części, o b e j m u j ą -cych kolejno ewolucję narodowych mo-deli edukacyjnych, charakterystykę czynników ekonomicznych i społecznych w rozwoju oświaty oraz prezentację wybranych problemów f r a n c u s k i e j oświaty i pedagogiki w X I X w., w szczególności tych, które są związane z postacią Ferry'ego. Poszczególne t e -ksty, a jest ich ogółem 29, nie zawsze odpowiadają tytułom części, w których się znalazły. Stanowią zbiór mozaikowy, tak jak w przypadku nieomal każdej pracy zbiorowej. Tym niemniej łączy je ogólny temat konferencji, dotyczący polityki oświatowej państw e u r o p e j -skich (i niektórych pozaeuropej-skich) oraz ekonomicznych, narodowych i spo-łeczno-kulturowych j e j wyznaczników.

Książkę otwiera „preambuła meto-dologiczna" zawierająca interesujący szkic Marca Depaepe z Leuven (Belgia) Historia wychowania i polityka oświa-towa. Autor postawił sobie pytanie, jak dalece badania historyczno-pedagogicz-ne mogą być użyteczhistoryczno-pedagogicz-ne w prowadzeniu polityki oświatowej. Na podstawie ana-lizy obszernej literatury historyczno-oświatowej, zwłaszcza amerykańskiej i niemieckiej, wydanej zarówno w Nie-mieckiej Republice Demokratycznej, jak i Republice Federalnej Niemiec, wyróż-nił on trzy podstawowe typy związków historii wychowania z polityką oświa-tową: po pierwsze — historia wycho-wania wpływa korzystnie na praktykę edukacyjną, a przez nią na politykę oświatową w związku z dostarczaniem materiału służącego ulepszaniu tej prak-tyki, jak i rozwojowi teorii pedagogicz-nej; po wtóre — historia wychowania jest ważnym instrumentem zawodowego kształcenia nauczycieli i wychowawców, którzy są częściowo odpowiedzialni za realizację polityki oświatowej. Rozwija ona bowiem ich intelekt oraz kształtuje właściwą postawę wychowawczą; po trzecie — historia wychowania wpływa na umiarkowanie żądań kierowanych w stronę systemu edukacyjnego przez uświadomienie teoretycznych i meto-dologicznych implikacji przyjętej posta-wy w działaniach praktycznych na ni-wie pedagogicznej.

Dla M. Depeape praktyczny walor historii wychowania jest dominujący. Z jego pola dociekań umykają wartości poznawcze tej dziedziny badań i jej zna-czenie dla nauki historycznej w ogóle. Jest to w sumie postawa zgodna z ogól-ną tendencją rozwoju historii wycho-wania na Zachodzie. Utylitarny punkt widzenia bierze tam górę nad poznaw-czą i intelektualną funkcją historii wy-chowania, dzięki czemu wiąże się ona ściślej z naukami o wychowaniu, nie zaś z nauką historyczną.

Część pierwsza książki, zatytułowa-na „Ewolucja modeli zatytułowa-narodowych", składa się z dziewięciu tekstów doty-czących różnych przejawów walki o oświatę narodową, świecką,

obowiązko-wą i wolną w XIX w. Charakterystykę polityki oświatowej państwa zaborczego znajdujemy w dwóch pierwszych arty-kułach. Jeden — pióra niżej podpisane-go — poświęcony jest austriackiej po-lityce oświatowej w Galicji w latach 1772—1848, drugi natomiast — autorstwa Suresha C. Ghosha, profesora Uniwer-sytetu J. Nehru w New Delhi — anali-zuje proces kształtowania się polityki oświatowej rządu brytyjskiego w In-diach w latach 1757—1857. Jest to bar-dzo wnikliwe studium na temat znacze-nia wprowadzanego w Bengalu przez Brytyjczyków europejskiego modelu oświaty. Autor przedstawia skutki po-lityczne, ekonomiczne, społeczne i kultu-rowe tych działań, zarówno dla pod-bitego społeczeństwa indyjskiego, jak i dla brytyjskiego zaborcy. Dla konty-nentalnego Europejczyka jest to pro-blem mało znany, z tym większym za-interesowaniem czyta tekst Ghosha o związkach oświaty z interesami politycz-nymi i ekonomiczpolitycz-nymi Brytyjczyków w Indiach — owej perle największego imperium kolonialnego nowożytnego świata.

Dwa kolejne teksty są również po-krewne pod względem tematycznym. Dotyczą one ustanawiania kierunków polityki oświatowej w krajach zdomi-nowanych przez zaborców — brytyjskie-go i tureckiebrytyjskie-go — a położonych na dwóch przeciwległych krańcach Europy. Mowa tu o artykułach Johna Coolahana z Dublina oraz Alexisa Dimarasa z Aten. Pierwszy opisuje powstanie narodowego systemu szkolnego w Irlandii w 1831 г., drugi natomiast przedstawia formowa-nie się globalnej polityki oświatowej w Grecji na początku XIX w., zwłaszcza zaś po odzyskaniu przez ten k r a j nie-podległości w 1830 r. Obydwa teksty dotyczą w zasadzie tego samego okrtósu i tych samych problemów: unarodowie-nia oświaty, w szczególności najniższego jej szczebla, oraz oddania jej pod kon-trolę państwa.

Najwięcej miejsca w pierwszej części książki zajmują teksty dotyczące r u -chu na rzecz świeckości oświaty elemen-tarnej w trzech krajach Europy

(Wiel-kiej Brytanii, Włoszech i Hiszpanii) oraz w Australii. Donald K . Jones z Uniwer-sytetu w Leicester przedstawia Ruch świeckiej oświaty elementarnej w Wiel-kiej Brytanii w XIX w., Simonetta Sol-dani z Uniwersytetu w Sienie omawia Konflikt pomiędzy kościołem a pań-stwem w sprawie oświaty elementarnej bezpośrednio po zjednoczeniu Włoch (1860—1977), Pere Sola z Uniwersytetu w Barcelonie przezentuje Opór

przeciw-ko sekularyzacji oświaty ludowej w Hi-szpanii: problemy organizacji i strategii w latach 1898•—1913, wreszcie Denis Grundy z Uniwersytetu Flindersa w Po-łudniowej Australii charakteryzuje roz-w ó j Wolnej, oboroz-wiązkoroz-wej i śroz-wieckiej oświaty w Australii w latach 1872—1891. Wszystkie powyższe wypowiedzi łączy problematyka świeckości oświaty elementarnej, tendencje w kierunku w y -zwalania się szkoły spod w p ł y w ó w , a zwłaszcza dominacji kościoła, oraz na odwrót — przeciwstawianie się organi-zacji wyznaniowych ruchowi sekulary-zacyjnemu. Jest wielce charakterystycz-ne, że zjawiska te były podobne w kra-jach katolickich i protestanckich. Za-równo bowiem w jednych, jak i drugich toczyła się ostra walka o „rząd dusz", a konflikty na tle wyznaniowości, czy też świeckości oświaty elementarnej, przybierały niejednokrotnie ostry cha-rakter. Teksty te są pouczające także dla polskiego czytelnika, bo stanowią ważny materiał porównawczy z sytua-cją, jaka wystąpiła w polskiej oświacie drugiej połowy X I X w., zwłaszcza w za-borze austriackim.

Dwa ostatnie teksty tej części książki stanowią ciekawe przykłady ilustrujące metodę porównań pionowych i poziomych, stosowaną coraz częściej w badaniach historyczno-oświatowych. Dagmar Capkova z Instytutu Pedago-gicznego im. Komeńskiego w Pradze przedstawia ciekawe studium pt. Ko-meński i sprawa upowszechnienia oświa-ty w Czechosłowacji. Analizuje ona przemiany w czeskiej oświacie od X V I I do X X w. pod w p ł y w e m myśli genial-nego pedagoga z Moraw. Porównuje trwałość jego idei z żywotnością

eduka-cyjną całego narodu, sięga do przykła-dów ukazujących bezpośredni związek pedagogiki Komeńskiego z walką o przetrwanie narodu ujarzmionego przez obcą przemoc. Słowem jest to głębo-kie studium pedagogiczno-porównawcze, przy czym porównanie ma charakter pionowy, a nawet retrogresywny.

Inny typ metody porównawczej sto-suje André Guillain z Uniwersytetu Montpellier — III. Artykuł zatytułowa-ny Wychowanie i problem zjednoczenia narodowego jest studium porównaw-czym dwóch wybranych przykładów z końca X I X w.: Cesarstwa Niemieckiego i Stanów Zjednoczonych. Autor stwier-dził, że w procesie unifikacji narodu niemieckiego istotną rolę odegrała pe-dagogika neoherbartowska, opierająca się na tzw. analizie kręgów myśli, do których winien być włączony każdy obywatel państwa. Natomiast w Sta-nach Zjednoczonych dominującą rolę odgrywał czynnik psychologiczny, w y r a -żający się w studiach na temat indywidualności dziecka.. Pierwszy typ w y -chowania i pedagogiki prowadził do ukształtowania systemu społecznego opartego na dominacji państwa i siły, drugi natomiast przyniósł liberalny układ stosunków pomiędzy państwem a obywatelem, a i nie spowodował osła-bienia mocy egzekucyjnej państwowych instytucji politycznych.

Bardziej zróżnicowana tematycznie jest druga część książki, nazwana „Czyn-niki ekonomiczne i społeczne" — dodaj-my — w rozwoju oświaty, a obejmują-ca łącznie siedem tekstó-W. Milary Steed-man z Uniwersytetu w Salford (Anglia) przedstawił analizę porównawczą tema-tu Żądania rodziców i program naucza-nia w, końcu XIX w. Opierając się na przykładach z Anglii, Francji i Niemiec, autor próbował określić związki pomię-dzy oczekiwaniami społecznymi a pro-gramem kształcenia. Stwierdził przy tym, że w miarę postępu ingerencji pań-stwa w sprawy oświaty publicznej dają się zauważyć coraz większe w tym względzie rozbieżności. Uznał on także, iż przykłady z końca X I X w. można uważać za reprezentatywne 'dla doby

współczesnej. Wymaga to j e d n a k — j e -go zdaniem — szerokich studiów po-równawczych, zarówno historycznych, jak i pedagogicznych.

M a n f r e d H e i n e m a n n z U n i w e r s y t e -tu w Hannoverze omówił Podstawy

eko-nomiczne rozwoju szkolnictwa w Pru-sach w XIX w. A u t o r rozpoczął swoje

rozważania od c h a r a k t e r y s t y k i u c h w a l o -n e j przez pruski p a r l a m e -n t w 1905 r. ustawy o f i n a n s o w a n i u oświaty ludowej. Na t y m tle, c o f a j ą c się do połowy XVIII w., zarysował główne czynniki powodzenia p r u s k i e j akcji oświatowej w całym X I X stuleciu. Wśród nich n a j -donioślejsze znaczenie miało według nie-go ustabilizowanie podstaw f i n a n s o w y c h f u n k c j o n o w a n i a oświaty ludowej. Udział społeczeństwa w tworzeniu tych pod-s t a w był niemały, co przyczyniało pod-się do ukształtowania jego świadomości e d u k a c y j n e j .

Trzy kolejne a r t y k u ł y dotyczą p r o -blematyki kształcenia rolniczego we F r a n c j i , Belgii i Holandii. Michel Bou-let z Wyższej Szkoły Rolniczej w Dijon pisze o Wprowadzeniu zawodowego

kształcenia we Francji w latach 1848— 1880, J o h a n V a n p a e m e l z Heverlee

(Bel-gia) o Podstawowych czynnikach

rozwo-ju kształcenia rolniczego w Belgii pod koniec XIX w., a J e r o e n J . H. Dekker

z U n i w e r s y t e t u w Utrechcie o Rolniczej

kolonii „Nederlandsch Mettray" w la-tach 1851—1914. Ostatni z wymienionych

a r t y k u ł ó w różni się nieco od dwóch poprzednich, p r z e d s t a w i a j ą c y c h — d o d a j -my — pewne zjawiska systemowe w rozwoju szkolnictwa rolniczego. Ten zaś opisuje f u n k c j o n o w a n i e kolànii rolniczej dla dzieci pozbawionych opieki w y c h o -wawczej, a zwłaszcza dla młodzieży zde-p r a w o w a n e j .

Dwa ostatnie teksty w t e j części książki dotyczą związków oświaty z roz-w o j e m n a u k i i techniki roz-w drugiej po-łowie X I X w. Józef Miąso z I n s t y t u t u Historii Nauki, Oświaty i Techniki P A N w Warszawie przedstawia syntetyczny, ale bardzo i n s t r u k t y w n y szkic pt.

Po-stąp nauki i techniki jako czynnik roz-woju oświaty. A u t o r słusznie dowodzi,

że historycy w y c h o w a n i a mało uwagi poświęcają w p ł y w o m n a u k i i techniki na oświatę. A był to jeden z podstawo-wych czynników sprawczych zmian w treściach i organizacji szkolnictwa, zwła-szcza w X I X w. Ograniczając swoje rozważania do d r u g i e j połowy tego s t u lecia, a u t o r a n a l i z u j e „przepływ" w i e -dzy do przemysłu,w czym — jego zda-niem — podstawową rolę odgrywała szko-ła. P o n a d t o dostrzega d o m i n u j ą c ą rolę wiedzy w przekształcaniu oblicza inte-lektualnego i moralnego społeczeństwa. I tu rolę pośredniczącą spełniała szkoła. Podobnie rzecz się miała z procesami demokratyzacji społeczeństwa, wzrostem jego świadomości, pobudzaniem a k t y w -ności e d u k a c y j n e j itp. P o d k r e ś l a j ą c hi-potetyczny c h a r a k t e r s w o j e j wypowie-dzi, J. Miąso stwierdził na koniec, że problem przez niego poruszony w y m a g a szczegółowych b a d a ń i bardziej szczegó-łowego opisu.

Wreszcie Robert Gildea z Merton College w Oxfordzie przedstawia tekst pt. Niektóre problemy szkolnictwa

tech-nicznego w latach 1870—1914, o p a t r u j ą c

go wielce z n a m i e n n y m t y t u ł e m głów-n y m Agogłów-nie modergłów-nizacji. Opierając się na przykładzie F r a n c j i , a u t o r zadaje so-bie kilka podstawowych p y t a ń na t e m a t rozwoju kształcenia technicznego w do-bie III Republiki. P y t a więc, czy było ono postępowe czy k o n s e r w a t y w n e , a dalej .— które sektory n a r o d o w e j eko-nomii bądź też g r u p zawodowych sko-rzystały z niego n a j w i ę c e j , czy poszcze-gólne i n i c j a t y w y p o j a w i a ł y się pod w p ł y w e m działalności rządu centralne-go czy też g r u p lokalnych, czy szkolnic-two techniczne rzeczywiście wpływało na postęp ekonomiczny, czy też jego znaczenie było w t y m zakresie m a r g i -nalne, i wreszcie — czy pojawiało się niebezpieczeństwo tzw. „społecznej a m -bicji", związanej z odebraniem wykształ-cenia technicznego, a w konsekwencji szkodliwej dla procesów produkcyjnych. P y t a n i a te m a j ą w istocie węzłowe zna-czenie dla określenia f u n k c j i kształcenia technicznego w t a m t e j dobie, ale próżno by szukać na nie odpowiedzi w k i l k u

-stronicowym tekście R. Gildea'go; po-stawił on sobie zbyt ambitne zadania, których nie był w stanie rozwiązać. Po-nadto ucieka on w ogólniki, które świad-czą o niezbyt głębokirrt wniknięciu w temat.

Bardziej jednorodne pod względem tematycznym są teksty zamieszczone w trzeciej części książki, która — jak wie-my — obejmuje problematykę histo-ryczno-oświatową Francji w XIX w. Większość z tych tekstów dotyczy okre-su reform Julesa Ferry'ego, kilka zaś pozostałych analizuje wpływ wzoru francuskiego na inne kraje. Spośród je-denastu artykułów zamieszczonych w tej części książki bezpośrednio reform Ferry'ego dotyczy pięć studiów. Dzieje szkolnictwa francuskiego w XIX w. oraz różne przejawy aktywności eduka-cyjnej tej doby we Francji obejmują cztery tytuły. Wreszcie dwa pozostałe traktują o wpływie i ocenie francuskich przemian oświatowych, dokonujących się w związku z akcją legislacyjną Fer-ry'ego, przez zagraniczną opinię pu-bliczną.

Tematyka szczegółowa artykułów poświęconych działalności J. Ferry'ego przedstawia się następująco: Strategia

Julesa Ferry'ego w dziedzinie

legisla-cyjnej (Françoise Mayeur —

Uniwersy-tet w Lille — III); Genealogia

moralnoś-ci. Moralność szkoły republikańskiej

(Maurice Crubellier — Uniwersytet w Reims); Związek Braci Szkól

Chrześci-jańskich w czasach Julesa Ferry'ego

(Yves Poutet — Talence, Francja);

Szkoła obowiązkowa ćwierć wieku po

Julesie Ferrym (Jacques Gavoille —

Uniwersytet w Besançon); Kiedy

prze-stała istnieć ustanowiona przez Julesa

Ferry'ego szkoła elementarna? (Antoine

Prost — Uniwersytet Paryski — I). W drugiej grupie studiów znajdu-jemy artykuły: Paula Gerboda (Uniwer-sytet Paris — Nord) Katolicyzm i

stra-tegie edukacyjne państwa francuskiego

od I Cesarstwa do III Republiki;

Geor-ge'a Chase'a (Uniwersytet York, Toron-to) Ferdynand Buisson i zbawienie przez

wychowanie narodowe; Williama A.

Bruneau (Uniwersytet Brytyjskiej Ko-lumbii, Vancouver) Nauka, oportunizm

i polityka. Dwa spojrzenia na Louisa Liarda i reformę francuskiego

szkolnic-twa w latach 1884—1902; Pierre'a

Bous-queta (Uniwersytet Paryski — IV)

Struktura administracyjna a polityka oświatowa w dziedzinie szkolnictwa ele-mentarnego w środowisku miejskim. Na przykładzie Paryża w XIX w. (1830— 1914).

Wreszcie w grupie trzeciej wystę-pują opracowania Franka Neumanna z Bremy Ocena francuskiej reformy

oświatowej z 1880 r. przez współczes-ną niemieckojęzyczwspółczes-ną socjaldemokrację

oraz Jordi Monésa i Pujol-Busquetsa z Barcelony Laicyzacja wychowania i

wpływ prawodawstwa Ferry'ego na Hiszpanię w ostatnim ćwierćwieczu

XIX w. Obydwa artykuły akcentują

podnoszone współcześnie wartości prze-prowadzonej we Francji reformy oświa-towej. Stanowią zatem ciekawe studium recepcji francuskiej myśli edukacyjnej końca XIX w. za granicą.

Do książki dołączono wykaz refera-tów przedstawionych podczas konferen-cji w Sèvres, lecz nie umieszczonych w baj publikacji. Figurują w nim m. in. nazwiska polskich historyków wychowa-nia: Kaliny Bartnickiej, Teresy Wró-blewskiej i Bolesława Pleśniarskiego. Książka L'offre d'Ëcole jest nie-wątpliwie frapującą pozycją piśmiennic-twa historyczno-oświatowego lat ostat-nich. Daje przegląd podstawowych ten-dencji w badaniach tej dziedziny nauki, przynosi wiele interesującego materiału faktograficznego, w końcu — ukazuje sposoby podejścia do problemów szcze-gółowych i ogólnych, związanych z dzie-jami wychowania i myśli pedagogicznej. Dzięki temu staje się doskonałym ma-teriałem porównawczym dla wszystkich tych, którzy w badaniach przez siebie prowadzonych dostrzegają potrzebę sta-łego rozszerzania pola analizowanych zjawisk oświatowych w przeszłości.