Wojciech Góralski
"De innovatione processus matrimonialis in jure et in
jurisprudentia S. R. Rotae", Aemilius Colagiovanni, Neapoli 1973 :
[recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 18/1-2, 293-297
1975
[15] R ecenzje 293
B e n e d ic tu s X IV , 29 iu n . 1748 a d E p. P o ło n in ę , C fr. G a s p a r r i F o n t. II , p a g . 147”. „ P o ło n in ę ” to n ie je s t n a p is a n e a n i po ła c in ie , a n i p o w ło sk u , a n i p o p o ls k u . O p ró cz teg o , n ie w ie m s k ą d a u to r z a c z e rp n ą ł to „ a d E p.
P o lo n ia e ”, s k o ro w F o n te s , v ol. II, n. 387, p. 146 m a m y : „ B e n e d ic tu s X IV , E p. E n cy cl. M a g n a e N obis, 29 iu n . 1748” . I t a k i o d sy łacz: „2. A d P o lo n ia e R e g n i P r im a te m , A rc h ie p isc o p o s e t E p isc o p o s” . — J e s z c z e j e d e n p rz y k ła d . O d sy ła c z : „48. T e r H a r, o. c. ...” O d sy łacz: „53. T e H a a r o. c. ...” . W sp is ie b ib lio g ra fii a u to r p o d a je : „ T h e r H a r k F .”. J o h n F r a n c is M o ra le s, M ix e d M a rria g es a n d th e S e c o n d V a tic a n E c u m e n ic a l C o u n cil, R o m a e 1966, n a s. 178 p o d a je : „ T e r H a a r, F r a n c is ” .
Z a u w a ż m y w re sz c ie , że m o n o g r a fia t a liczy z a le d w ie 64 stro n ic e , a i to w ra z z k a r t ą ty tu ło w ą , b ib lio g ra fią i sp ise m tre ś c i. Z ty c h 64 s tro n ic , 3 s tr o n ic e n ie są z a d r u k o w a n e a n i je d n y m w ie rs z e m . P o z o sta ło 61 stro n ic . J a k n a r o z p r a w ę d o k to r s k ą n ie je s t to z b y t w iele.
K s. M a ria n P a s tu s z k o
A e m i l i u s C O L A G I O V A N N I , D e in n o v a tio n e p ro c e s s u s m a t r i - m o n ia lis in ju r e e t in j u r is p r u te n t ia S. R. R o ta e , N e a p o li (in Ita lia ), M . D. ’A u ria , E d ito re P o n tific io 1973, ss. 76.
S o c jo lo g i k a n o n is ta w je d n e j osobie, a u to r lic z n y c h p u b lik a c ji z o b y d w u d zied zin , o b ro ń c a w ę z ła m a łż e ń sk ie g o p rz y T r y b u n a le R o ty R z y m - c k ie j, E. C o la g io v a n n i, u b o g a c ił o s ta tn io l i t e r a tu r ę k a n o n is ty c z n ą z z a k r e s u p ro c e so w e g o p r a w a m a łż e ń sk ie g o c e n n y m k o m e n ta rz e m do m o tu p r o p r io C a u sa s m a tr im o n ia le s , z ilu s tro w a n y m p rz y k ła d a m i p r a k ty c z n e j a p lik a c ji w a ż n ie js z y c h n o rm te g o d o k u m e n tu , s to s o w a n e j p rz e z T r y b u n a ł R o ty R z y m sk ie j. C ało ść p ra c y s k ła d a się z sześciu ro z d z ia łó w o ra z z z a k o ń c z e n ia .
R o z d z ia ł I, w s tę p n y (s. 3— 12) t r a k t u j e o p o d w ó jn y m w y m ia rz e i p o d w ó jn e j p o d s ta w ie p ro c e s u m a łż e ń sk ie g o , n a k tó r y s k ł a d a ją się:
e le m e n t p r a w a o ra z e le m e n t ła s k i. Z je d n e j s tr o n y z a c h o d z i k o n ie c z n ość o c h ro n y n ie r o z e rw a ln e g o w ę z ła m a łż e ń sk ie g o , lecz z d ru g ie j — tr o s k i o d o b ro d u c h o w e c z ło w ie k a i je g o z b a w ie n ie . T e n p o d w ó jn y n ie ja k o w y m ia r p r a w a p ro c e s o w e g o je s t w id o c z n y n a p r z e s tr z e n i je g o b o g a te j h is to rii. N a w ią z u ją c do h is to rii p ro c e s u m a łż e ń sk ie g o z w ra c a się u w a g ę n a p a n u ją c e n ie g d y ś n a d u ż y c ia w te j d zied z in ie, k tó r y m k r e s s t a r a ł s ię p o ło ży ć B e n e d y k t X IV w p r o w a d z a ją c — k o n s t y tu c j ą D ei
■miseratione z 3 lis to p a d a 1741 r. — in s ty tu c ję a p e la c ji o ra z u r z ą d o b ro ń c y w ę z ła m a łż e ń sk ie g o . Z n a m ie n n e je s t s tw ie rd z e n ie a u to r a , że o d c zasu w y d a n ia te g o d o k u m e n tu n ie z o s ta ła w p ro w a d z o n a d o p r o c e su m a łż e ń sk ie g o ż a d n a is to tn a z m ia n a , k tó r a b y m ia ła n a w z g lę d z ie d o b ro d u c h o w e w ie rn y c h . D o p ie ro m o tu p ro p r io C a u sa s m a tr im o n ia les z 28 m a r c a 1971 r. s ta n o w i t u p u n k t z w ro tn y . A u to r z d e c y d o w a
n ie p o tę p ia p a n u ją c e t u i ó w d z ie te n d e n c je do p o z o s ta w ia n ia sa m y m m a łż o n k o m o cen y w a ż n o śc i lu b n ie ic h m a łż e ń stw .
K o le jn e ro z d z ia ły p u b lik a c ji s ą ju ż k o m e n ta rz e m do n o rm p r a w n y c h z a w a rty c h z m o tu p ro p rio C a u sa s m a tr im o n ia le s .
W ro z d z ia le I I (s. 13— 33) — D e fo r o c o m p e te n ti — p o z a o m ó w ie n ie m n ie n a s u w a ją c y c h w ię k sz y c h tr u d n o ś c i d y sp o z y c ji I— IV m o tu p ro p r io , s ta w ia się szereg k w e s tii, k tó r e — z d a n ie m a u to r a — d o m a g a ją się ro z w ią z a n ia . W y p a d a n a d m ie n ić , iż a u to r b a rd z o często, t a k że w in n y c h czę śc ia c h p ra c y , s ta w ia p y ta n ia , b u d z i w ą tp liw o ś c i, s t a r a ją c się je z re s z tą ro z w ią z a ć . D o w a ż n ie jsz y c h k w e s tii re f e ro w a n e g o ro z d z ia łu , p o s ta w io n y c h p rz e z a u to r a , n a le ż ą n a s tę p u ją c e : czy is tn ie je (i w ja k im sto p n iu ) k o m p e te n c ja s ą d o w a in n y c h K o ścio łó w chrzęści.-*
ja ń s k ic h , zw ła sz c z a p ro te s ta n c k ic h ; czy K ościół m a w ła d z ę o rz e k a n ia n ie w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a n ie s a k r a m e n ta ln e g o a p a p ie ż ro z w ią z a n ia w ę z ła n a tu r a ln e g o (e x m a tr im o n io le g itim o ); czy sę d z ia k o śc ie ln y m oże r o z p a tr y w a ć s p r a w y m a łż e ń s k ie o s k u tk i czy sto c y w iln e — g d zie s p r a w a o w a ż n o ść z w ią z k u n ie zale ży od je g o s k u tk ó w c y w iln y c h — m o cą p r a w a w ła sn e g o , czy te ż zleco n eg o m u p rz e z p a ń stw o . P rz y to c z o n e p ro b le m y a u to r p r o p o n u je ro z w ią z a ć w o p a rc iu o d o k tr y n ę S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I o ra z o z a s a d y e k u m e n iz m u . T a k n p . p ro b le m m a łż e ń s tw a z a w a rte g o m ię d z y o c h rz c z o n y m a p o g a n in e m C o la g io v a n n i w i
d z i — ja k o m o żliw y d o ro z w ią z a n ia — n a p o d s ta w ie w ła d z y zlec o n ej p a ń s t w u w o b e c ta k ie g o m a łż e ń s tw a , tr a k to w a n e g o t u ja k o re s n a tu r a - lite r sacra.
P r o p o n u je się re w iz ję k a n . 1557 § 1, n. 1, g d y ch o d z i o f o r u m p a p ie s k ie d la s p r a w m a łż e ń sk ic h g łó w p a ń s tw , ic h dzieci i p r a w o w i
ty c h n a s tę p c ó w w e w ła d z y . D o m a g a ją się teg o z m ie n io n e okoliczności życia.
S z e rz e j p o tr a k to w a n a je s t s p r a w a c o m m o r a tio n is n o n p reca ria e.
S y g n a liz u je się t u p o d w ó jn ą tr u d n o ś ć : d o w o d z e n ia teg o ro d z a ju m ie j
s c a p o b y tu o ra z sa m o u s ta le n ia te g o n o w eg o w p ra w ie k a n o n ic z n y m p o ję c ia . Z d a n ie m a u to r a , p o ję c ie c o m m o r a tio n o n p reca ria im p lik u je t r z y n a s tę p u ją c e e le m e n ty : a) p r a e s e n tia in loco; b) n e x u s in te r s u - b ie c tu m p ra e s e n s e t lo c u m ; c) u n ifo r m ita s e t c o h a e re n tia c a u sa r u m r e q u ir e n tiu m p r a e s e n tia m (s. 24). P o b y t u s ta b iliz o w a n y czyli c o m m o ra tio n o n p re c a ria n ie za le ż y ż a d n ą m ia r ą od in te n c ji z a m ie s z k u ją cego. W u s ta le n iu te g o r o d z a ju z a m ie s z k a n ia liczy się n ie ty le czas p o b y tu w d a n y m m ie js c u , ile ra c z e j r e la c ja z a c h o d z ą c a p o m ię d z y p o d m io te m a m ie js c e m p rz y z w ró c e n iu u w a g i n a o k o liczn o ści k o rz y ś c i so - c ja ln o -e k o n o m ic z n y c h (w w y p a d k u obecności) lu b te ż p o n ie s io n y c h szikód (w w y p a d k u nieo b ecn o ści).
P o z a k o m e n ta rz e m do o m a w ia n e j d y sp o z y c ji m o tu p ro p r io a u to r ro z p a t r u j e ta k ż e s p r a w ę p r a w a k a to lik ó w w p ro c e s ie m a łż e ń s k im p r z y p o m in a ją c o a b r o g a c ji k a n . 1964 K .P .K .
R o zd ział I I I s. 34— 38) t r a k t u j e o u s ta n o w ie n iu tr y b u n a łu (nn. V—V II m o tu p ro p rio ). M ów i się sz e rz e j o u d z ia le św ie c k ic h w e w ła d z y ju r y s
[17] R ecenzje 295
d y k c y jn e j K ościoła. S ę d z ia - la ik w sp o só b p e łn y (p len e) p a r ty c y p u je w ju r y s d y k c y ji k o śc ie ln e j. Z a k a z d o p u sz c z a n ia k o b ie t do f u n k c ji sę d zieg o k o śc ie ln e g o n ie p ły n ie z p rz e s ła n e k te o lo g ic z n y c h (to sa m o k a p ła ń s tw o w s p ó ln e m ężc zy zn i k o b ie t), lecz z m o ty w ó w n a tu r y h is to ry c z n e j, ro z tro p n o ś c i d u s z p a s te rs k ie j o raz u w z g lę d n ie n ia m e n ta ln o ś c i lu d u .
P rz e z sęd zieg o d u c h o w n e g o (cleric u s) n a le ż y ro z u m ie ć b is k u p a , p r e z b ite r a i d ia k o n a , j a k to w y n ik a z n a u k i k o n s ty tu c ji so b o ro w e j L u m e n g e n tiu m . A p lik a c ja k a n . 108 K .P .K . b y ła b y t u n ie w ła ś c iw a i b łę d n a . R o z d z ia ł IV (s. 39—53) p o św ię c o n y je s t z a g a d n ie n iu a p e la c ji (nn. V III— I X m o tu p ro p rio ). Z w r a c a się u w a g ę n a d o n io sło ść f u n k c ji o b ro ń c y m a łż e ń sk ie g o , z w ła sz c z a I I I n s ta n c ji. T e n o s ta tn i n ie m oże o d s tą p ić od a p e la c ji zło żo n ej p rz e z o b ro ń c ę I I n s ta n c ji. O b ro ń c a w ę z ła w in ie n z w ra c a ć u w a g ę n ie ty lk o n a e w e n tu a ln e w y k ro c z e n ia p r a w a p o w o d u ją c e n ie w a ż n o ść w y ro k u , lecz ta k ż e n a te m o m e n ty , k tó r y c h s k u tk ie m b y ła b y n ie s p ra w ie d liw o ś ć ro z s trz y g n ię c ia .
W ięcej u w a g i a u to r p o św ię c a k w e s tii, czy u p ro s z c z o n e p o s tę p o w a n ie I I I n s ta n c ji, k o ń c z ą c e się d e k r e te m (z a tw ie rd z a ją c y m lu b n ie w y ro k I I n s ta n c ji o rz e k a ją c y n ie w a ż n o ść m a łż e ń s tw a ) m oże b y ć d o p u sz cz a ln e , je ś li do a p e la c ji o b ro ń c y I I n s ta n c ji p rz y łą c z a się s t r o n a p o z w a n a , p r a g n ą c a o rz e c z e n ia w a ż n o śc i sw o je g o zw iązk u . P r o s tu ją c ró ż n e b łę d n e o pinie, a u to r — w o p a rc iu o z a c y to w a n ą w te j k w e s tii d e c y z ję r o t a ln ą — s tw ie rd z a , iż w teg o ro d z a ju p rz y p a d k a c h I I I n s t a n c ja n ie m oże p ro w a d z ić p o s tę p o w a n ia u p ro sz c z o n e g o , zak o ń c z o n e g o d e k r e te m , le c z m u s i r o z p a tr y w a ć s p r a w ę z w y k ły m tr y b e m p o s tę p o w a n ia , z a k o ń c z o n y m w y d a n ie m w y ro k u . T a k w ięc u p ro sz c z o n e p o s tę p o w a n ie I I I n s ta n c ji w e w s p o m n ia n y c h w y ż e j o k o liczn o ściach , a p rz e w id z ia n e d y sp o z y c ją n. V III C a u sa s m a tr im o n ia le s , d o p u sz c z a ln e je s t ty lk o w ó w czas, g d y od w y ro k u I I n s ta n c ji a p e lu je je d y n ie o b ro ń c a w ę z ła m a ł
żeń sk ieg o .
N ie d o p u sz c z a ln a je s t ró w n ie ż u p ro s z c z o n a in s tr u k c j a I I I n s ta n c ji, k o ń c z ąca się d e k re te m , g d y w I I n s ta n c ji to c z y się s p r a w a z d w ó c h t y tu łó w , a w y ro k p o z y ty w n y tj. o rz e k a ją c y n ie w a ż n o ść z w ią z k u z a p a d a ty lk o z je d n e g o ty tu łu . P o s tę p o w a n ie u p ro s z c z o n e w I I I n s ta n c ji b y ło b y n a to m ia s t m o żliw e w ó w czas, g d y b y p o w ó d z rz e k ł się a p e la c ji w o d n ie s ie n iu do d ru g ie g o ty t u łu , k tó r y w I I n s ta n c ji n ie z o s ta ł s tw ie rd z o n y .
P o d k r e ś la się, że o b ro ń c a w ę z ła I I I n s ta n c ji s p o rz ą d z a u w a g i p ro r e i v e r ita te . P o e w e n tu a ln e j o d p o w ie d z i s tr o n lu b p a tr o n ó w n ie je s t p rz e w id z ia n a d a ls z a in te r w e n c ja o b ro ń cy . L ecz nic n ie sto i n a p r z e szk o d zie, b y w y p o w ie d z ia ł się on w s p r a w ie ja k o o sta tn i.
N a tu r a d e k r e t u I I I n s ta n c ji, k o ń c z ą c e g o u p ro s z c z o n e p o s tę p o w a n ie je s t p o d o b n a do n a tu r y w y r o k u (ad in s ta r se n te n tia e ). R o z w a ż a ją c tę k w e s tię a u to r s ię g a do tł a h is to ry c z n e g o .
T en m in 10 d n i w s k a z a n y p rz e z m o tu p ro p r io n a e w e n tu a ln e złożenie r e k u r s u od d e k r e t u I I In s ta n c ji, z a tw ie rd z a ją c e g o w y ro k I I n s ta n c ji,
j a k ró w n ie ż p rz e p is a n y te r m in m ie się c z n y n a e w e n tu a ln e p rz e d ło ż e n ie w I I I I n s ta n c ji n o w y c h i p o w a ż n y c h d o w o d ó w , n ie s ą te r m in a m i p e - re m p to ry jn y m i.
W ro z d z ia le V (s. 54— 57) o m a w ia się r e g u ły m o tu p ro p rio d o ty c z ą ce tzw . p ro c e s u sk ró c o n e g o (nn. X —X III). P r z y ta c z a ją c ró ż n e o p i
nie, a u t o r je s t z d a n ia , że w ś w ie tle s fo rm u ło w a ń m o tu p ro p rio , te g o r o d z a ju p ro c e s je s t m o żliw y w ó w czas, g d y r e a liz u ją się d w a w a r u n k i d o ty c z ą c e p rz e s z k ó d z ry w a ją c y c h : a) ch o d zi o p rz e s z k o d ę z r y w a ją c ą s e m u s tric to , ja k w K .P .K .; b) ch o d z i o p rz e s z k o d ę d isp e n sa b ile : z p r a w a k o śc ie ln e g o lu b e x p o te s ta te vica ria . W m y ś l s w o je j te z y a u to r w y k lu c z a tu im p o te n c ję o ra z a m e n c ję .
R o z d z ia ł V I (s. 58— 76) s ta n o w i d r u g ą część p r a c y i p o d a je f r a g m e n ty c ie k a w sz y c h o rzeczeń R o ty R z y m sk ie j d o ty c z ą c y c h w y k o n a n ia n o rm z a w a rty c h w C a u sa s m a tr im o n ia le s . C y to w a n e o rz e c z e n ia d o ty c z ą g łó w n ie ta k ic h s p r a w , ja k : m o ty w y i c e l m o tu p ro p rio , sp o só b p o s tę p o w a n ia I I I n s ta n c ji, f u n k c j a o b ro ń c y , n a t u r a d e k r e t u I I In s ta n c ji. C zęść t a s ta n o w i d o s k o n a łe u z u p e łn ie n ie , ilu s tr u ją c e n ie ja k o n a ży w o a p lik a c ję s p o r n y c h n ie k ie d y i tr u d n y c h w in te r p r e ta c ji p rz e p isó w d o k u m e n tu . W o m a w ia n y m ro z d z ia le m a te r ia ł z g ru p o w a n y je s t w d w ó ch p o d ro z d z ia ła c h : a) D e k r e ty z a tw ie rd z a ją c e w y ro k i I I n s ta n c ji; b) D e k re ty p o le c a ją c e I I n s ta n c ji p ro w a d z e n ie s p r a w z w y c z a jn y m tr y b e m p o s tę p o w a n ia (czyli n ie z a tw ie rd z a ją c e je j w y ro k ó w ).
W z a k o ń c z e n iu p ra c y a u to r w y c ią g a w n io sk i b ę d ą c e p o d su m o w a n ie m cało ści s k o m e n to w a n e g o d o k u m e n tu . P o d k r e ś la p rz y ty m tr o s k ę p r a w o d a w c y o re a liz a c ję z a s a d y godności, w o ln o śc i i o d p o w ied zia ln o ści.
R e a s u m u ją c n a le ż y p o w ied zie ć, że o m ó w io n a p r a c a p o s ia d a w ie le za le t. C e c h u je ją p rz e d e w s z y s tk im sz e ro k ie u ję c ie w ie lu z a g a d n ie ń , n ie z w y k ła d o ciek liw o ść w w y s u w a n iu w ą tp liw o ś c i o ra z k w e s tii s p o r n y c h . Z a s łu g ą a u to r a je s t to , że s t a r a się d a ć o d p o w ied ź n a te g o r o d z a ju w ą tp liw o ś c i, p r o s tu je p rz y ty m sz e re g b łę d n y c h o p in ii i i n t e r p r e ta c ji. O so b isty w ięc w k ła d a u to r a je s t tu n ie z a p rz e c z a ln y .
D o k u m e n ta c ja o p ra c o w a n ia je s t b o g a ta p rz y czym u w z g lę d n ia n ie ty lk o n a jn o w s z e w tr a k to w a n e j d z ie d z in ie p o zy cje , a le o b e jm u je t a k że d a w n y c h a u to r ó w , co m a p o słu ż y ć le p s z e m u o d n ie s ie n iu n o rm m o tu p ro p r io do o d n o śn y c h p rz e p isó w k o d e k so w y c h . O m a w ia ją c p o szczeg ó l
n e z a g a d n ie n ia a u to r p o s łu g u je się lic z n y m i c y ta ta m i n a jn o w s z y c h o rzeczeń ro ita ln y c h (np. ss. 31, 42, 48, 50, 55). W re sz c ie o g ro m n ą z a le tą p u b lik a c ji je s t u m ie sz c z e n ie w n ie j — w części I I — ro z w ią z a n ia k o n k r e tn y c h tr u d n o ś c i i p ro b le m ó w w p rz y to c z o n y c h sz e ro k o d e c y z ja c h ro ta ln y c h .
Z a u w a ż a ln y m m a n k a m e n te m p ra c y je s t b r a k z e s ta w u b ib lio g ra fic z n eg o , d ro b n e n ie k o n s e k w e n c je w c y to w a n iu A A S (np. s. 32) o raz n ie z g o d n o ść s p is u tr e ś c i (rozdz. V I) z fa k ty c z n y m z a ty tu ło w a n ie m w t e k ście.
W s u m ie p r a c a s ta n o w i p o ż y te c z n y i c e n y w k ła d a u to r a w dzieło
[19] R ecenzje 297
u b o g a c a n ia li t e r a t u r y k a n o n is ty c z n e j z z a k r e s u p r a w a p ro ceso w eg o . Z p e w n o śc ią s ta n ie się b a rd z o p r z y d a t n a d la k a n o n is tó w , ja k r ó w nież, zw ła sz c z a w s w o je j I I części — d la p ra c o w n ik ó w tr y b u n a łó w k o śc ie ln y c h , g łó w n ie I I In s ta n c ji.
K s. W o jc ie c h G ó ra ls k i
AEGIDIUS D E L C O R P O , De curatore pro m ente infirmis in causis matrimonialibus, Napoli (M. D’Auria Editore Pontificio) 1970, str. 114.
D w ie r a c j e p o d a je D e l C o r p o , k tó r e sk ło n iły go do n a p is a n ia t e j p r a c y : 1. w ie le w y ro k ó w , ta k ż e d z is ia j, d o tk n ię ty c h je s t w a d ą n ie u s u w a ln e j n ie w a ż n o śc i z p o w o d u b r a k u k u r a t o r a , k tó r y lu b n ie zo
s t a ł p r a w n ie u s ta n o w io n y , w p rz y p a d k a c h g d y p o w in ie n w y s tę p o w a ć , lu b n ie in te r w e n iu je z g o d n ie z p rz e p is a m i p r a w a ; 2. choć n ie je d n o n a p is a n o ju ż w t e j m a te rii, w ie le je szcze p o z o sta je w ą tp liw o śc i i lu k w d o k tr y n ie o ra z o rz e c z n ic tw ie są d o w y m ; a u to r o w ie w y p o w ia d a ją n ie p e w n e o p in ie; n ie k tó r e k w e s tie n ig d y , in n e n ie z b y t słu s z n ie b y ły d o tą d u jm o w a n e . A u to r p r a g n ie p rz y c z y n ić się do z a ra d z e n ia ty m b o lą c z k o m , m a ją c n a u w a d z e p rz e d e w s z y s tk im o rz e c z n ic tw o są d o w e , z w ła s z cza r a t a ln e (zob. w stę p ).
W p i e r w s z y m r o z d z i a l e , po b a rd z o sz k ic o w y m ry s ie h is to ry c z n y m , A. o m a w ia k r ó tk o z w ią z e k m ię d z y k u r a to r e m , tu t o r e m i p e ł
n o m o c n ik ie m , o ra z zaz n a c z a , że w o m a w ia n e j p ra c y c h o d zi je d y n ie o k u r a t o r a w p ro c e s ie i to w e d łu g o k re ś le ń z a w a r ty c h w ty tu le , p r e c y z u ją c te ż , ż e k u r a t o r w ty m w y p a d k u n ie m o że b y ć u w a ż a n y za s tr o n ę w p ro c e sie , lecz je d y n ie za r e p r e z e n ta n t a k tó r e jś ze s tro n .
D r u g i r o z d z i a ł z a jm u je się k o n ie c z n o śc ią u s ta n o w ie n ia i k o n ie c z n o śc ią in te r w e n c ji k u r a t o r a w p ro c e s a c h , w k tó r y c h p o d m io te m s p o r u je s t o so b a u m y s ło w o u ło m n a . P o o m ó w ie n iu ró ż n ic y m ię d z y z d o l
n o śc ią p ro c e s o w ą p o z b a w io n y c h u ż y w a n ia r o z u m u (k an . 1648) i ty c h , k tó r z y „ m in u s f ir m a e m e n tis s u n t ” (k an . 1650), o ra z u w a g a c h o d n o ś
n ie „ lu c id a in te r v a l la ”, A. p rz e c h o d z i do s p r a w m a łż e ń sk ic h , o p o w ia d a ją c się za o p in ią w g k tó r e j do s ta w a n ia w są d z ie w s p r a w ie n ie w a ż n o śc i w ła s n e g o m a łż e ń s tw a w y m a g a n a je s t p r z y n a jm n ie j t a k a d o j
rz a ło ść u m y s łu j a k a k o n ie c z n a je s t do z a w a rc ia m a łż e ń s tw a (lu b w ię k sza), o ra z w g k tó r e j s tr o n a p o z w a n a „ a d s ta n d u m in iu d ic io ” n ie m n ie j
sz ą cieszy ć się p o w in n a d o jrz a ło ś c ią u m y s ło w ą niż p o w ó d ; to też, w p r z y p a d k u b r a k u o d p o w ie d n ie j d o jrz a ło śc i, ró w n ie ż d la s tro n y p o z w a n e j k o n ie c z n y m je s t u s ta n o w ie n ie k u r a t o r a . N a s tę p n ie o m a w ia n e s ą k w e s tie szczeg ó ło w e: cóż g d y k to ś , b ę d ą c u m y s ło w o c h o ry w czasie z a w a rc ia m a łż e ń s tw a , w y d a je się b y ć z d ro w y m g d y o s k a rż a się n ie
