Retoryka banknotu. Przyczynek do badan kultury wizualnej dwudziestolecia międzywojennego

Pio t r Pio t r o w s k i

R E T O R Y K A B A N K N O T U .

P R Z Y C Z Y N E K D O B A D A N K U L T U R Y W IZ U A L N E J D W U D Z IE S T O LE C IA M IĘ D Z Y W O JE N N E G O

D opiero niedawno w środowiskach h istoryk ó w sztuki now oczesnej

zaczęto na szerszą skalą p odejm ow ać badania nie ty lk o nad obiektam i fu n k cjon u jącym i w oibiegu w ysok o artystyezn ym , lecz ró w n ież nad tym i, które nie będąc p rzed m io ta m i „ikultu” c z y szczególn ie iw yrafiM w ain yeh doznań estetycznych, organ izu ją p ejza ż w spółczesnej c y w iliza c ji. A n a ­ liz y takich p rzek azów ja k p la k a ty p o lityczn e czy rek lam ow e, kom iksy, ilustracje prasowe, film i te le w izja , u jaw n ia ją — je ś li u żyć określenia M. P oręb sk iego — sw oistą ikonosferę now oczesnego społeczeństw a, o r­ ganizującą je g o w yo b raźn ię i w ra żliw o ś ć estetyczną. P ra ce te p ro w a ­ dzone są na różn e sposoby i form u łu ją rozm aite prob lem y. Jednym z nich jest obserw ow anie rosnącej id e o lo g iza c ji tekstów k u ltu ry X X wieku. W spółczesny przek az ja k b y stracił m ożliw ość neutralności. F u n k ­ cjonując w św ięcie szczelnie w yp ełn io n y m ideologią został w p rzę g n ięty w je j służbę; elem en ty dek ora cyjn e obrazu, coraz siln iej nasycone id eo­ logicznie, zaczęły tracić stopniow o daw ną autonom ię.

Jednym z ty p ó w k u ltu ry w izu aln ej, być m oże n a jliczn iejszym , jest banknot. C h a ra k teryzu je się m ięd zy in n ym i tym , że ja k o w yk ładn ik o ficja ln ej id eologii p rzek a zy w a n ej za pom ocą sk on w encjonalizow anych sym boli, tra fia do rąk k a żd ego ob yw a tela danego państwa. Jednocześnie jeg o p ersw azyjn e działanie przebiega n iejak o m im o w oli. M a ło k to bo­ w iem kon tem plu je banknot, k tó ry w szak słu ży zgoła in nym celom . D zięk i tem u ideologia przenika do podśw iadom ości społeczeństw a. O b ra zy tego typu nie będąc przed m iotem analizy ze stron y ich u żytk ow n ik ó w , stają się cennym narzędziem propagandy i m anipulacji. Jaką ro lę p rz y w ią zu je w ładza do „w y g lą d u ” i znaczenia banknotów m ożna się przekonać śle­ dząc ich zm iany w kontekście rew o lu cji, p rzew ro tó w , czy innego typu przem ian politycznych .

132

O fic ja ln y ch arakter banknotu określa ró w n ież sp ecyfik ę składania zam ów ień i rea liza c ji p ro je k tó w plastycznych. Z leceniodaw ca i autor za­ w iera ją u m ow ę m n iej lub b a rd ziej sform alizow a n ą dotyczącą repertuaru odwołań, charakteru ikon ografii, w yb o ru tem a ty k i przedstaw ień etc. Znacząca jest ró w n ież d ecyzja skierow an ia o fe r ty do określonego a rtysty czy środowiska. Muszą to b y ć tw ó r c y „g o d n i zaufania” i jednocześnie 0 ustalonej p o z y c ji społecznej. W jed n ych przypadkach p rz y pracy nad p rojek tem m ają oni w ięk s zy m argines sw obody, w innych m niejszy, jednak zaw sze „ce n tru m ” banknotu, je g o w y m o w a ideologiczna jest spre­ cyzow ana p rzez zleceniodaw cę.

_ Banknot rep rezen tu je w ładzę. Ona p rzejm u je odpow iedzialność za wartość pieniądza. Stąd też je g o reto ry k a jest reto ry k ą w ła d zy, która m iędzy in n y m i tą drogą buduje dla siebie zaufanie, zd ob yw a autorytet 1 prób u je przekonać społeczeństw o o w łasn ej sile. W y p o w ie d ź plastyczna zatem , żeb y b yła rozum iana, m usi posłu giw ać się pow szechnie znanym słow nikiem , m usi ciążyć b a rd ziej w kieru n k u stere o ty p iza cji niż a rty ­ stycznej in d yw id u a liza cji. D la tego też pytania, ja k ie n ależy stawiać w ty m m iejscu, są pytan iam i o fu n k cjon ow an ie p e w n y c h pojęć, o umie­ szczenie ich zarów n o w kontekście polityczn ych program ów , polem ik dotyczących budowania h istoryczn ych odw ołań u w arunkow anych k o n ­ k retn y m i postaw am i św iatop ogląd ow ym i, jak i w obszarze społecznych system ów oczekiw ań. Z d ru giej strony, co dla historyka sztuki ma zna­ czenie zasadnicze, n a leży pytać o plastyczne w yob rażen ia będące nośni­ kam i ow ych pojęć, o ich tra d ycję, o w y k o rzy s ty w a n ie pew n ych stereo­ typ ó w w izu a ln yc h p rzy sw o jo n y ch p rzez propagandę i jednocześnie p ra ­ w em d ia lek ty k i na ty le powszechnych, aby przekazać na zasadzie ko­ jarzen ia określone i pożądane treści.

O d c zy ty w a n ie re to r y k i ban k n otów dokonuje się przez d ek od y fik a cję użytych sym b o li i w yobrażeń , przez in terp retow a n ie ich historycznego znaczenia. Jednak m oże się ona ró w n ież rea lizo w a ć na osi zróżnicow ania nomiiniału. Nairlrfaicfja q p iera się ,tru ¡przykładow o Ma pewinytm ciągu h M o -

ryozEnyim jak w p rzypadku maymorwiszych polMtiilch badknoltów z (Baw. setrii „ W ie lc y P o la c y ” . Imną zasadą jest h ierarch izacja od w ołań w zaileżiniości od ich w a g i i prestiżu. Banknot o w ięk szej w artości, przez to bardziej pożądamy i jednocześnie tmdmttój osiągiaiiny, o d w o ły w a łb y się dio pojęć „m o cn iejszych ” , niż rep re ze n tu ją cy niższe nom inały. Są jednak p rzy p a d ­ ki, g d y te g o ftytpu kprespcinidenicja jes t trudna do odczytania, nieoiacz ¡przy­ padkowa, a 'Gzaisami zaś w o g ó le iniiie w ystęp u je.

N in ie js zy szkic jest p rzy czyn k iem do badań ku ltu ry w izu aln ej p o l­ skiego dw u dziestolecia m ięd zy w ojen n eg o. N a w yb ra n y m m ateriale, ja ­ kim są banknoty, ch ciałbym pokazać g łó w n e tendencje, które — jak się okazuje w w yn ik u analizy — prow adzą w kierunku w zrostu fu n k cji

R E T O R Y K A B A N K N O T U

133

p ersw azyjn ej tekstu, coraz w ięk s ze g o nacisku na ideologiczną stronę obrazu kosztem neutralnej dekoracyjności. Z d ru g iej stron y chciałbym pokazać rep ertu ar p erson ifik a cji i a trybu tów , fig u r y reto ry czn e i s ty ­ listyczne będące nośnikam i o fic ja ln e j id eolog ii D ru giej R zeczp osp olitej. Z u w agi na p rz y c z y n k o w y charakter pracy oraz zw ięk szen ie p r z e j­ rzystości w yk ładan ych tez postanow iłem ogran iczyć an alizow an y m a­ teria ł jed y n ie do banknotów w a lu ty z lo to w e j i ty lk o tych, k tóre b y ły sygnow ane przez Bank Polski, a w ięc m ia ły ch arakter m o żliw ie n aj­ b a rdziej oficja ln y. W y elim in o w a n a została zatem w alu ta m ark ow a sygno­ wana przez Polską K r a jo w ą K a sę P o ży czk o w ą , z założenia tym czasow a i przez to m niej oficjaln a. Z tych sam ych p o w od ów w yłą c zy łe m r ó w ­ nież tzw . b ile ty zd a w k ow e w yd aw a n e przez M in isterstw o Skarbu R zec z­ pospolitej 1.

I

B iorąc pod u w agę zarów n o ikon iczn y aspekt banknotów w a lu ty zlo ­ tow ej, ja k i ich chronologię, m ożna gen eraln ie w y ró żn ić dw a typ y . P ie rw s zy z nich rep rezen tu ją banknoty noszące datę 28 lu tego 1919 roku, lecz w prow ad zon e do obiegu dopiero po 28 k w ietn ia 1924 r. D ru gi z t y ­ pów o b e jm u je 'b ile t y em itow an e od p o ło w y lat dw u dziestych i w la ­ tach trzydziestych . P ie rw s za z w ym ien io n y ch grup posługuje się n ie­ z w y k le spójnym schem atem w izu aln ym , m im o iż poszczególne banknoty projektow an e b y ły przez różne zespoły: zespół dru karni Banku F ra n ­ cuskiego (niższe n om in ały) oraz W a te rlo w and Sons w L on d yn ie. W ska­ zuje to na bardzo p re c y z y jn ie określone zam ów ien ie ze stron y polskiej, regu lujące zarów n o m o ty w y ikonograficzne, ja k i og óln y układ kom ­ pozycji.

Zasadniczą cechą banknotów te j gru p y jest op erow an ie w u kładzie graficzn ym całą płaszczyzną, bez w yd ziela n ia specjalnego m iejsca p rz e ­ znaczonego na znaki w odne oraz silnie akcentowana sym etryczność k om ­ pozycji. W e w szystkich niem al przypadkach p o jaw ia się w ow aln ym polu portret T. Kościuszki, w yk on a n y w g w izeru n k u W ład ysła w a O leszczyń - s k ie g o 2, którem u odpow iada um ieszczony na rew ersie orzeł. P o p rz e ­ ciw n ej stronie osi sy m etrii zn ajd u je się ow aln e pole ze znakiem w o d ­ nym p o w tarzają cym m o ty w portretu T. Kościuszki, zaczerp n ięty jednak

1 O historii banknotów międzywojennych, poszczególnych emisjach, sile na­ bywczej etc. por.: J. A. S z w a g r z y i k , Pieniądz na ziemiach polskich X - X X w. Wroclaw 1973, 's. 271 - 277, katalog: s. 310 - 314; oraz M. K o w a l s k i , Ilustrowany

katalog banknotów polskich 1794- 1976. Warszawa 1977, s. 21-25, katalog: s. 64 - 92,

134

z innego pierw ow zoru . Układ: pole znaku w odnego — p o rtret bohatera n arodow ego lub G odło Pa ń stw a na rew ersie, w ystęp u je raz w górnej partii p łaszczyzn y raz w dolnej, lecz zaw sze w e w za jem n y m powiązaniu (il. 1, 2). W jed n y m ty lk o przypadku, na bilecie p ięciozło tow ym umiesz­ czono w izeru n ek ks. Józefa Pon iatow sk iego, a po p rz e c iw le g łe j stronie schem atyczny piktogram : 5 zł (il. 3).

Z k o lei b ile ty najniższych nom inałow (2 zł i 1 zł), charakteryzu jące się ró w n ież m n iejs zy m i rozm iaram i, nie posiadają korespondującego z p o rtretem T. Kościu szki pola znaku wodnego. W spom niane d w ie ow a l­ ne p łaszczyzn y stanow ią g łó w n y akcent ra m y ok ala jącej napisy w yp ełn ia ­ jące środek banknotu (in form a cja o nom inale, data em isji, podpisy d y ­ r e k c ji Banku P o lsk ie g o ) oraz — um ieszczonej na stronie od w ro tn ej — fo r ­ m uły d otyczą cej m ocy p ra w n e j b ile tó w i sankcji grożących za ich podra­ bianie. W a żn ym elem en tem k o m p ozycji jest zaakcentow anie napisu „B an k P o ls k i” . Pozostałe fra g m e n ty to m o ty w y ornam entalne: liście akantu, pęki ow oców , rozetki, m uszle, palm ety.

O góln ie rzecz biorąc banknoty z 1919 roku ch arakteryzu ją się dużą dekoracyjnością, u trzym aną w bardzo tra d y c y jn e j — neobarokow ej — stylistyce. Jed yn ie b ilet d ziesięciozłoto w y p ro je k to w a n y przez A. G iral- dona op eru je w iększą geom etryza oją p łaszczyzn y. Z k o lei odwołania na­ rodow e rnliie są tu zibylt rozbu dow ane. O prócz zaznaczenia polskiego cha­ rakteru in stytu cji od pow ied zialn ej za em itow an e środki płatnicze re a li­ zują je p o rtre ty boh aterów — T. Kościu szki i ks. Józefa Poniatow sk iego — oraz m o ty w orła. B ard zo rzadko p o ja w ia ją się znaki w skazujące na u żytkow ą ro lę obiektu, na fu n k cję pieniądza. W dw óch w ypadkach w y ­ stępuje kaduceusz — sym bol handlu, w jed n ym koło zębate — sym bol pracy.

II

B an knoty em itow an e w d ru giej p o ło w ie lat dw u dziestych i w latach tirzydzaiesltyeh niie ch a ra k tery zo w a ły siię rzecz jasna taką jednorodnością jak opisane w y ż e j. N ie p ow sta ły na pod sta w ie jed n ego zam ówienia. P ro je k to w a ło je w różn ych latach kilk u znanych w ów czas artystów:- J. M e h o ffer, Z. K am iński, Z. Eichler, W . B orow ski, choć fu nkcjonow ały naturalnie jako o b ra zy anonim ow e, a ich reto ry k a podporządkowana była państw ow ej ideologii.

N a jb a rd zie j w idoczną cechą k o m p o zy c ji w spom nianych banknotów, która jednocześnie w y ra źn ie odróżnia je od em isji z 1919 roku, jest ope­ row an ie częścią p o w ierzch n i w u kładzie g ra ficzn y m i pozostaw ienie w o l­ nego pola na znaki w odne. Jednak sp raw a zasadnicza d o ty czy znacznie bardziej rozbu dow an ej retory k i, bogatszego zespołu p erson ifik a cji i sym ­

RE^BORYKA B A N K N O T U

135

boli pnzedmiiiotowyicih, odwołujących się mie 'tyllko do stereotypu historlm,

ale rówmiież dio współczesnej rizeiazywiiistóśei

T ra d y cja i współczesność obecna jest niem al w każdym banknocie M iejscem te j p ierw szej przew ażn ie b y ł awers, na k tórym umieszczano w izeru n k i postaci historycznych: D ą b rów k i na d w u złotów ce z 1936 roku (ił. 4), E m ilii P la te r na dw u dziestozłotów kach z 1931 i 1936 roku (il. 5, 6), czy ks. Józefa P on iatow sk iego na banknocie stu złoto w y m (il. 7). N ie ­ m al zaw sze w ys tę p o w a ły one w znaku w odn ym . M o ty w y k ró ló w p o l­ skich czy bohaterów ow ian ych rom antyczną legendą czerpano z p o p u ­ larnych w zorów , m ięd zy in n y m i z m alarstw a Jana M a t e jk i3. Z k o lei r e ­ w ers b y ł częściej w spółczesnym kom entarzem w ob ec narodow ej tr a d y ­ cji. W sk a zyw ał na in n y w y m ia r kon cepcji państwa. Jeśli tam p o d k re­ ślano ciągłość narodu p rzez odw ołan ia historyczne, k tóre fu n k cjon ow a ły ja k o sym bol je g o niepodw ażalnej potęgi, tu akcentow ano aktualną ro zb u ­ dowę, nowoczesność i siłę gospodarczą kraju. A w e rs to m etafora histo­ ryczna, rew ers zaś jest opisem budowania now oczesnej Polski.

P rzy k ła d a m i w ty m m iejscu szczególn ie pom ocnym i m ogą b yć dwa banknoty: stu złotow y, w yk on a n y w g p rojek tu J. M e h offera , k tó ry jako je d y n y od w ołu je się do tra d y c y jn e j k o m p o zyc ji p o legają cej na k o n tra ­ stowaniu na aw ersie dw óch ow aln ych pól — w izeru n k u ks. J ózefa P o ­ niatow skiego oraz piktogram u nom inału (il. 7) (por. id en tyczn y układ na bilecie p ię cio zło to w y m z 1919 roku, il. 3): dru gi to banknot dw u - dziestozłotow y z 1931 roku z p o rtretem E m ilii P la te r na stronie g łó w ­ nej (il. 6), zaczerp n iętym z d ziew iętn a stow ieczn ej lito g ra fii w yk on a n ej w g rysunku francu skiego a rty sty D e v é r ii i .

Jak w idać w obu przypadkach w ystęp u ją w izeru n k i boh aterów r o ­ m antycznych. R om an tyzm b ow iem fu n k cjon o w a ł n ie zw y k le siln ie w ów~

3 Wizerunkom postaci historycznych umieszczanych na pieniądzach J. A. S z w a g r z y k (poświęca pracę: Portrety na monetach i banknotach polskich. Wro­

cław 1980. Jest 'to jednalk pozycja pełna błędów i nieścisłości. Oto niektóre z nich:, pierwowzorem wizerunku T. Kościuszki umieszczonego na banknotach z 1919 roku (il. 1) nie jest r z e ź b a Władysława Oleszczyñskiego, lecz litografia wykonana w oparciu o r y s u n e k wspomnianego artysty (por. w y żej przyp. 2); wzór por­ tretu Em ilii Plater l(tailet dwudzięstozłotowy z 10311 roku — ii. 6) nie jest zaczerp­ nięty z twórczości W. Kossaka lecz ze współczesnej litografii Devérii ¡(por. niżej przyp. 4),. Najbardziej jednak niezrozumiała pomyłka autora dotyczy określenia wizeruniku kobiety — znajdującego isię na banknocie pięciozłotowym z 1930 roku (ii. 8) — jaiko portretu Jana Olbrachta. Tymczasem wykorzystano tu obraz J. Ma­ tejki Portret Kasztelanki, Stanisławy Serefińskiej (1(876 r.).

4 J. S t r a s z ę w i c z, Die Polen und die Polinnen der Revolution von 29. N o­

vember 1830. Stuttgart 1833. W poprzednim — francuskim — wydaniu pracy (Les Polonais et les Polonaises de la revolution du 29 Novem ber 1830. Paris 18312) ina zamieszczonej litografii twarz Em ilii Plater zwrócona jest w przeciwnym kierunku.

136

czesnej św iadom ości społecznej. Jako zespół w artości, czy postawa ideo­ w a b y ł sw oistym p ryzm a tem , przez k tó ry w id zian o przeszłość i jed n o­ cześnie budow ano p ro g ra m y p o lityczn e. Stąd też odw ołania do tra d y c ji tego typ u n a leży rozum ieć ja k o odw ołan ia do p ew n eg o stereotypu h i­ storii oraz z d ru giej strony, ja k o określon y — zw ią za n y z obozem sanacji — sym b ol program u p o lity czn e go D ru g iej R zeczp osp olitej. W ty m śro­ dowisku b o w iem k u lt rom an tyczn ych w zo ró w utożsam ianych z pojęciem w odza, w ie lk ie j indyw idualności, czyn em zb ro jn y m etc. p rzyb rał n aj­ w iększe ro zm ia ry; będąc podstawą ideologiczn ej d o k try n y stał się jed n o ­ cześnie je j orężem 5.

R e w e rs y banknotów — jak w spom niałem — nie w skazują j<uż na g e ­ nealogię P olsk i, a na je j współczesność. W b ilecie d w u d zi es t oz ło tow ym jest ona defin iow an a przez tr z y postacie u jęte w architektoniczną ram ę. Są to p erson ifikacje: przem ysłu, roln ictw a i gospodarki m orsk iej (il. 9). P ie rw s za z nich i ostatnia przed staw ion e są pod postaciam i dzieci, środ­ k ow a natom iast to fig u ra d o jrza łej acz m łod ej d ziew czyn y, ubranej w sty lizo w a n y stró j lu d ow y. N a p ra w y m barku p rz y trz y m u je snop zbo­ ża, lew ą ręką zaś ja k b y patronow ała tow a rzyszą cym je j dzieciom . W y ­ m ow a te j sceny fig u ra ln e j jest stosunkow o ła tw o czytelna. R o ln ictw o to n a jb a rd ziej ro zw in ię ta gałąź gospodarki narodow ej; jest ono podstawą i ja k b y „m a tk ą ” przem ysłu i handlu m orskiego, k tóre obecnie „ w po­ w ija k ach ” m ogą stać się w k rótce s iln y m i fila ra m i R zeczpospolitej. P o d ­ kreśla to zdecydow an a tektonika p od ziałów architektonicznych, gdzie usytuow ane na potężn ych cokołach m ocne trzon y kan elow an ych kolum n p ow tarzają ry tm ik ę ustaw ienia postaci dziecięcych. Podobną rolę pełnią um ieszczone w górn ych narożnikach k o m p o zyc ji pęki ow oców , tw orzące sw oiste „p en d a n t” do znajd u jących się n iżej orłów . Są one sym bolam i płodności polskiej gospodarki.

A n ty n o m ię i jednocześnie harm onijną k o eg zy sten cję roln ictw a oraz przem ysłu ii handlu m orsk iego siugerarją ¡również imme fiiguiry d zieci sto­ jące na w spom nianych cokołach. Jedno z nich dźw iga snop, drugie na­ tom iast u sytuow ane w obec p oprzedn iego sym etryczn ie trzy m a kotw icę. N astąpiła tu p ew n eg o rodzaju fu zja a tryb u tó w ; m odel statku i m łot zastąpione zostały jednym , k tó ry nie ty lk o ob ejm u je obie ro zw ija ją c e się gałęzie życia gospodarczego, ale ró w n ież w zbogaca ich znaczenie — k otw ica to sym bol nadziei, jaką k ra j pokłada w now ych, ro zw ija ją c yc h się dziedzinach. Tria d a person ifik a cji: roln ictw o, p rzem y sł i persp ek ty­ w y ekonom iczne płynące z „p o lsk iego m o rza ” , w ystęp u je rów n ież na rew ersie dziesięciozłotow ego banknotu z 1926 i 1929 roku (il. 10). N ie

s L, K a m i ń s k i , Romantyzm a ideologia. Główne ugrupowania polityczne

1. Banknot stuzłotowy z 1919 r., awers. (Fot. P. Piotrowski)

2. Banknot stuzłotowy z 1919 r., rewers. (Fot. P. Piotrowski)

S B i j , - >

I

9. Banknot dwiuidziestozłotowy z 19i3(l r., rewers. (Fot. P. Piotrowski) f v ' h u k u

; ^

10. B a nik n ot dizliesięciozłotowy z 1929 r., rewers. (Fot. P. Piotrowski)

/ y \

11. Banknot stuzłotowy z ii932 roiku, rewens. (Fot. P. Piotrowski)

12. Banknot pięócteiesięciozłotowy z 1929 roku, awers. (Fot. P, Piotrowski)

15. Banknot .pięódzieaięaiozłotowy z 1929 r., rewers. (Fot. P. Piotrowski)

R E T O R Y K A B A N K N O T U

137

ma tu jednak ch arakterystyczn ej dla p o p rzed n iego przypadku h ie ra r­ chizacji. Wszysitlkiiie tnzy tw o rz ą jednorodną, mqonio zespoloną @ru|pę. Jej zw artość i m onum entalizm u zyskan y jest przez u m ieszczenie postaci na cokole z napisem „B an k P o ls k i” , na tle łuku tęczy oraz d zięk i obniżeniu w obec zespołu fig u r p o zy c ji obserw atora. P od ob n ie jak w poprzednim p rzyk ła d zie rów n ież i tu w ys tę p u je sym b ol nadziei (tęcza).

Znacznie b a rd ziej rozbudow ana scena, składająca się z person ifik a cji poszczególnych dziedzin gospodarki, w ys tę p u je na nie w p row ad zon ym do obiegu banknocie p ięćd ziesięciozłotow ym w yk on a n ym w g projektu Z. Kam ińsikiego W jed n y m rzę d zie ustaw ione są tu postacie: m ężczy z­ n y trzy m a ją ce g o siniotp zboiżia ii kiosę — ipeinsiomliifiikadja mlniiicfowa, dw óch kobiet, z których jedna k lę czy pod trzym u ją c m odel statku — gospodarka morska, chłopca podnoszącego m odel sam olotu — sym b ol lotn ictw a (e le ­ m ent n o w y i jedyiny w zestawiie itoankmiotów m ięd zy w o jen n yc h ) oraiz m ę ż ­ czy zn y z m łotem — p erson ifikacja przem ysłu . W a rto dodać, że na a w e r- sie w spom nianego p rojek tu um ieszczony jest w izeru n ek gen. H. D ą b row ­ skiego, co stanow i jeszcze jedno odw ołan ie do tra d y c ji polskiego rom an­ tyzm u.

N a od w rotn ej stronie w ym ie n io n e go w cześn iej banknotu stu złotow ego p o ja w ia ją się z k o lei nieco inne fig u r y reto ry czn e (il. 11). P olsk ę sym ­ b olizu je tu zam kn ięty w ow aln ym polu ro z le g ły w id ok brzegu m orsk ie­ go, z u m ieszczonym na p ie rw s zy m planie na w zniesieniu m onum ental­ nym starym dębem. P rzed sta w ion y p ejza ż ma pew n e cechy typ ow ości i ja k b y p rzek rójow ości. W id ać tu łagodnie zaznaczone pa górk i p o k ry te polam i upraw nym i, b rzeg m orza oraz w oddali k o n tu ry zab u d ow y m ia­ sta. W y m o w ę je g o w zm acnia w spom n iany dąb ja k o sym bol d łu gow iecz­ ności i trw an ia „p olsk iego k ra job ra zu ” , sym bol n abierający szczególn ego znaczenia w zestaw ieniu z m o ty w em w yb rzeża . G w ara n cją stabilności „z ie m i o jc zy s te j” jest zn ów roln ictw o, co podkreślają sty lizo w a n e sn opy zboża, stanow iące ram ę ow aln ego pola oraz kłosy okalające pik togram „Banku P o lsk ie g o ” , w k tó ry w p lec io n y jest ró w n ież pług. Jednak nie jest to w yłączn a ostoja. R o ln ictw u b o w ie m tow a rzyszą um ieszczone po bokach person ifikacje handlu i p ra cy p rzem y sło w e j: M e rk u ry trz y m a ­ ją cy kaduceusz oraz fig u ra k o b iety z m łotem , kołem zęb a tym i ro g iem obfitości. A n tyn o m ia zatem nie przeb iega tu ja k w banknocie dw u dzie- stozłotow ym z 1931 roku na osi d o jrza ła dziedzina gospodarki i je j m ło­ de, rodzące się gałęzie, lecz u praw a r o li z jed n ej strony, a praca o cha­ rakterze „m iejs k im ” — handel i p rzem ysł — z dru giej. O bie s fe ry od­ niesień stanowią harm onijną całość, tw orząc w spólne dookreślenie „ p o l­ skiego krajobrazu ” .

138

Podobna rela cja m ięd zy pracą typ u „m ie js k ie g o ” i ro ln ic tw em p o ja ­ w ia się na g łó w n e j stronie b ile tó w pięćd ziesięciozłotow ych z 1925 i 1929 roku oraz d w u d ziestozłotcw ych z 1926 i 1929 roku (il. 12). Środek układu g ra ficzn eg o sta n ow i w w ym ien ion y ch przykładach zdobiony ro llw e rk iem kartusz z napisam i; po je g o bokach zaś um ieszczone są postacie: kobiety trzym ają ce snop zboża i sierp oraz m ężczyzn y — M erk u rego z kaduceu- szem, k o łem zębatym , m łotem i kotw icą.

N a banknotach z d ru g iej p o ło w y la t dw u dziestych i z lat trz y d z ie ­ stych w iz ja R zeczp osp olitej nie ty lk o b yła definiow ana przez atrybu ty o charakterze gospodarczym , czy też pracę w ym iern ą w rachunku eko­ nom icznym . N a g łó w n e j stronie d ziesięciozłotow ego biletu z 1929 roku 0 ow alną tab licę z napisam i oparte są z dw óch stron fig u r y z nim bam i w okół g ło w y , ubrane w długie p o w ie w n e szaty (il. 13). P ierw sza z księ­ gą w ręce i w to w a rzy s tw ie so w y jest a legorią w ied zy, druga z lirą 1 w to w a rzy s tw ie jednorożca to muza, alegoria sztuki.

Podobny, le c z p o zb a w ion y saknafliizujących elem en tów układ w ystępu je na rew ersie d w u d ziestozłotów k i z 1936 roku (il. 14). P erson ifik a cje bu­ d ow n ictw a i nauki flan k u ją prostokątną płaszczyznę z w idok iem W aw elu, sym bolem polskiej tra d y c ji zarów n o p o lityczn ej, jak ku lturow ej.

W poprzednim fra gm en cie szkicu w spom niałem , że banknoty z 1919 roku za w ie ra ły n ie w ie le sym boli u jaw n ia jących własną fu n k cję — fu n k­ cję pieniądza. P ó źn ie jsze b ile ty Banku P o lsk iego znacznie m ocniej ak­ centują sw ą u żytk ow ą rolę. R ealizu ją to przez powszechne sym bole p ra ­ cy, handlu i zasobności. W jed n y m jednak przypadku, w banknotach p rojek tow an ych przez Z. K a m iń sk iego (50 zł z 1925 i 1929 roku oraz 20 zł z 1926 i 1929 roku ) fu n k cja ta podkreślana jest szczególn ie w y ­ raźnie p rzez u m ieszczenie na od w rotn ej stronie w id o k ó w gm achów B an­ ku P o lsk ie g o w W a rszaw ie: p rz y P la cu B an k ow ym i p rzy u licy B ielań­ skiej (il. 15).

I I I

Jakie zatem w n iosk i płyn ą z zestaw ien ia banknotów z 1919 roku oraz z dru giej p o ło w y la t d w u dziestych i z la t trzydziestych ?

W jed n ym i w dru gim przypadku w ys tę p u ją odw ołania do h istorycz­ nej tra d y c ji poprzez p o rtre ty bohaterów . Jednak g d y w starszych po­ ja w ia się jed y n ie w izeru n ek T. Kościuszki, to w późn iejszych repertu ar jest znacznie bogatszy.

W początkach tw orzen ia odrodzonego państwa w ystarczało p r z y w o ­ łanie popu larnej postaci historycznej, p rzez którą d efin io w a n o przeszłość. W okresie późniejszym , g d y narastała w alk a ideologiczna, w ystąpiła ko­ nieczność p rzy w oła n ia określon ej tra d y cji. B y ł nią zm ito lo g izo w a n y ro­

R E T O R Y K A B A N K N O T U

139

m antyzm , k tó ry stał się podstaw ą bu dow anego w obozie Piłsu dskiego program u politycznego. K u lt czynu zbrojn ego, w yb itn ych in d yw id u a l­ ności, w odza, to w szak ku lt Naczelnika. M anipulow ano legen dą powstań, rom antyczną m itologią tw orząc i w y k o rzy s tu ją c popularne w społeczeń­ stw ie stereotyp y historii. W a rto p rzy ty m nadm ienić, iż banknoty w c z e ś ­ niejsze fu n k cjon o w a ły jednocześnie w latach dw u dziestych i t r z y d z ie ­ stych z now ym i, szczególnie w yższe nom inały, któire w yc o fa n o dopiero w 1939 roku. W y n ik a z tego, że postać T. K ościu szki doskonale m ieściła się w system ie oczekiw ań ideologiczn ych sanacyjnych rządów . Z k o le i jest rzeczą charakterystyczną, że nie p o w o ły w a n o bohaterów tra d y c ji p o zytyw istyczn ej, b fe b ic h qpozycyjm ej e n d e c ji7,

W 1919 roku p o rtret T. K ościu szki i m o ty w orła b y ły je d y n y m i e le ­ m entam i nasyconym i ideologicznie. Reszta, z w y ją tk ie m napisu „B an k P o lsk i” , m iała charakter ornam entalny. H istoria zatem była podów czas wyłącizinym i plriziekionywająicyim argu m en tom p o lity czn y m w dyskusjach 0 odradzaniu polskiej państw ow ości. W okresie p óźn iejszym to ju ż nie w ystarczało. P o ja w iła się ró w n ież konieczność określenia charakteru w spółczesności oraz w iz ji p rzy szłej R zeczp osp olitej.

P o w o ły w a n o w ty m kontekście d w oja k iego rodzaju s fe ry odniesień: siłę gospodarczą k ra ju z n ie zw y k le popu larnym w system ie ów czesnej propagandy m o ty w em „p olsk iego m orza” oraz ku lturow ą. N ie są to je d ­ nak jed y n e elem en ty r e to ry k i re w e rs ó w lat dw u dziestych i tr z y d z ie ­ stych. W ystęp u ją tu także inne sym bole stabilności narodu i państwa, stary dąb, gm achy Banku Polskiego, W a w el. P ie r w s z y z nich su geru je „n a tu raln y” charakter trw ania, dru gi sta b iliza cję finansow ą, zaś k r a ­ kowska siedziba k ró ló w polskich — siłę p olityczn ą i kulturow ą.

Goldne uwiaigi są ró w n ie ż różn ice inaltury sltyliisttyoziniej. J eżeli b ilety z 1919 roku rep re ze n to w a ły bardzo spójną fo rm u łę plastyczną, u trzy ­ maną w n eobarokow ej opraw ie, która m iała zap ew ne podkreślać dużą dekoracyjność (il. 1, 2), to w przypadku banknotów późn iejszych można zaobserw ow ać pod ty m w zg lęd em pew n ą dynam ikę. N iejed norod ność stylistyczn a w yn ik a oczyw iście z faktu, że p rojek tow a n o banknoty przez około piętnaście lat, a nie jed n ora zow o jak poprzednie — lecz w łaśnie zm iany, ja k ie dokonały się w ty m czasie, okazu ją się sym ptom atyczne.

B anknoty z d ru giej p o ło w y lat dw u dziestych kom ponow ane są w tra ­ d y c y jn e j poetyce, a czk olw iek om ija się w nich m o ty w y neobarokow e, 1 tak b ilet d ziesięciozłoto w y z 1926 i 1929 roku od w ołu je się p rzez sa- kralizu jące p erson ifik a cje w ie d z y i sztuki, przez układ ich ciał i dra- perii, do akadem ickiego m alarstw a X I X w iek u (il. 13). T ra d y c y jn e e le­ m enty ornam entalne, ty m razem zaczerp n ięte z neorenesanscw ego w zo

140

nietw a m ożna zaob serw ow ać ró w n ież na banknotach pięćdziesięciozłoto- w y c h z 1925 i 1929 roku oraz d w u d ziestozłotow ych z 1926 i 1929 roku (il. 12, 15). N a bordiu rze awersu i rew ersu w ys tę p u ją m o ty w y arabeski. N a stron ie g łó w n e j zn a jd u je się także kartusz z napisam i zdobionym i ro llw e rk iem . M o ty w ten dekoru je ró w n ież kartusze m ieszczące nom inały dwuidaiesltiüziioftówki z 1931 Doku (ii. 9).

O d p o ło w y lat trzy d ziesty ch zm ienia się stylistyk a banknotów. P o ja ­ w ia ją się b ile ty u trzym ane w ry tm o w sk iej kon w en cji, jak np. nie w p ro­ w adzona do obiegu p ięćd ziesięciozłotów k a Z. K a m iń sk iego 8, czy podobna, projektow an a przez W . B orow sk iego dw u dziestozłotów ka z 1936 roku (ił. 5, 1 4 )9. Ś w iad czy o ty m typ ow a dla tego środow iska geom etryzacja układu graficzn ego, ornam entacja w yk orzystu jąca elem en ty roślinne (k ło­ sy) oraz draperie i upozow anie postaci pow tarzają ce m o ty w kontrapostu, zaczerp n ięty z ty tu ło w e j dla gru p y rze źb y H. K u n y — „ R y t m ” .

W a rto p rz y ty m pam iętać, że tw ó rc y ci m ieli podów czas opinię no­ w atorów , a jednocześnie rea liza cje ich b y ły pow szechnie bardzo cenione i popularne. N ow oczesność „R y tm u ” b o w iem m iała tę u łatw iającą akcep­ tację cechę, która jednocześnie odróżniała ich od aw angardy, że nie z r y ­ wała z tradycją, lecz od w rotn ie — w s w e j kon cepcji stylu narodow ego właśnie do n iej n a w iązyw ała. B y ła ona elem en tem — jak w idać skutecz­ nej — s tra teg ii g ru p y w przetarga ch o zd ob ycie dogodnych p o zy c ji p re­ stiżow ych i kom ercyjn ych . Sukcesy, ja k ie artyści należący do o w e j gru ­ p y odnosili w latach dw udziestych, o tw ie ra ły im drogę do w ielu o fic ja l­ n ych zaimóWaeń. Z d ru g ie j isttrony złożen ie o fe r t y na p ro je k ty banknotów u tw ó rc ó w zw iązan ych z „R y tm e m ” , m oże św iadczyć o sw oistym „u no­ w ocześnieniu ” pań stw ow ego zleceniodaw cy, o p rzy jęciu p rzez propagandę w izu aln ą n o w e j stylistyki.

In n y m p rzeja w e m b a rd ziej now oczesnej op ra w y plastycznej bankno­ tó w jest coraz pow szechniejsze od początku lat trzy d ziesty ch stosowa­ nie kreskow anych siatek ja k o tła oznaczeń nom inału czy choćby jako m otyw u dekoracyjn ego. T e n elem ent w y ra źn ie dom inuje na przykład na od w rotn ej stronie d w u zło tó w k i z 1936 roku, w p row ad zon ej do obiegu tuż p rzed w ojn ą (il. 16).

W podanych przykładach ja w i się sp ecyficzn e napięcie m ięd zy re to ­ ryką a stylistyk ą banknotów lat trzydziestych . Jeśli b ile ty te kontynu o­ w a ły niem al dosłow nie pew n e skonw en cjon alizow an e fig u r y retoryczn e

8 H. A n d e r s , op. cit., s. 41.

9 J. A. S z w a g r z y k (Pieniądz na ziemiach p o ls k ic h ..., qp. cit., s. 313) myli sygnatury umieszczone na banknocie podając W. Vacka jako projektodawcę. Tym ­ czasem wspomniany artysta jedynie rytował banknot, o czym świadczą umieszczo­ ne obok jego nazwiska litery „s.c.” , natomiast autorem projektu był W. Borowski iobok sygnatury widnieje napis: „fec.” ).

R E T O R Y K A B A N K N O T U

141

używ ane w poprzedn iej dekadzie, to p osłu giw a ły się p r z y ty m inną poetyką. D aw n e znaczenia u zy sk iw a ły tu now ą opraw ę plastyczną, co być m oże m ocniej podkreślać m iało nowoczesność D ru giej R zeczpospo­ litej.

P o ró w n u ją c ob iekty z 1919 roku i późniejsze, n a leży podkreślić je ­ szcze jeden problem . M ian ow icie: ch arakterystyczn e dla b ile tó w w cześ­ n iejszych jest ich n ie w ie lk ie zróżn icow an ie w zależności od nominału. B anknoty niższej w artości b y ły jed y n ie m niejsze, m n iej dek ora cyjn e i pozbaw ione znaku w odnego. N atom iast w ed ycjach p óźn iejszych można w p raw d zie zau w ażyć ow e różnice, jednak nie jest to podział w yłą czn y.

D w u d ziestozłotów k i i d ziesięciozłotów k i p o d lega ły częstym zm ianom . Natom iast b ile ty o w y ższy ch nom inałach b y ły ja k b y bardziej „d łu g o ­ w ieczn e” i „sta b iln e” . Stu złotów ka w ykonana w g p rojek tu J. M e h offera oraz daw na z 1919 roku to jed y n e środki płatnicze te j w artości w la ­ tach dw u dziestych i trzydziestych , fu nk cjonu jące jednocześnie do 1939 roku. Rzadsze w obiegu, ale z u w agi na swą w artość cenniejsze i cieszące saę iWkikstzyim ,.szacunkiem ” , sta!wiały się d z ię k i wspoimmiiainej trw a ło ści bardziej o ficja ln e, a p o w o ły w a n e w ich obrazach s fe ry odniesień pod w zg lęd em ideologiczn ym n abierały w ięk szego znaczenia. T łu m a czy to p rzy w oły w a n a w y ż e j p o zycja tra d y c ji rom an tyczn ej; T. K ościu szko i ks. J ózef P o n iatow sk i rea lizu ją zap otrzeb ow anie na kult w odza, siły m ili­ tarnej, bohaterstw a na polu b itw y , ku lt tak p rzecież b liski sanacyjnym w ładzom . S tereo ty p ten ja w i się tu zaltem ja k o „ostatn ia instancja” pań­ s tw o w e j ideologii.

Jednocześnie w arto zw rócić uwagę, że rew ers banknotu stu złotow ego ma w y m o w ę bardziej u niw ersalną niż inne (ił. 11). W w ięk s zy m stop­ niu operuje p ojęciem „ponadczasow ości” narodu, akcentując je g o k o rze­ nie tkw iące głębok o w „p o lsk iej zie m i” . Jest bo je d y n y obraz, k tó r y od­ w ołu je się do N a tu ry — do s fe r y w ieczności, nie p o d lega jącej wahaniom ekonom icznych koniunktur. Tak jak N atu ra jest sym bolem trw ania, tak banknot — szczególn ie ten o du żym nom inale — jest sym bolem stabil­ ności państwa.

O gólnie rzecz biorąc banknoty w dw u dziestoleciu m ięd zy w o jen n y m u legły znacznej ideologizacji. P o rz u c iły ty p o w y dla p ierw szego okresu neutralny — d ek ora cy jn y charakter, stając się w a żn y m elem en tem o fi­ cja ln ej propagandy w izu aln ej. M o ty w y ikoniczne, które p ie rw o tn ie p e ł­ n iły w yłączn ie fu n k cję zdobniczą, ja k na p rzyk ła d p ęk i ow cców , w póź­ niejszym okresie w kontekście całego obrazu nabierają określonych z n a ­ czeń — w tym kon kretn ym przypadku są sym bolam i bogactw a i za m oż­ ności D ru giej R zeczpospolitej.

-142

wisko, które S tefan Ż ółk iew sk i nazw ał w ielo fu n k cy jn ą instrum entaliza­ cją tekstów 10. Banknot jako przed m iot u ży tk o w y zaczął siln ie podkreślać swą fu n k cję pieniądza, ja k b y zd ob ył „sam ośw iadom ość” , lecz jed n o­ cześnie stał się w yp o w ied zią o ch arakterze ideologicznym , jed n ym z og­ n iw w system ie o ficja ln ej p e rsw a zji p o lity czn ej, znacznie m ocniej ak­ centującym tę ro lę niż na początku dw u dziestolecia m ięd zyw ojen n ego.

RHETORIC OF A BA N K N O TE

S u m m a r y

The above text is a contribution to the studies of the visual culture of the period o f the interiwar period. W e consider banknotes a's the examples o í that cul­ ture because they represent one oí the most common mass media’s visual com­ munication, and at the same time being „non-accidental” means of propaganda. They also represent the official interpretation of the ideology transmitted by means of conventionalized symbol's. The above symbols, icongraphical motifs, stereotypes of pictorial associations and their traditions are the subject of our analysis.

„Z loty” banknotes, signed by Bank Polaki can be roughly divided into two groups. Th e first one .is constituted o f objects dated 28 Feto. 1919 although float­ ed after the date 28 April 19i24. They characterize w ith homogeneous composi­ tion based on a ’symetrie set of oval plains which on the obverse are filled with a portrait of a national hero on one side, while on the other a water-mark duplicates an image of a historical hero. On the averse there is a national em­ blem. Those banknotes represent rather traditional decorative stylistics.

The second group is constituted of banknotes designed and isisued since the mid-twenties and into the thirties. Thlis group is not as homogeneous as the pre­ vious one. Its variety can be noticed on a fe w various levels, namely on the obverse and reverse axis. Conventionally obverse used to be reserved fo r the historic implications which w ere meant to stress the national tradition, its con­ tinuity and poiwer. In this place there usually appeared the images of heroes such as: Tadeuse Kościuszko, Prince Józef Poniatowski, Emilia Plater, General Henryik Dąbrowski, however, especially in the water-marks, portraits of Polish kings oouM toe found. The reverse was usually meant to streSis the development o l the country, its modernity, economic and cultural power o f the country by means of personification oi agri-culture, industry, tirade, sea-trade in particular, then personifications of science, art and architecture.

The variations within the second group are also noticeable in a context of the differentiation o f the nominal. Banknotes of lower values undergo the changes .more often, and their symbols refer to the transient values, while the banknotes of high nomináis were changed less frequently and they refered to the icono­ graphy of the “duration” . lit can be easily noticed on the example of a hundred

10 S. Ż ó ł k i e w s k i , Przyczynek do krytyki teorii kultury X X wieku. W: Kul­ tura, komunikacja, literatura. Studia nad X X wiekiem, pod red. S. Żółkiewskiego i M. Hopfinger, W rotław 1976.

R E T O R Y K A B A N K N O T U

143

zloty banknote, designed by Józef Mehoffer, with a m otif o f a landscape (standing for Nature) which was to be understood as “Polish landscape” with a;n intention of stressing its stability and longevity. A monumental old oalk situated oin the firsit ground was to Stareste the symbolicis o f the design. Finally, the last plane o í d if­ ferentiation of banknotes designated in the twenties and thirties is connected with their stylistics and Chronology. The banknotes issued earlier seem to continue the poetical tradition by means of application of neo-iRenaisisance cartouches ornamented with rollwork, the application of arabesque and the composition of figures and draperies characteristic o f the tradition o f the academic painting of the nineteenth century. Banknotes issued in the thirties reveal the stylistic ele­ ments according to the convention of a group “ Rhythm” , the group recognized as a representative o f modern art o f those times.

As a result of 'the analysis in the above presented article w e casi coime to the follow ing conclusions:

1. Banknotes designed in 1919 ,refered to the history as >to the only guarantee for a state. Later, besides the national tradition conteimporaneouisiness was stress­ ed with a special attention paid to the m otif o f the “ Polish Sea” as a syirmbo.I of economic power. Thils m otif was extrem ely popular in a propaganda of the

inter w ar ¡period in Poland.

;2. Historical references were dominated by the elements of specially under­ stood romanticism manifested in a eult o f an outstanding individuality, a leader of an uprisal that was meant to be a legitimation of Pilsudsiki’s government and of his followers.

3. As the time passed, modernization of the poeticis o f banknotes of the .thirties was intended to stress the “ modernity of the Second Polish Republic” .

4. A comparison of banknotes of the first and the second group S'how the ideologization of the later. Designers gave up neutral — decorative composition characteristic of the earlier period, and they showed tendency towairdis a ibig ideological charge. Thus, they brought about a rise of persuasive function of an image. The evolution is accompanied by evident stressing o f the utilitarian cole of a bainlknote, and its function of „money” which before had been dissembled.