S tudia Teologiczne Biał., Droh., Łom.
17(1999)
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA
U DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO
W STOPNIU UMIARKOWANYM
Treść: Wprowadzenie; I. Pojęcie i etiologia upośledzenia umysłowego; II. Klasyfikacja i charakte rystyka upośledzenia umysłowego; III. Charakterystyka kształtowania się obrazu Boga u dzieci; IV. Psychologiczne aspekty kształtowania się obrazu Boga u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym; V. Zdolność przyswajania pojęć religijnych u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym; Zakończenie
W PROW ADZENIE
U pośledzenie um ysłow e, w ed łu g Światowej O rganizacji Z d ro w ia obejmuje od 2 do 5% ogólnej populacji w skali całego św iata. Rozm iar tego zjaw iska św iadczy, że jest to problem społeczny. Jednak p ro b lem a tyka dotycząca osób upośledzonych nie jest często p o d ejm ow ana w lite raturze. Rów nież niezbyt w iele p ro w ad zi się w ty m k ie ru n k u badać i o d czuw a się b rak fachow ych pu b lik aq i. Ten b rak dotyczy zw łaszcza z ag a d nienia w iary w Boga u osób upośledzonych um ysłow o.
Problem różnicy m iędzy jednostką zd ro w ą a up o śled zon ą um y sło w o polega na różnicy w tem pie rozw oju, który u upośledzonych p rz e biega wolniej lub w sposób nietypow y. Z o pracow ań dotyczących tej p roblem atyki w iem y, że tak jak w szyscy ludzie zdrow i, tak i osoby u p o śledzone posiadają uczucia, potrzeby, a także cele. M im o znacznych róż nic w funkcjonow aniu, przejaw iają oni p od obne cechy w aktyw ności w różnych um iejętnościach. Rozwój ten dotyczy rów nież sfery religijności, czyli osobistego odniesienia osoby upośledzonej do Boga.
Dzieci upośledzone um ysłow o przyjm ują rów nież sak ram en t chrztu świętego, dlatego jak każd y chrześcijanin p o w in n e o d p o w iad ać Bogu na
KS. ZDZISŁAW GOLAN
pow ołanie, które w ynika z tego sakram entu. A by to po w o łanie realizo wać, p o trzebują one w ychow ania w w ierze i rozw oju sw ego życia reli gijnego. F un d am entem w iary osób up ośledzonych u m ysłow o jest w y- kształtow any obraz Boga. Rozw ażając różnorodność idei Boga, in teresu jący jest fakt, że u każdego człowieka w ystępuje on p o d in n ą postacią.1 Sw oisty charakter p rzybiera taka idea rów nież w w yo brażen iu dziecka upośledzonego um ysłow o. M yślenie takiego dziecka jest zazw yczaj d a lekie od abstrakcyjnego, toteż obraz Boga m u s i być b ard zo konkretny. W edług J. V anier'a, dziecko u p o śled zo n e u m y sło w o m a o gran iczo n ą "św iadom ość racjonalną", która staje się fun dam en tem jego idei Boga.2
Tw orzenie o b razu Boga jest procesem b ard zo złożonym i skom pli kow any m , w k tó ry m bierze u d ział w iele czynników , w ty m p rz e d e w szystkim w p ływ otoczenia. W codziennym życiu m ożem y jednak d o
strzec w iele elem en tów segregacji i izolacji osób u p o śled zo n y ch . Nie w iele jed n ak lu d zi w ie, że u p o śled zen i u m ysłow o rów nież od p ie rw szych chw il sw ego życia w ym agają bodźców z zew nątrz, dostarczanych p rzez rodziców, w ychow aw ców i całe otoczenie. W rozw oju religijnym
zadanie to spoczyw a n a rodzicach, g ru p ie katechetycznej, w spólnocie parafialnej itp.
N iniejszy arty k u ł m a na celu u k azanie procesu kształto w an ia się ob razu Boga w rozw oju religijnym dzieci up o śled zon ym um ysłow o w sto p n iu um iarkow anym .
I. POJĘCIE I ETIOLOGIA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
M im o znacznego w zro stu zain tereso w an ia p ro b lem aty k ą u p o śle dzenia um ysłow ego w ostatnich latach, tru d n o jest ciągle jednoznacznie stw ierdzić, czym jest upośledzenie um ysłow e. Problem ten dotyczy sa m ego term inu określającego upośledzenie, jego definicji, a także klasyfi kacji niedorozw oju um ysłow ego. Trudność ta w ynika z faktu szerokiego zróżnicow ania stopnia upośledzenia um ysłow ego, tow arzyszących m u zabu rzeń spraw ności m otorycznych oraz w szelkich innych dysfunkcji, a także ich interpretacji.
K om itet E kspertów A m erykańskiego Tow arzystw a do B adań nad U pośledzeniem U m ysłow ym p o d ał ujednoliconą definicję upośledzenia 1 H. P i s z k a l s k i , Obraz Boga u dzieci upośledzonych, Katecheta 1975 nr 5 (109) 2 J. V a n i e r , Wspólnota, Warszawa 1985
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
um ysłow ego, w której stw ierdza: "Przez niedorozw ój um ysłow y ro zu m ie się niższą od przeciętnej spraw ność intelektualną, która po w stała w okresie rozw ojow ym i łączy się z ograniczoną zdolnością p rzy sto so w a nia. To ujęcie niedorozw oju um ysłow ego jest określone nie tylko d eter m inantam i biologicznym i, czy psychologicznym i, ale rów nież w a ru n k a mi, w których żyje człowieka. Przystosow anie społeczne zależy bow iem od p o ziom u w y m ag ań społecznych, a on jest różny w różnych w a ru n kach kulturow ych i różnych okresach życia człow ieka".3
W edług M iędzynarodow ej Klasyfikacji Chorób, upośledzenie u m y słow e m oże w ystępow ać jako skutek zakażeń i zatru ć w życiu p ło d o w ym lub w okresie p o urodzeniu; u razu lub działania czynników fizycz nych w czasie życia płodow ego lub w czasie p o ro d u ; zw y rodnienia w ą trobow ego lub niedoczynności tarczycy; w w y n ik u ciężkiej choroby m ó zgu; w w y n ik u chorób zaistniałych w życiu płodow ym ; anom alii chro m osom ow ych; w cześniactw a; psychozy; b rak u p o d n ie t psychosocjal- nych oraz czynników innych i bliżej nieokreślonych, o nieznanej p rz y czynie.4
W zw iązku z p o w y ższą klasyfikacją J. K ostrzew ski zw raca uw ag ę na cztery g ru p y przyczyn upośledzenia um ysłow ego. N ależą d o nich: anom alie chrom osom alne, choroby m etaboliczne, niektóre choroby dzie dziczne oraz genetycznie uw aru n k o w an e zaburzenia p rzem ian y lip id ó w ośrodkow ego u k ła d u nerw ow ego.5
N iekiedy do przyczyn upośledzenia um ysłow ego zalicza się ró w nież i w p ły w środow iska, czyli tzw. przyczynę k u lturow ą. Ten czynnik, jeśli się go w ogóle bierze p o d uw agę, dotyczy p rzed e w szystkim u p o śledzenia um ysłow ego w stopniu lekkim.
II. KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA U POŚLEDZENIA UMYSŁOW EGO
W czasach nam w spółczesnych najw iększe uznanie zyskała klasyfi kacja m iędzynarodow a upośledzenia um ysłow ego, przyjęta w 1968 r.
3 K B o c z a r , Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i środowisku pracy, Warszawa 1978, s. 20
4 Por. J. K o s t r z e w s k i , Z zagadnień psychologii dziecka umysłowo opóźnionego, t. 1, Warszawa 1978, s.13-14
5 Tamże, s. 160-168
N iedorozw ój um ysłow y (upośledzenie um ysłow e) obejmuje: — pogranicze upośled zen ia um ysłow ego (LI. 68-83); — lekki niedorozw ój um ysłow y (I.I. 52-67);
— u m iarko w an y niedorozw ój um ysłow y (I.I. 36-51); — znaczny niedorozw ój um ysłow y (I.I. 20-35); — głęboki niedorozw ój um ysłow y (I.I. 0-19).6
Lekkie upośledzen ie um ysłow e jest trudniejsze do scharakteryzo w ania niż pozostałe, pon iew aż defekty psychosom atyczne nie są zbyt w idoczne. Cechą charakterystyczną takich osób jest zm niejszona zdol ność rozum ow ania, a p rzed e w szystkim upo śled zo n a zdolność m yślenia abstrakcyjnego oraz hipotetyczno-dedukcyjnego, g d y ż niem ożliw e jest w ich p rzy p ad k u przekroczenie podokresu operacji konkretnych i w ej ście w okres operacji form alnych. U takich osób w ystępuje z reg u ły tylko m yślenie k o n k retn e i stw ierd za się z ab u rzen ia w zakresie procesów orientacyjno-poznaw czych, w ykonaw czych, em ocjonalnych i m o ty w a cyjnych. N a uw agę zasługuje też d u ża sugestyw ność, której w ynikiem jest b rak krytycyzm u. Jednostki te w ykazują słabą inw encję lub w ogóle jej nie w ykazują, a dośw iadczenia zdobyw ają na zasadzie prób i błędów. Z achow ania ich są m ało plastyczne, a reakcje uczuciow e są chwiejne, czasem w ręcz skrajne. Z pedagogicznego p u n k tu w idzenia osoby z lek kim upo śled zen iem u m y sło w ym są w stanie o p an o w ać p o d staw o w e w iadom ości. Potrafią oni nauczyć się pisać, czytać i liczyć. Zdobyw ają zaw ód i m ogą go nienagannie w ykonyw ać. A nom alie fizyczne w w y g lą dzie zew n ętrzn ym są raczej rzadkie. Poziom rozwoju społecznego za trzym uje się mniej więcej na poziom ie 17 lat życia.7
Do głębszego stop n ia n iedorozw oju u m ysło w eg o zaliczane jest um iark o w a n e up o śled zen ie um ysłow e. C harakteryzuje się ono znacz ny m osłabieniem zdolności w y tw arzan ia po b u d zen io w y ch i ham u lco wych od ru ch ó w w arunkow ych. Przejawia się tu znaczne upośledzenie m yślenia i m ow y, d u ża sugestyw ność i brak krytycyzm u. Z dolność p rze jaw ia się tylko w m y ślen iu k o nkretnym , a pojęcia abstrakcyjne są im obce. Słow nictw o jest raczej ubogie, a m ow a słabo w ykształcona. Zdolni są oni do orientow ania się w czasie i w przestrzeni, rozpoznają k o n k ret ne osoby. W sferze uczuciow ej m ogą przejaw iać dobro d u szn o ść i p rz y w iązyw ać się, a z drugiej strony m ogą być złośliw i i napastliw i. M
oty-6 Tamże, s. 12-13
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI U POŚLED ZONY CH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
w em ich działania są najczęściej p o p ę d y i przejaw y egoizm u. Z u w ag i na d u ż ą sugestyw ność łatw o ulegają nam ow om , co m oże d o p ro w ad zić n aw et d o czynów przestęp czy ch , ale raczej nie z w łasnej inicjatyw y upośledzonego. W ygląd zew nętrzn y takich osób często w y raźnie w sk a zuje n a anom alie fizyczne, często zw racają u w agę nieadekw atnością za chow ania w różnych sytuacjach, często też w ykazują słabą sp raw n o ść fizyczną. O prócz ogólnego o późnienia rozw oju dzieci takie zw racają uw agę brakiem zainteresow ań i wszelkiej inicjatyw y oraz p ro sty m ste reotypow ym sposobem zachow ań. Jednak zdarzają się sporadyczne w y pad k i, że osoby u m iark o w an ie up o śled zo n e m ogą p rzejaw iać p e w n e specjalne zdolności, chociażby takie jak dobry słuch. O d strony p e d a g o gicznej m ożn a p o w iedzieć, że zdolność uczenia się osób d o tk n ięty ch u p o śled zen iem w sto p n iu u m iark o w an y m jest zn aczn ie zab u rzo n a. Zdolność czytania, często w ykształcona z w ielkim tru d em , nie m u si iść w p arze z rozum ieniem tekstu. M ogą opanow ać elem enty pisania słów niezbędnych w życiu codziennym , opanow ują z reguły p o d staw o w y za sób pojęć liczbow ych i m ogą w ykonyw ać proste operacje m atem atyczne. W ytrw ałą p racą dydaktyczno-w ychow aw czą m ożna upośled zo n ych w sto p n iu u m iark o w a n y m nauczyć pro sty ch czynności zaw o d o w y ch i przystosow ać ich do życia w zględnie sam odzielnego. O soby up o śled zo ne um ysłow e w stopniu um iarkow anym m ogą osiągnąć p oziom ro zw o ju społecznego odpow iadający w iekow i 10 lat dziecka rozwijającego się
norm alnie. Pracę zaw od ow ą m ogą oni w ykonyw ać w zakresie prostych czynności, konieczna jest jednak stały n ad zó r p erso n elu fachow ego.8
O soby dotknięte znacznym upośledzeniem u m ysłow ym są zd olne nauczyć się słow nego porozu m ien ia się z otoczeniem . M ogą także sam o dzielnie zad b ać o higienę osobistą, nauczyć się zaradności p rz y p ro stych czynnościach, np. jedzenie, czy ubieranie się. Takie osoby nie w ym agają stałej opieki, ale należy je intensyw nie rew alidow ać i uczyć sam odziel ności. P rzy podjęciu takiego w ysiłku, upośledzeni w sto p n iu znacznym są w stanie osiągnąć stopień rozw oju społecznego, jak dziecko n o rm al nie rozwijające się w w iek u 7 lat. U pośledzenie to znacznie różni się od um iarkow anego p rzed e w szystkim częstym i i bardziej w yrazistym i za b u rzeniam i.9
8 Tamże, s. 823-824
9 J. K o s t r z e w s k i , dz. cyt., s. 62
W głębokim upośled zen iu um ysłow ym , osoby d o tknięte tym u p o śledzeniem m ogą p rzy intensyw nym i d ługotrw ałym uczeniu, nauczyć się p oro zu m iew an ia z otoczeniem za pom ocą prostych, d w u lub trzyw y- razow ych zdań, a przynajm niej kilku słów lub gestów. M ogą oni rów nież sygnalizow ać swoje p otrzeby fizjologiczne, sam odzielnie jeść i ubie rać się. W ym agają jednak pom ocy w czynnościach elem entarnych. Brak b ard zo wczesnej rew alidacji i stym ulacji zw ykle p ro w ad zi do pogłębie nia stanu upośledzenia. Przy efektywnej p racy m ożna takie osoby d o pro w ad zić do rozw oju społecznego odpow iadającem u czterolatkow i.10
U osób o głębokim upośled zeniu um ysłow ym d o strzega się w w ięk szości p rz y p a d k ó w w yg ląd zew nętrzny, k tó ry zasadniczo odbiega od no rm aln ego . P rzejaw ia się on p rzew ażn ie w tęp y m w y razie tw arzy i ubogiej m imice. Zdolność w y tw arzania odruchów w aru n k o w y ch jest sil nie ograniczona. C zęste są p rzy p ad k i brak u um iejętności chodzenia, a chodzący p o ru szają się p rzew ażn ie ciężko i n iep o rad n ie. C h arak tery styczne jest też rytm iczne w yk onyw anie ruchów w ahad ło w y ch tułowia. Przejaw ia się u nich stosunkow a łatw ość osiągania p odniet, p rz y czym w takich chw ilach m ogą stać się groźni dla otoczenia, a n aw et dla sa m ych siebie. Do życia sam odzielnego są zupełnie niezdolni i w ym agają stałej opieki w zakładach zam kniętych.11
III. CHARAKTERYSTYKA KSZTAŁTOWANIA SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI
K ażdy człowiek, podążając p rzez życie d rogą w iary, stale kształtuje sw oją religijność, której fun dam en tem jest Bóg. Religijność rozum iana jako subiektyw ne odniesienie się człowieka do bóstw a zak ład a stw orze n ie w um y śle lu d z k im o b razu Boga, czyli w y o b rażen ia tego bóstw a. U w aża się, że o braz Boga pow staje na zasadzie w y o b rażeń w y tw ó r czych, g d zie o b razy p rzed m io tó w i zjaw isk nie były sp o strzeg an e u p rzed n io zm ysłam i.12
O braz Boga u dzieci zaczyna się kształtow ać w raz z rozw ojem reli gijności, a proces ten przebiega p o p rzez k ontakt dziecka z otaczającym
10 Tamże, s. 63
" M. Ż e b г o w s к a , dz. cyt. s. 825
12 J. K r ó 1 , Wpływ posiadanego obrazu ojca na pojęcie Boga u dzieci, w: Psychologia religii, red. Z. Chlewiński, Lublin 1982, s. 181
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI U POŚLED ZO NYCH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
środow iskiem . N ajbliższym środow iskiem dziecka jest n ajpierw ro d zi na, a p o tem szkoła, g ru p a rów ieśnicza, w spólnota parafialna. W ielu p sy chologów uw aża, że najw iększe znaczenie w rozw oju religijności, w tym także w kształtow anym obrazie Boga m ają rodzice. W edług w ielu b a d a czy tego zjawiska, dziecko zd rad z a w y raźn ą tendencję do przen oszen ia na Boga cech, jakie zau w aża u sw oich rodziców. N a proces ten zw rócił uw agę tw órca psychoanalizy Z. Freud ujm ując obraz Boga jako w ielo w arstw o w ą syntezę obrazu rodziców n aby tą w życiu osobniczym .
Percepcja społeczna dziecka jest zabarw iona osobistym i dośw iadcze niami, które dziecko odbiera z otoczenia, a więc tym , co słyszy lub zau w a ża w zachow aniu innych. Dlatego postaw a rodziców, m eto d y w ychow aw cze stosow ane wobec dziecka, atm osfera panująca w rodzinie, znajduje to odzwierciedlenie w form ow anym w um yśle dziecka obrazie Boga. Pełną ideę Boga przysw aja sobie dziecko już w okresie dzieciństw a, a później poprzez w łasną analizę, przem yślenia i różnorodne dośw iadczenia em o cjonalne, tę ideę modyfikuje. Z reguły prym ityw na na początku idea Boga zostaje pow oli w łączona w strukturę nabyw anych skojarzeń, sądów , a w końcu staje się częścią indyw idualnych dośw iadczeń.13
M ałe dziecko spontanicznie obd arza sw oich rodziców atry b u tam i ideałów. Są oni w oczach dziecka w szechw iedzący i w szechm ocni. O ni otaczają dziecko troską, są źródłem nakazów lub zakazów , n agradzają lub karzą. G dy dziecko słyszy o p otędze Bożej, autom atycznie m oże ko jarzyć sobie potęgę i siłę rodziców .14
N iektóre b ad ania n ad obrazem Boga w ykazały, że dzieci w w ieku 3-4 lat w yobrażają sobie Boga podobnego do postaci przedstaw io n y ch na obrazach. Są one p ew ne, że Pan Bóg m a w zrok, słuch, norm aln ie się odżyw ia, żyje dłużej niż ludzie, m ieszka w niebie i jest dobry. N asu w a się zatem w niosek, że ow a dziecięca personifikacja m a swoje źródło w symbolice religijnej, gdzie Bóg p rzed sta w io n y jest jako osoba lu dzka, jednakże dziecko tej sym boliki jeszcze nie rozum ie.15
W trakcie form ow ania się pierw szych pojęć religijnych, dziecko b a r dzo łatw o nadaje Bogu oblicze dobrze m u znane, opierające się szczegól nie na sw ych relacjach z rodzicam i. Dość znaczną rolę w tej kw estii o d
13 Z. C h 1 e w i ń s к i , Psychologiczne uwarunkowania idei Boga, w: Teologia nauką o Bogu, red. M. Jaworski, A. Kubiś, Kraków 1977, s. 147
14 A. J u s t , Psychologiczne podstawy religijnego wychowania dzieci, w: O Bogu i człowieku, red. B. Bejze, t. II, Warszawa 1969, s. 226
gryw a osoba ojca ziem skiego. Staje się ona w zorem p ierw szych pojęć o Bogu. P rzykre przeżycia w czesnego dzieciństw a zw iązane z osobą ojca są często jed n y m ze źródeł późniejszych trudności religijnych. Trudno jest bow iem w ów czas dostrzec w Bogu dobrego Ojca. W p rz y p a d k u za kłóconych relacji osobow ych w rodzinie, dziecko nie d o strzeg a p o d sta w ow ych elem entów , istotnych dla przeżycia religijnego.
W tworzeniu idei Boga u dzieci, udział bierze dziedęcy realizm. Dziecko nie będąc w pełni zdolne do obiektywnej obserwaq'i, dokonuje opisu obrazu nie tyle na podstawie percepcji sensorycznych i informacji w nich zawartych, ile w oparciu o zdobyte wiadomości. Zatem zaczerpnięte z otoczenia treści reli gijne pełnią funkq'ę kształtującą i modyfikującą obraz Boga.16 W takim przy padku łatwo może dojść do wykształcenia zdeformowanego obrazu Boga u dziecka. Dzieje się tak, gdy rodzice stosują w wychowaniu metody typu ukazy wania Boga karzącego poprzez straszenie Bogiem. Tak wykształcony obraz po zbawiony jest miłości, a Bóg pojmowany jest jako surowy prawodawca.
Równolegle z rozwojem psychofizycznym dziecka obraz Boga stopnio w o traci cechy w izualne, a przybiera więcej elem entów abstrakcyjnych. Dzięki dopływ ow i now ych inform aqi, obraz ten w większej mierze staje się duchowy. W pierwszej fazie w ieku przedszkolnego rodzice są bezapelacyj nym i autorytetam i. W szystko co m ów ią i co robią jest najlepsze. Tymcza sem sześcioletnie dziecko w w yniku intensywnego rozwoju potrafi już do strzec błędy popełniane przez rodziców i pew ne ograniczone ich m ożliw o ści. M oże to prow adzić do bardzo krytycznego ustosunkow ania się dziecka do rodziców. Na tym etapie następuje świadom e odróżnienie Boga od ro dziców. A trybuty doskonałości przypisyw ane do tej pory rodzicom, teraz zostają przenoszone na byt doskonalszy, którym okazuje się być Bóg.
Za sprawą dojrzewania psychicznego w pojęciach i przekonaniach dziec ka dokonują się głębokie przemiany, co prowadzi do zaniku zarówno prymi tywnych form antropomorfizmu, jak też i interpretacji o charakterze magicz nym. Dziecko osiągając wiek od 10 do 12 lat życia dobrze orientuje się w świe cie konkretów, gdzie wszystkiego można doświadczyć zmysłami. Dziecko w tym wieku przyjmuje praw dy religijne nie zastanawiając się nad ich znacze niem. Powinność religijna jest traktowana zazwyczaj jako obowiązek i posłu szeństwo, natomiast Bóg ujmowany jest jako stróż, a nie cel tej powinności.17
16 Tamże, s. 229
17 Cz. W a l e s a , Psychologiczna analiza rozwoju religijności dziecka ze szczególnym uwzględnieniem pierwszych okresów jego ontogenezy, w: Psychologia religii, red. Z. Chle- wiński, Lublin 1982, s. 101
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI U PO ŚLEDZONYCH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
D alsze etapy dojrzew ania psychiki dziecka w no szą do d aw n y ch p o jęć elem enty płynące z w łasnych przem yśleń, które w spółdziałając z p o przednim i, zaczynają tw orzyć ideę Boga jako rzeczyw istości tran scen dentnej, absolutnej i najdoskonalszej, całkowicie różnej od au to ry tetu ro dziców.18 W tedy Boga traktuje się jako zasadę, w oparciu o którą kszta łtuje się w łasną po staw ę w obec rzeczywistości. Bóg staje się tym , który pom aga i poucza. Pojaw ia się też silna p o trzeba k o ntak tu z Bogiem.
Jakkolw iek idea Boga jest u do sk o n alan a w procesie w y ch o w an ia p o p rzez p o p raw n e nauczanie religijne, to jednak w czesnodziecięce sko jarzenia, zw łaszcza te zw iązane ze sferą uczuciow ą życia rod zin neg o p o zostają z reguły b ard zo trw ałe. Jeśli k ontakt em ocjonalny z rodzicam i był niewłaściw y, na zasadzie transferu uczuć m oże w y tw o rzy ć się n eg aty w ny o braz Boga. Jakiekolw iek u razy em ocjonalne, które dość łatw o tw o rzą się w psychice dziecka m ogą pozostać n a zaw sze niezw erbalizow a- ne, a n aw et nieuśw iadom ione. M ogą one ukierun k o w y w ać i zabarw iać m yślenie o Bogu i w yznaczać kary katu raln y Jego obraz.19
IV. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KSZTAŁTOWANIA SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU
UMIARKOWANYM
O braz Boga, czyli jego w yobrażenie, które pow staje w um yśle dziec ka jest p o d staw ą kształtującej się dziecięcej religijności. To w łaśnie obraz Boga b ęd zie w szczególny sposób d ecy d o w ał o sposobie i d y n am ice kształtow ania się religijności rozum ianej jako subiektyw ny sto sunek do przyjętych p ra w i n o rm dotyczących nadprzyrodzoności.
Religijność jest zjaw iskiem w ielow ym iarow ym . Cecha ta w ynika z jej in d y w id ualn ego i subiektyw nego charakteru, a p rzed e w szystkim ze zróżnicow anego o brazu religijności, reprezentow anego p rzez poszcze gólnego człowieka. Ten obraz religijności bierze się w głównej m ierze z in d y w id u a ln ie w y tw o rzo n y ch o b razów Boga, osobistych p rzeżyć, in nych p rzek on ań oraz różnych stopni religijnego uspołecznienia.20
18 J. P a s t u s z к a , Rola dziecięcych przeżyć rodzinnych w kształtowaniu życia moralno-reli gijnego człowieka, Ateneum K apłańskie, t. 63, 1961, z. 3, s. 243
19 Z. C h 1 e w i ń s к i , dz. cyt., s. 152
Dzieci um ysłow o upo śled zo n e zostają ochrzczone i jak k ażd y chrze ścijanin od p o w iadają sw oim życiem na chrześcijańskie pow ołanie. Takie dzieci, aby w ypełniać to pow ołanie p o trzebują w ychow ania w w ierze przynajm niej takiego, n a jakie ich stać, oraz rozw oju swojego życia reli gijnego.21 Rozwój religijności dziecka upośledzonego um ysłow o m a cha rakter nieliniow y, czyli p o dan y m stad iu m rozw ojow ym nie zaw sze w y stępuje w yższe, a zdarzają się uw stecznienia stałe lub czasow e.22
Religijność nie jest cechą w ro d zo ną i aby m ogła pojaw ić się w życiu dziecka i dalej się rozwijać, m u szą zaistnieć p ew n e czynniki. Do tych najw ażniejszych czynników należą czynniki środow iskow e oraz aktyw ność w łasna osoby,23 p rz y czym znaczną rolę m ogą od g ry w ać rów nież uczucia i emocje, które w pływ ają na lu d z k ą św iadom ość.24
Biorąc p o d u w ag ę m ożliw ości psychiczne dzieci u p o śled zo ny ch um ysłow o w sto p n iu u m iarkow anym , najm niejszy chyba w p ły w n a ich religijność m a aktyw ność w łasna, poniew aż, aby u dzieci tych pojaw iła się aktyw ność w sensie konstruktyw nym , m uszą zadziałać czynniki ze w nętrzne, czyli m otyw ujące bodźce płynące z otoczenia. Stąd też w ydaje się, że zasadniczy w p ły w n a rozwój religijności dzieci u p ośledzonych um ysłow o m ają czynniki środow iskow e. D latego dla religijności dzieci upośledzonych um ysłow o zasadnicze znaczenie m a auten tyczn a religij ność rodziców , bo w iem to w śró d nich u po śled zo n e dziecko znajduje szczególnie w ażn e dla w ychow ania religijnego czynniki, a m ianow icie w artości i w zorce religijnego po stęp o w an ia.25
W ychow anie religijne dziecka upośledzonego, jak najwcześniej p o w in n o koncentrow ać się na dostarczaniu treści religijnych, na które skła dają się gesty i sym bole, n iezbędna w iedza i reg ularne p rak ty k i religijne. To zadanie, zw iązane z ogrom nym pośw ięceniem spoczyw a n a ro d zi cach lub zastępujących ich w ychow aw cach. W ażne w ty m w y ch ow aw czym podejściu jest okazyw anie w ychow ankow i jak najwięcej miłości, bo w niej dziecko u p o śledzone znajduje zaspokojenie sw ych najw ażniej szych potrzeb, a one są najw ażniejszym czynnikiem i gw aran tem rozw o ju osób upośledzonych um ysłow o.
21 Z. R y b a c z y k . O sposobie przekazywania prawd wiary dzieciom o obniżonej sprawności umysłowej, K atecheta nr 4 (144), 1981, s. 147
22 S. K u c z k o w s к i , dz. cyt., s. 58
23 Z. G o 1 a n , Osobowość a zaangażowanie religijne, W arszawa 1992, s. 56 24 Tamże, s. 69'
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI U POŚLEDZONYCH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
Dziecko, szczególnie upośledzone, p rz ez d łu g i czas nieśw iadom ie uczestniczy w kom u n ik ow an iu się m iędzy członkam i rod zin y -i m im o w olnie przyjm uje ich postaw y. Z biegiem czasu, gdy zacznie przejaw iać się św iadom ość i zdolność odbioru i przysw ajania bodźców istotne stają się u k ie ru n k o w an e zabiegi w ychow aw cze w drażające w św iad o m o ść up o śled zo n eg o dziecka treści religijne. C hociaż m o żn a sp o tk ać się z tw ierdzeniem , że upośled zen i w stopniu u m iarkow anym nie są zdolni do w yuczenia się pew n y ch treści lecz jedynie d o ich w yćw iczenia, to m ożna założyć, że p rz y ciągłym od d ziaływ an iu religijnym m ożna osią gnąć taki efekt, że treści religijne staną się dla takich osób w p ew n y m stopniu zrozum iałe, przynajm niej na tyle, by m ogły w pływ ać n a ich ży cie religijne.26
V. ZDOLNOŚĆ PRZYSWAJANIA POJĘĆ RELIGIJNYCH U DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU UMIARKOWANYM
Z życiem religijnym człowieka, rów nież upośledzonego um ysłow o, już od w czesnych lat dziecięcych w iąże się przeżycie religijne. Przeżycie to składa się z całego zespołu d ozn ań i dośw iadczeń, które są sku p io n e na przedm iocie religijnym , a proces ten jest głęboko o sadzony w lu d z kiej psychice, którego przebieg jest ściśle zw iązany z in d y w id u aln y m i cecham i jednostki.27
Przeżycia religijne skłaniają człowieka do przyjm ow ania określonej postaw y religijnej, rozum ianej jako "w zględnie stałe, pozytyw ne lub ne gatyw ne ustosunkow anie się (intelektualne, em oqonalne i behaw ioralne) jednostki wobec nadprzyrodzoności". W tym ustosunkow aniu się m ożna w yróżnić następujące elementy: uznanie Boga jako Stwórcy i celu ostatecz nego człowieka, św iadom a akceptacja zależności człowieka od Boga oraz okazyw anie Bogu należnej czci i szacunku przez spełnianie Jego w oli.28
O braz Boga i pojęcia religijne nie są cecham i w ro d zon y m i, nie są rów nież gotow ym i tw oram i psychiki. Pojęcia i obrazy religijne p o d le g a ją długofalow em u procesow i kształtow ania się, p rz y czym ich p o d staw ą są dośw iadczenia. Procesow i tem u podlegają w ed łu g tej samej zasad y jednostki w pełni spraw ne psychicznie, jak też up o śled zo n e um ysłow o.
26 Cz. W a 1 e s a , dz. cyt., s. 147
27 W. P r ę ż y n a , Intensywność postawy religijnej a osobowość, Lublin 1973, s. 54 28 Tamże, s. 56
C echą ch arak tery sty czn ą jed n o stek m iark o w an ie u p o śled zo n y ch um ysłow o jest zab u rz o n y proces m yślenia i m ow y, a w zw iązk u z tym rów nież proces tw orzenia pojęć.
O braz Boga, Jego w yobrażenie jest pojęciem , które tw o rzy się n a ba zie m yślenia abstrakcyjnego. Takie m yślenie u osób u p o śledzonych u m y słow o w sto p n iu u m iark ow an y m jest p o w ażn ie ograniczone. Toteż for m ow anie w ich św iadom ości obrazu Boga napotyka na p ew n e pow ażne trudnościam i. Wobec p roblem ów u takich jednostek z m yśleniem abs trakcyjnym , form ow anie się pojęć religijnych odbyw a się d ro g ą przeżyć opartych o konkrety. W św iadom ości takiego dziecka m ożna w ykszta- łtow ać istnienie dobrego Pana Boga, który jest realnie blisko.
Proces, w którym kształtuje się życie religijne dziecka u p o śled zo n e go, zaczyna się od najm łodszych lat. Jednak pierw sze przejaw y religij ności w postaci prostych gestów lub słów o znaczeniu religijnym nie są rozum iane p rzez dziecko w ich w łaściw ym sensie. M ają one charakter naślad o w n ictw a. D opiero po d łu ż szy czasie, relaty w n ie d o rozw oju um ysłow ego te proste gesty lub słow a zostają kojarzone z konkretnym i treściam i im przekazyw anym i. N a tym dopiero etapie dziecko u m iark o w anie upo śled zo ne zaczyna tw orzyć pierw sze w yobrażenia Boga oraz b u d o w ać na ich p o d staw ie pojęcia religijne.
Psychologow ie zgodnie tw ierdzą, że najbliższym i najw ażniejszym źró d łem bod źcó w dostarczany ch dziecku jest ro d zin a. Dla dziecka "pierw szym Bogiem" są rodzice, na których przenosi ono atry b u ty Bożej w szechw iedzy i w szechm ocy. To rodziców dziecko u w aża za najw yższą instancję rozstrzygającą o d o b ru i złu m oralnym , w nich odnajduje p o czucie bezpieczeństw a i pew ności.29
W prow adzenie dziecka upośledzonego w stop niu u m iarkow anym w życie religijne dokonuje się p o p rzez partycypację w w ierze osób d oro słych, czyli rodziców. N a tym gruncie tw o rzą się pojęcia religijne b u d o w ane na zasadzie w yjaśniania epizodów biblijnych, zd arzeń religijnych, ale o charakterze przeżyciow ym , em ocjonalnym i m otyw acyjnym . D uży w p ły w na rozwój pojęć religijnych, zw łaszcza ob razu Boga m a p o d k re ślany p rzez w ielu badaczy obraz ojca. P u nk tem wyjścia do b ad ań nad tym problem em była redukcjonistyczna teoria Z. Freuda, który tw ierdził, że Bóg jest projekcją obrazu ojca w yidealizow anego p o d w p ły w em p o czucia w iny, pow stałego na bazie kom pleksu Edypa.30
29 S. K u c z k o w s k i , dz. cyt., s. 45 30 Tamże, s. 47
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI UPO ŚLED ZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU UMIARKOW ANYM
W oparciu o teorię F reuda m ożna w y sn uć w niosek o nieśw iadom ej projekcji obrazu ojca n a obraz Boga. To, że Boga określa się jako Ojca, zw iązane jest konkretnie z procesem projekcji, bo Boga Ojca m oże sobie dziecko w yobrazić tylko na podobieństw o ojca ziem skiego. Z anim w ięc dziecko w y tw o rzy w sobie pojęcie "Bóg Ojciec", m a ju ż ukształtow ane pojęcie "mój ojciec".31 Z atem od p ostaw y rodziców, a zw łaszcza ojca w stosunku do dziecka będzie zależało, czy pojęcie "Bóg" będzie się koja rzyło z osobą kochającą i troskliw ą, czy z kim ś bu d zący m strach, p rz e ra żenie, czy niechęć.32
W procesie identyfikacji dziecka z rodzicam i i kształtow ania się p o jęcia Boga, znaczny w p ły w w yw iera antropom orfizm , rozu m ian y jako tendencja do przed staw ian ia sobie Boga w ludzkiej postaci i p rzy p isy w anie M u kształtów , cech, zachow ań i aktyw ności ludzkich. Dzieci u p o śledzone um ysłow o w yobrażają sobie Boga nie tylko jako w ielkiego i potężnego, dojrzałego człowieka, ale także jako dziecko, rów ieśnika, z którym m ożna się rów nież pobaw ić.33
Przyjm ow anie obrazu Boga na sposób antropom orficzny u dzieci upośledzonych w sto p n iu u m iarkow anym nie zniknie nigdy. Z w iązane jest to ze zdolnością do m yślenia konkretnego p rzy zburzonej zdolności m yślenia abstrakcyjnego. Tylko konsekw entne o d działyw anie religijne i o dpow iednio dobrane m etody dydaktyczne m ogą zaow ocow ać pojaw ie niem się u dziecka upośledzonego um ysłow o w sto p n iu u m iarkow anym obrazu Boga, m oże nie całkiem w łaściw ego, ale d o N iego zbliżonego.34
O braz Boga i w ytw orzone p rzez upośledzonych o N im pojęcia n a cechow ane są anim izm em i rytualizm em m agicznym . A nim izm to w y stępująca u dzieci tendencja spraw iająca, że p rzed m io ty lub zjaw iska są traktow ane jako żyw e i w yposażone w intencje dobre i złe. N a tej p o d staw ie w yróżnia się an im izm ochronny i karcący. Bóg w ujęciu anim i zm u ochronnego jest Bogiem, który otacza dziecko swoją O patrznością. A nim izm karcący w ystępuje częściej, a w yraża się tendencją, aby p e w nym p rzedm io to m lub zdarzeniom przypisać form ę kary, czy sankcji.
Inn ą w łaściw ością rozw oju religijności dziecięcej w p ły w ającą na kształtow anie się o b razu Boga jest ry tualizm m agiczny. R ozum iany jest
31 J. W i 1 к , Znaczenie pierwszych doświadczeń dla religijnego wychowania małego dziecka w rodzinie, Lublin 1987, s. 206
32 A. B l a s z c z y k , L. G a w r e c k i , Katecheza w przedszkolu, Kraków 1996, s. 20 33 A. K o 1 1 a r s к i , Katechizacja dzieci opóźnionych w rozwoju, Katecheta 1969, Nr 5(73), s. 208 34 A. G o d i n , Sprawiedliwość immanentna i opieka boska, “Lumen Vitae” 14(1959), s. 132-134
on jako tendencja d o zapew nienia sobie korzyści duchow ych za pom ocą środków czysto m aterialnych. Osoba upośledzona um ysłow o m oże za p o m ocą określonych słów, czynności czy gestów starać się pozyskać pom oc Boga. U pośledzone dziecko w celu zapew nienia sobie łaskawości Boga jest w stanie m odlić się z w iększą częstotliwością, odm aw iać m odlitw ę z naj w iększą dokładnością, spontanicznie spełniać dobre uczynki, a w szystko p o to, aby przypodobać się Bogu. Rytualizm m agiczny jest mentalnością, w której opóźnione w rozw oju u m ysłow ym dzieci m agicznie pojm ują działanie sakram entów , np. ze św iadom ością, że p o przyjęciu kom unii świętej, Pan Jezus chroni p rzed złem i strzeże od niebezpieczeństw.35
Z arów no anim istyczne, jak rów nież m agiczne p o jm o w an ie Boga w skazuje na pojaw ianie się u jednostek upośledzonych w sto p n iu u m iar kow anym pew nych oznak religijności dojrzałej. Te psychologiczne w ła ściwości w skazują na zaistnienie w um yśle dziecka pew nego osobistego o b razu Boga i su b iektyw nego, p ry w atn eg o odniesienia się d o N iego. M ożna zatem pow iedzieć o pew nych sym ptom ach dojrzałej religijności w yrażającej się w spontanicznym odnoszeniu się do Boga.
ZAKOŃCZENIE
Przeprow adzane badania empiryczne w śród dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu um iarkowanym potwierdzają, że dziecko takie jest w stanie wykształtować własny i oryginalny obraz Boga. Obraz ten jest tworzo ny w drodze rozwoju intelektualnych procesów poznawczych, poprzez do starczanych przez najbliższe środowisko treści religijnych, własnych doświad czeń oraz procesu uspołecznienia. Wykształcony obraz Boga jest typowym obrazem antropomorficznym. W ten sposób pojm owany Bóg jest najbardziej bliski wyobrażeniom młodszych dzieci w wieku od 10 do 14 lat życia. Dzieci te przenoszą na obraz Boga wiele cech dostrzeganych u rodziców i innych osób znaczących. Rozumiana przez nich istota Boga oparta jest na pojęciach konkretnych, a pojęcie Boga m a charakter synkretyczny. Religijności takich dzieci m a charakter religijności indywidualnej z cechami religijności fantazyj nej, ale także realistycznej i przesyconej mentalnością magiczną.36
35 A. G o d i n , Mentalność magiczna i życie sakramentalne, “Lumen Vitae” 15(1960), s. 269-272 36 P. K r a s z e w s к i , Kształtowanie się obrazu Boga u dzieci upośledzonych w stopniu
umiarkowanym na podstawie badań uczniów szkoły podstawowej specjalnej w Ełku, Ełk 1988 (niepublikowana praca m agisterska)
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI UPOŚLEDZONY CH UMYSŁOW O W STOPNIU UMIARKOW ANYM
Rola Boga p rzez m łodsze dzieci jest postrzeg ana ty p o w o egocen trycznie. N atom iast obraz Boga u dzieci starszych w w ieku od 15 d o 18 lat życia dotkniętych upośledzeniem , jest już bardziej dojrzały. W tym p rzedziale w iekow ym , w w yn iku uspołecznienia, w m niejszym sto p n iu jest p o strze g a n y egocentryzm . W pojęciach określających istotę Boga przejaw ia się bardziej antropom orfizm m oralny przypisujący Bogu zale ty m oralne najwyższej jakości i postrzeganie Boga jako istoty duchow ej. Płaszczyzną miłości do Pana Boga stają się u dzieci starszych p rzy m io ty świętości Boga. Zostaje też dostrzeżona miłość Boga do dziecka.
W ykształcony obraz Boga oraz pojęcia dotyczące Jego osoby, jakimi dzieci u p o śled zon e w sto p niu um iark o w an ym dysponują, w p ły w a na ogólną postaw ę i ich relacje do Boga. Postaw a ta w y raża się p rak ty k ą religijną dziecka upośledzonego, która w połączeniu z w ykształconym i w p ew nym stopniu intelektualnym i procesam i poznaw czym i daje m o ż liwość św iadom ego, osobistego kontaktu z Bogiem. U dzieci m łodszych spotkanie takie jest rozum iane jako fizyczny k ontakt z d ru g ą osobą, d la tego dzieci te dostrzegają Boga w w iększości w sym bolach religijnych i w ten sposób pojm ują spotkanie z Bogiem.
N atom iast starsze dzieci potrafią spotkać i dośw iadczyć obecności Boga w m odlitw ie i w sakram entach, ale spotkania takie m ogą być za b arw ion e m entalnością m agiczną. Trudno jest bow iem stw ierdzić, aby takie dzieci m ogły dośw iadczyć p raw d ziw ie głębokiego spotkania z Bo giem transcendentnym .
M ożna stw ierdzić, że dzieci u p o śled zo n e u m y sło w o w sto p n iu u m iark o w a n y m w w y n ik u ciągłego rozw oju procesów m yślow ych, w p ły w u środow iska rodzinnego i szkolnego, oraz p rz y odpow iedniej opiece i w ychow aniu są w stanie osiągnąć osobistą, głęboką i au ten ty cz ną religijność, która czasam i m oże w y daw ać się naiw na, ale na p ew n o będzie szczera.
THE FORMATION OF THE IMAGE OF GOD
IN CHILDREN MODERATELY MENTALLY HANDICAPPED
A ccording to the W orld H ealth O rganisation, 2-5% of the w o rld p o p u la tio n is affected by m ental handicaps. The extent of this p h en o m en o n testifies to the fact, th at it is an im p o rtan t problem for society. But the problem s connected w ith the issue of m entally h an d icap p ed p eople are n o t often taken u p in literature, there are not m any investigations in this field and the lack of professional publications is w ell felt. This lack espe cially concerns the issue of the faith of the m entally h an dicap p ed .
This article has as its aim the presentation of the process of the for m ation of the im age of G od d u rin g the religious develo p m en t of chil d ren w ho are m oderately m entally h andicapped.
It can be said th a t children m oderately m entally h an d icap p ed thro u gh the continuous developm ent of m ental processes, w ith the influence of the environm ent of fam ily and school, and aided by p ro p er care and education, are able to achieve a personal, d eep an d au th en tic religio usness, w hich m ay som etim es seem naive, b u t w ill certainly be genuine.
